Kontent qismiga oʻtish

Qora oqqush nazariyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Avstraliyadagi qora oqqush (Cygnus atratus).

Qora oqqush nazariyasi yoki qora oqqush hodisalari nazariyasi - bu kutilmagan va katta taʼsirga ega hodisani tasvirlaydigan hamda koʻpincha ehtiyotsizlikni yaxshi tomoni bilan notoʻgʻri mantiqiylashtirilgan (ratsionallashtirgan) voqeani tasvirlaydigan metafora . Bu atama qora oqqushlar mavjud emasligi haqidagi qadimgi maqolga asoslangan, biroq Avstraliyada kashf etilgandan keyin odamlarga dars boʻlishi uchun qayta talqin qilingan.[1]

Ushbu nazariya 2001-yildan Nassim Nikolas Taleb tomonidan oʻz gʻoyalarini tushuntirish uchun ishlatib kelingan:

  1. Tarix, ilm-fan, moliya va texnologiyada odatda odamlar juda kam kutadigan, bashorat qilish qiyin va noyob boʻlgan hodisalarning nomutanosib roli.
  2. Ilmiy usullardan foydalangan holda nodir hodisalarning yuzaga kelishi ehtimolini hisoblab boʻlmasligi (mitti ehtimolliklarning tabiati tufayli).
  3. Odamlarni tarixda kamdan-kam uchraydigan lekin katta rolga ega voqealar bilan adashtiradigan psixologik tushunchalar.

Talebning „qora oqqush nazariyasi“ faqat katta miqyos va oqibatlarga ega boʻlgan kutilmagan hodisalar va ularning tarixdagi dominant rolini izohlashga urinadi. Juda hayratlanarli holatlar deb hisoblangan bunday hodisalar odatiy hodisalardan koʻra kattaroq rol oʻynaydi.[2] „Silent Risk“ ilmiy monografiyasida[3] Taleb qora oqqush muammosini matematik jihatdan „degenerativ (chala) metaehtimollikdan foydalanishdan kelib chiqadi“ deb izohlaydi.[3]

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Qora oqqush" iborasi lotincha iboradan olingan boʻlib, uning maʼlum boʻlgan eng qadimiy hodisasi 2-asr Rim shoiri Yuvenal oʻzining VI Satirasida bir narsaning " rara avis in terris nigroque simillima cygno " („noyob va qora oqqushga juda oʻxshash“) ekanligini tavsiflashidan kelib chiqqan.[4] :165[5][6] Bu ibora birinchi bor yozilganda, qora oqqush mavjud emas deb taxmin qilingan. Metaforaning ahamiyati uning har qanday fikrlash tizimining ojizligi borligiga oʻxshashligidadir. Mavjud gʻoyalarni har qanday asosiy farazlari rad etilgandan soʻng, u katta ehtimol bilan inkor qilinadi. Bunday holatda, bitta qora oqqushni oʻrganish har qanday fikrlash tizimining mantigʻini, shuningdek, ushbu asosiy mantiqdan kelib chiqadigan har qanday fikrni bekor qilishiga olib keladi.

Juvenalning iborasi 16-asrda Londonda imkonsizlik ramzida keng tarqalgan ibora edi.[7] Ushbu London ramzi Eski Dunyodagi barcha oqqushlar oq boʻlishi kerak degan taxminidan kelib chiqadi, chunki barcha tarixiy yozuvlarda ularning oq patlari borligi aytilgan.[8] Shu nuqtayi nazardan, qora oqqushning boʻlishi imkonsiz yoki kamida mavjud emas edi.

