Kontent qismiga oʻtish

Qoʻshbegi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Qoʻshbegi
Mamlakat: Buxoro xonligi va Buxoro amirligi
Qoʻshbegi
Rahbarlik qiladi: Nizomiddin Urganji
Qarorgohi: Ark

Buxoro qoʻshbegi (Buxoro qoʻshbegi) (oʻzbekcha: Buxoro qo‘shbegisi, Qo‘shbegi[1]) — 1756—1920-yillarda Buxoro amirligida oʻzbek mangʻitlar sulolasi hukmronligi davrida davlat ishlarini boshqargan vazir va oliy mansabdor shaxs unvoniga mos keladigan unvon.

„Qoʻshbegi“ soʻzi turkiy tildan soʻzma-soʻz tarjima qilganda shtab, qarorgoh boshligʻi degan manoni anglatadi[2].

Buxoro amirligidagi unvon

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Buxoro amirligida ikki qoʻshbegi, Qoʻshbegi bolo (Oliy qoʻshbegi) va Qoʻshbegi poyon (Quyi qoʻshbegi) ishlagan va ular davlatning ijro etuvchi hokimiyatiga ega boʻlgan. Bu ikki mansab favqulodda vaziyatlarda yoki mamlakatdagi urushlar paytida birlashtirilib, Qulli qoʻshbegi (barcha qoʻshbegi) lavozimi oʻrnatildi[3][4].

Ayrim tarixchilar Qulli qoʻshbegiva oliy qoʻshbegi oʻrinlarini notoʻgʻri aniqlaganlar, ular oʻrtasida hech qanday farq koʻrmaganlar[5].

Qoʻshbegi bolo— Oliy qoʻshbegi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amirlik poytaxtidagi oliy maʼmuriy hokimiyat mamlakatning birinchi martabali vakili va Buxoro shahrida boʻlmagan davrida amir oʻrinbosari boʻlgan qoʻshbegiga tegishli edi. Darhaqiqat, qoʻshbegi nafaqat poytaxt boshlig‘i, balki o‘ziga xos bosh vazir yoki sharq tili bilan aytganda, bosh vazir ham bo‘lgan. U amirlikning barcha maʼmuriy va xoʻjalik ishlarini boshqargan. Qoʻshbegi Buxoro viloyatini ham boshqargan. Shu bilan birga, barcha beklarning beklari — amirlik hududlari[6] ham unga tobe edi. Barcha amaldorlarni u tayinlagan, faqat oliy mansabdor shaxslarni amirning oʻzi tayinlagan[7].

Amir nomiga kelgan barcha xabarlar, so‘rovlar qoʻshbegi idorasiga o‘tkazildi. Markaziy hukumatdan buyruq va ko‘rsatmalar idoradan kelardi. Qoʻshbegisiz birorta ham ish amir nazariga tushmadi. Qoʻshbegi amirga amirlikdagi ahvol haqida shaxsan hisobot berdi[8].

Kundalik hayotda uni Qoʻshbegi bolo (Oliy qoʻshbegi) deb atashgan, chunki u Buxoroning baland tepalikda joylashgan qoʻrgʻoni — Arkda yashab, ishlagan[9][10]. Amir poytaxtni tark etgach, qoʻshbegi amir noibi sifatida hech qanday sharoitda Arkni tark etishga haqli emas edi.

Qoʻshbegi poyon — Quyi qoʻshbegi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amirlikda qoʻshbegidan keyin ikkinchi eng muhim shaxs kundalik hayotda qoʻshbegi poyon (Quyi qoʻshbegi) boʻlgan, uni Zakyatchi Kalyan — Zakotning oliy yigʻuvchisi yoki bosh zakyotchi deb ham atashgan. U Devonbegi[11][12][13] unvoni bilan taqdirlangan. Qoʻshbegi poyon amirlikning markaziy moliyaviy qismiga, asosan, soliq — zakot va zarbxonaga rahbarlik qilgan. Barcha viloyat zakotchilari unga itoat qilganlar.

Qoʻshbegi poyon oʻz idorasi bilan Ark etagida joylashgan hovlida joylashgan boʻlib, shuning uchun uni quyi qoʻshbegi deb atashgan. Oliy qoʻshbegi boʻlmagan taqdirda, uning oʻrnini egallagan va mamlakatni tark etayotganda yoki amir ogʻir kasal boʻlganida ikkala qoʻshbegi ham hukumatga kirgan[14].

Qulli qoʻshbegi — hamma narsaning qoʻshbegi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Urushlar va favqulodda vaziyatlarda amirlikda qulli qoʻshbegi (barcha qoʻshbegi) lavozimi tashkil etilgan. Quli qoʻshbegiga yuklangan vazifalar oliy qoʻshbegilardan farq qilar edi, chunki u Quyi qoʻshbegi funksiyalarini ham bajargan. Masalan, Muhammadbiy (1870 — 1889), Ostonaqulbiy (1889 — 1910) va Nasrullabiy (1910 — 1917) kabi Qulli Qoʻshbegilar davri tashqi xavf va xalq g‘alayonlari tufayli amirlikda keskinlik bilan xarakterlanadi.

