Qurolli betaraflikning birinchi ligasi
Suratda tungi koʻylak kiygan odam (Angliya vakili) bir necha erkaklar (qurolli betaraflik ligasi va ittifoqchilarni ifodalovchi) tomonidan hujumga uchraganini koʻrsatilgan. Uni shved va daniyaliklar ushlab turibdi, fransuz uning boshiga boshkiyim kiydirmoqda, gollandiyalik uning toʻpigʻiga kishan qoʻymoqda, amerikalik kiyimini olib qochib ketgan, rus esa uni kaltak bilan urishmoqchi. Fonda savdo floti dengizga suzib ketmoqda (Britaniya multfilmlari toʻplami).
Birinchi Qurolli Betaraflik Ligasi 1780—1783-yillar oraligʻida Yevropa dengiz kuchlari ittifoqi boʻlib, u qirollik dengiz flotining urush davrida Amerika inqilobiy urushi va Angliya-Fransiya urushi davrida fransuz kontrabandasi uchun neytral yuk tashish imkoniyatini qidirish tizimini himoya qilishga qaratilgan edi.[1] Britaniya harbiy-dengiz kuchlari qoʻmondonlari rahbarlarning koʻrsatmalariga ehtiyotkorlik bilan amal qilishdi. Kema a'zolariga bortga chiqishni buyurar va jazosiz musodara qilardilar. Hisob-kitoblarga koʻra, har 5 savdo kemasidan 1 tasi ushbu siyosat tufayli portga xavfsiz yetib bormagan.[2] 1778-yil sentabr oyiga kelib, kamida 59 ta kema musodaraga uchradi. 8 ta Daniya (va Norvegiya), 16 ta shved va 35 ta golland kemalari, qolganlari Prussiyadan.[3] Har bir tomonning noroziliklari juda katta edi.
Boshlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rossiya imperatori Yekaterina II birinchi ligani 11-mart kuni Amerika mustaqillik urushi vaqtida Rossiyaning qurolli betarafligini e'lon qilish bilan boshladi. U betaraf davlatlarning urushayotgan mamlakatlar fuqarolari bilan dengiz orqali toʻsiqsiz savdo qilish huquqini ma'qulladi. Bunda qurol va harbiy ta'minot koʻzda tutilmagan edi. Rossiya butun qirgʻoqlarning blokadalarini tan olmadi, faqat alohida portlarda agar urushayotgan tomonning harbiy kemasi haqiqatda mavjud boʻlsa gina tan olishini ma'lum qildi. Rossiya dengiz floti ushbu farmonni bajarish uchun oʻrta er dengizi, Atlantika va Shimoliy dengizga uchta eskadronni yubordi.[4]
Finlandiyani boshqargan Daniya-Norvegiya va Shvetsiya Rossiyaning betaraflar ittifoqi toʻgʻrisidagi takliflarini qabul qilib, dengizda tashish boʻyicha bir xil siyosatni qabul qildilar va uch davlat ikki tomonlama shartnomalarni, soʻngra 1780-yil avgustda Ligani tashkil etuvchi uch tomonlama konvensiyani imzoladilar. Bundan maqsad ularning kemalarini konvoylarga birlashtirib, yuklarini kontrabanda emasligini e'lon qilish edi. Ammo bunday deklaratsiya inglizlar tomonidan qabul qilinmadi. Angliya bilan urushayotgan Ispaniya Liganing betarafligini hurmat qilishga va'da berdi, Britaniya esa rad javobini berdi. Gollandiya 1781-yil yanvar oyida Ligaga qoʻshilishni rejalashtirgan edi. Ammo Britaniya buni shartnoma imzolanishidan oldin bilib oldi va inglizlar kontrabanda deb atagan Gollandiya kemasini qoʻlga kiritgach urush e'lon qildi. Shunday qilib, Gollandiya neytrallar ligasiga qoʻshila olmadi.[5]
Liga a'zolari shu yoʻl bilan urushdan tashqarida qolishdi. Urushayotgan taraf tomonidan topilgan har bir kema uchun birgalikda qasos olish bilan tahdid qilishdi. 1781-yilda Ligaga Prussiya, Avstriya va Portugaliya qoʻshildi. 1782-yilda Usmonli imperiyasi, 1783-yilda Ikki Sitsiliya qirolligi qoʻshildi.[5]
Qirollik dengiz floti barcha flotlarning umumiy sonidan koʻp boʻlgani sababli, ittifoq harbiy chora sifatida Yekateriyan keyinchalik "qurolli bekorchilik" deb atagan usulni qoʻlladi. Diplomatik nuqtai nazardan esa, u kattaroq mavqe'ga ega edi. Fransiya va Qoʻshma Shtatlar erkin neytral savdoning yangi tamoyiliga sodiqligini tezda e'lon qildi. Buni amalga oshirmagan Britaniya hali ham Rossiyaga dushmanlik qilishni xohlamadi va ittifoqchilarning yuk tashishiga aralashishdan tiyildi. Toʻrtinchi Angliya-Gollandiya urushining har ikki tomoni urushni Gollandiyani Ligaga qoʻshilishdan qaytarishga urinish sifatida tushungan boʻlsa-da, Britaniya ittifoqni rasmiy ravishda dushman deb hisoblamasdi.[6] Urush davomida Qirollik dengiz flotining koʻpgina dengiz ta'minoti Boltiq dengizidan olib ketildi.
Tugatilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Parij shartnomasi (1783) urushni tugatgandan soʻng Liga hech qanday amaliy funksiyani bajarmay qoʻydi.
Undan keyingi Napoleon urushlari davrida Ikkinchi Qurolli Betaraflik Ligasi kuzatildi. U ancha kam muvaffaqiyat qozondi va Kopengagen jangida Britaniya gʻalabasidan keyin yakunlandi.[7]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Armed Neutralities – International maritime law in the eighteenth century
- ↑ Albion and Pope, Sea Lanes in wartime, p. 35
- ↑ AS, Genoa, AS. 2293, letter, Ageno to Serenissima, London, 29 September 1778
- ↑ „March 11 in Russian history. Armed neutrality. Barsov's grammar“ (11-mart 2009-yil).
- ↑ 5,0 5,1 John D. Grainger, The Battle of Yorktown, 1781: A Reassessment (Boydell, 2005), p. 10.
- ↑ Encyclopedia of American foreign policy, Volume 1, Editors Alexander DeConde, Richard Dean Burns, Fredrik Logevall, Simon and Schuster, 2001, ISBN 978-0-684-80657-0
- ↑ „Archived copy“. 26-sentabr 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 2-noyabr.
Qoʻshimcha oʻqish uchun
[tahrir | manbasini tahrirlash]- De Madariaga, Isabel. Britain, Russia, and the Armed Neutrality of 1780: Sir James Harris's Mission to St. Petersburg During the American Revolution(Yale UP, 1962).
- Kaplan, Herbert H.. Russian Overseas Commerce with Great Britain During the Reign of Catherine II. American Philosophical Society, 1995 — 127–31-bet. ISBN 9780871692184. 9780871692184