Biroq, 1697-yilda Villem de Vlaming boshchiligidagi golland tadqiqotchilari Gʻarbiy Avstraliyada qora oqqushlarni koʻrgan birinchi yevropaliklar boʻlishdi.  Bu atama keyinchalik metamorfozaga uchrab, anglab yetilgan imkonsizlik keyinchalik inkor etilishi mumkin degan fikrni anglatdi. Talebning taʼkidlashicha, 19-asrda Jon Styuart Mill qora oqqushni mantiqiy xato sifatida narsalarni qalbakilashtirishini (falsification) aniqlash uchun yangi atama sifatida ishlatgan.[9]

Qora oqqush voqealari Nassim Nikolas Taleb tomonidan 2001-yilda moliyaviy voqealar haqidagi " Foled By Randomness " kitobida muhokama qilingan. Uning 2007-yilda chop etilgan "Qora oqqush " kitobi metaforani moliyaviy bozorlardan tashqaridagi voqealarga ham daxldorligini koʻrsatdi. Taleb deyarli barcha yirik ilmiy kashfiyotlar, tarixiy voqealar va badiiy yutuqlarni „qora oqqushlar“ — belgilanmagan va oldin aytib boʻlmaydigan deb hisoblaydi. U Internet, shaxsiy kompyuter, Birinchi Jahon urushi , Sovet Ittifoqining parchalanishi va 2001-yil 11-sentyabrdagi hujumlarni qora oqqush voqealariga misol qilib beradi.[2] :prologue

Taleb taʼkidlaydiki:[10]

Biz bu yerda Qora Oqqush deb ataydigan narsa quyidagi uch xususiyatga ega boʻlgan hodisadir.

Birinchidan, u odatdagi taxminlar doirasidan tashqaridaligi sababli, bu bir ajralib turuvchi narsadir, chunki o'tmishdagi hech narsa uning imkoniyatini to'laqonli tarzda ko'rsata olmaydi. Ikkinchidan, u haddan tashqari katta "ta'sir"ga ega. Uchinchidan, o'zining bu mavqeyidan ustun bo'lishiga qaramay, insonlik tabiati bizni voqea sodir bo'lgandan keyin aniq bir sabablarni o'ylab topishga majbur qiladi, bu esa uni tushuntirish va bashorat qilish imkonini beradi.

Men uchlikni to'xtataman va umumlashtiraman: noyoblik, ekstremal "ta'sir" va retrospektiv (o'tgan voqealarga qaratilgan) bashorat qilish. Bu ichik sondagi qora oqqushlar bizning dunyomizdagi deyarli hamma narsani, g'oyalar va dinlarning muvaffaqiyatidan tortib, tarixiy voqealar dinamikasigacha, shaxsiy hayotimiz elementlarigacha tushuntiradi.

Tiniqlashtirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Muallif mezonlari asosida:

  1. Voqea - bu bir kutilmagan hodisa (kuzatuvchiga).
  2. Bu voqea katta taʼsir koʻrsatadi.
  3. Hodisaning birinchi qayd etilgan misolidan soʻng, u ehtiyotsizlik bilan mantiqiylashtiriladi; yaʼni tegishli maʼlumotlar mavjud boʻlgan, ammo xavfni kamaytirish dasturlarida bu hisobga olinmagan. Xuddi shu narsa shaxslarning shaxsiy idrokiga ham tegishli.

Talebning soʻzlariga koʻra, oxir-oqibat global pandemiya roʻy berishi katta ishonch bilan kutilganidek, COVID-19 pandemiyasi qora oqqush emas, balki oq oqqush deb hisoblanadi; bunday hodisa katta taʼsirga ega, ammo statistikalar biz uchun juda hayratlanarli emas.[11]

Qora oqqushlar bilan kurashish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Taleb kitobining asosiy maqsadi oldindan aytib boʻlmaydigan voqealarni bashorat qilishga urinish emas, balki ijobiy voqealardan foydalangan holda salbiy hodisalarga qarshi tayyorgarlikni shakllantirishdir. Talebning taʼkidlashicha, banklar va savdo firmalari qora oqqushlarning xavfli hodisalariga juda yaqin boʻlishi va oldindan aytib boʻlmaydigan yoʻqotishlarga duchor boʻlishlari mumkin. Biznes va xususan moliya mavzusida Taleb moliya muhandisligida qoʻllaniladigan oddiy taqsimot modelidan keng foydalanishni tanqid qilib, uni Buyuk intellektual firibgarlik deb ataydi. Taleb tayyorgarlik kontseptsiyasini keyingi kitobining asosiy mavzusi sifatida ishlab chiqadi: Antifragile: Things That Gain From Disorder.