Buxoro qoʻshbeglari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
№ Qoʻshbegi Hayot yillari Ishlagan yillar Eslatma
1 Abdulla-biy 1723 1702—1710/1711
2 To‘raqulibiy 1670—1711 1710/1711-—1711
3 Javshon 1680—1711 1711—1711
4 Abdulla-biy 1723 1711—1716 Ikkinchi marta tayinlangan
5 Sulton biy 1723 1716—1723[15]
6 Muhammad Davlat 1712—1785 1756—1785 Buxoro amirligining birinchi qoʻshbegi
7 Utkur-biy 1743—1812 1790—1812
8 Muhammad Hakim-biy 1769—1840 1812—1837
9 Rahmonberdi turkman 1837
10 Aziz 1860 1860
11 Muhammad Yoqub-biy 1860—1870
12 Muhammad-biy 1808—1889 1870—1889
13 Ostonqul-biy 1860—1923 1889—1910
14 Nasrulla qoʻshbegi 1860—1918 1910—1917
15 Nizomaddin Urganji 1871—1921 1917—1920 Buxoro amirligining oxirgi qoʻshbegi

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „[[Национальная Энциклопедия Узбекистана]], буква "Q" стр.452 на узбекском языке“. 2022-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-aprel.
  2. ↑ Bartold V. V. Sochineniya. Tom 2. Chast 2. Moskva: Izdatelstvo „Nauka“. Glavnaya redaksiya vostochnoy literaturi, 1964
  3. ↑ [[Natsionalnaya Ensiklopediya Uzbekistana]], bukva „Q“ str.452 na uzbekskom yazike. Data obraщeniya: 24 aprelya 2022. Arxivirovano 3 fevralya 2022 goda.
  4. ↑ „Введение к «Тарих-и Салими» (Источник по истории Бухарского эмирата). Мирза Салимбек. Ташкент. Akademiya. 2009“. 2020-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-avgust.
  5. ↑ Madjlisov A. Agrarnie otnosheniya v Vostochnoy Buxare v XIX — nachale XX veka. Dushanbe-Alma-Ata, 1967, S. 31—41
  6. ↑ Trever K. V., Yakubovskiy A.Yu., Vorones M. E.: Istoriya narodov Uzbekistana, tom 2. — Tashkent: AN UzSSR, 1947.
  7. ↑ „Управление Бухарским эмиратом в конце ХІХ — начале ХХ вв.“. 2015-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-avgust.
  8. ↑ „Фонд «Канцелярии кушбеги эмира Бухарского» — Источник изучения истории крестьянского движения в Бухарском эмирате“. 2018-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-avgust.
  9. ↑ „Введение к «Тарих-и Салими» (Источник по истории Бухарского эмирата). Мирза Салимбек. Ташкент. Akademiya. 2009“. 2020-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-avgust.
  10. ↑ „Комментарии к тексту «Тарих-и Салими» (Источник по истории Бухарского эмирата). Мирза Салимбек. Ташкент. Akademiya. 2009“. 2018-yil 14-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-avgust.
  11. ↑ V sentralnom pravitelstve divanbegi yavlyalsya visokoy personoy, vtoroy posle kushbegi
  12. ↑ A. A. Semenov. Ocherk ustroystva administrativnogo upravleniya Buxarskogo xanstva pozdneyshego vremeni. / Trudi AN Tadj. SSR. Institut istorii, arxeologii i etnografii. Vip. 2, Stalinabad, 1954, str. 57, 61;
  13. ↑ M. A. Abduraimov. Ocherki agrarnix otnosheniy v Buxarskom xanstve. Tashkent, 1966, str. 72-73
  14. ↑ Materiali po istorii tadjikov i uzbekov Sredney Azii. Izdatelstvo AN Tadjikskoy SSR. 1954
  15. ↑ Dokladi Natsionalnoy akademii nauk Respubliki Kazaxstan. UDK 930.2. J. M. Tulibaeva. „Tavarix-i avvail va avvaxir“ kak istochnik po istorii kazaxov XVIII — pervoy polovini XIX vv.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Vohidov Sh.. Qoʻqon xonligi va buxoro amirligida unvon va mansablar, T., 1996.
  • Natsionalnaya ensiklopediya Uzbekistana (uzb.). — Tashkent, 2000—2005.
  • Mirza Salimbek: Tarix-i Salimi (Istochnik po istorii Buxarskogo emirata). Tashkent. Akademiya. 2009.
  • Buxarskiy traktat o chinax i zvaniyax i ob obyazannostyax ix nositeley ix v srednevekovoy Buxare // Sovetskoe vostokovedenie, Tom V. M.-L. 1948
  • Abdalazim Sami: Taʼrix-i Salatin-i Mangitiya (Istoriyu mangitskix gosudarey). Moskva. 1962.
  • Axmad Donish. Istoriya mangitskoy dinastii. Dushanbe. Donish. 1967
  • Trever K. V., Yakubovskiy A.Yu., Vorones M. E.: Istoriya narodov Uzbekistana, tom 2. — Tashkent: AN UzSSR, 1947. — 517 s.



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qoʻshbegi&oldid=4316957" dan olindi