"Qora oqqush" ning ikkinchi nashrida Taleb „Qora oqqush yoxud Qora oqqushga tayyor jamiyat uchun oʻnta tamoyil“ ni taqdim etadi.[2] :374–78[12]

Talebning taʼkidlashicha, qora oqqush hodisasi kuzatuvchiga bogʻliq. Misol uchun, kurka uchun qora oqqush ajablanarli boʻlishi mumkin boʻlgan narsa Qora oqqush qassobiga ajablanarli boʻlishi mumkin. Shuning uchun maqsad „qora oqqushlarni oqqa aylantirish“ uchun zaif joylarni aniqlash orqali „kurka boʻlmaslik“ boʻlishi kerak.[13]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Frederick Edward Hulme. Proverb Lore: Many Sayings, Wise Or Otherwise, on Many Subjects, Gleaned from Many Sources. E. Stock, 1902 — 188–-bet. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Taleb, Nassim Nicholas. The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable, 2nd, London: Penguin [2007], 2010. ISBN 978-0-14103459-1. Qaraldi: 25-aprel 2020-yil. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Taleb, Nassim Nicholas (2015), Doing Statistics Under Fat Tails: The Program, qaraldi: 20-yanvar 2016-yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  4. ↑ Puhvel, Jaan (1984-yil yoz). „The Origin of Etruscan tusna ("Swan")“. The American Journal of Philology. 105-jild, № 2. Johns Hopkins University Press. 209–212-bet. doi:10.2307/294875. JSTOR 294875. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  5. ↑ Juvenal „Satire 6“, . Satires (inglizcha). WikiSource. Qaraldi: 2020-yil 23-aprel. „'Do you say no worthy wife is to be found among all these crowds?' Well, let her be handsome, charming, rich and fertile; let her have ancient ancestors ranged about her halls; let her be more chaste than the dishevelled Sabine maidens who stopped the war—a prodigy as rare upon the earth as a black swan!“ 
  6. ↑ Iuvenalis „Liber II Satura VI“, . Saturae (la). WikiSource. Qaraldi: 2020-yil 23-aprel. „'nullane de tantis gregibus tibi digna uidetur?' sit formonsa, decens, diues, fecunda, uetustos porticibus disponat auos, intactior omni crinibus effusis bellum dirimente Sabina, rara auis in terris nigroque simillima cycno“ 
  7. ↑ „Black swan“. forexglossary.com. 2022-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-noyabr.
  8. ↑ Taleb. „Opacity“. fooledbyrandomness.com. Qaraldi: 20-yanvar 2016-yil.
  9. ↑ Hammond, Peter (2009-yil oktabr), „Adapting to the entirely unpredictable: black swans, fat tails, aberrant events, and hubristic models“, WERI Bulletin, UK: Warwick (1), 25-yanvar 2016-yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 20-yanvar 2016-yil {{citation}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  10. ↑ Taleb, Nassim Nicholas. „The Black Swan: Chapter 1: The Impact of the Highly Improbable“. The New York Times (22-aprel 2007-yil). Qaraldi: 20-yanvar 2016-yil.
  11. ↑ Taleb. „Corporate Socialism: The Government is Bailing Out Investors & Managers Not You“. medium.com (25-mart 2020-yil).
  12. ↑ Taleb, Nassim Nicholas (7-aprel 2009-yil), Ten Principles for a Black Swan Robust World (PDF), Fooled by randomness, qaraldi: 20-yanvar 2016-yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  13. ↑ Webb. „Taking improbable events seriously: An interview with the author of The Black Swan (Corporate Finance)“ (Interview; PDF). McKinsey Quarterly. McKinsey (2008-yil dekabr). — „Taleb: In fact, I tried in The Black Swan to turn a lot of black swans white! That's why I kept going on and on against financial theories, financial-risk managers, and people who do quantitative finance.“. 2012-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2012-yil.

Andoza:Nassim Nicholas Taleb 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qora_oqqush_nazariyasi&oldid=3731484" dan olindi