Propaganda

Aqldan ozgan Bruteʼni yoʻq qiling: Enlist, Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi erkaklarni Birinchi Jahon Urushining bir qismi sifatida Germaniyaga qarshi kurashishga undaydigan targʻibot plakati, Garri R. Xopps, tax. 1917-yil

"Propaganda bizning eʼtiqodimizni qanday oʻzgartiradi?", Etienne Augé maʼruzasi (Erasmus universiteti, Rotterdam)

Propaganda (oʻzbekcha: targʻibot, tashviqot) — asosan, maʼlum bir auditoriyaga, belgilangan kun tartibini ilgari surish maqsadida, taʼsir koʻrsatish yoki ishontirish uchun foydalaniladigan muloqot usuli hisoblanadi. Muloqotning ushbu turi, xolis ravishda yoki maʼlum bir sintez va fikrlashni qoʻllab quvvatlash maqsadida mavjud dalillarni saralagan holda taqdim etish yoki maʼlum maʼlumotlarga oqilona emas, balki hissiyotga berilgan holda qarash holatidir. Propagandani jurnalistika, hukumat, reklama, koʻngil ochar, taʼlim va aktivizm kabi sohalarda topish mumkin. Koʻpincha, hukumatlar amalga oshiriluvchi harbiy harakatlar, siyosiy kampaniyalar, sog'liqni saqlash kampaniyalari, inqilobchilar, yirik biznes, radikal diniy tashkilotlar, ommaviy axborot vositalari va soapboxerlar (notiqlar) kabi ayrim shaxslar tomonidan ishlab chiqarilgan materiallar bilan bogʻliq tashviqotlardir.

XX asrda, inglizcha atama, propaganda koʻpincha manipulyativ yondashuv bilan bogʻliq. Ammo, tarixiy jihatdan propaganda (targʻibot) maʼlum fikrlar yoki mafkuralarni targʻib qiluvchi har qanday materialning neytral tavsiflovchi atamasi boʻlib kelgan. Inglizcha boʻlmagan ekvivalent atamalar ham asosan asl neytral mazmunni saqlab qoladi.

Targʻibot xabarlarini yetkazish uchun turli xil materiallar va ommaviy axborot vositalaridan foydalaniladi. Ular yangi texnologiyalar ixtiro qilinishi bilan oʻzgargan, shu jumladan rasmlar, multfilmlar, plakatlar, risolalar, filmlar, radioeshittirishlar, teleshoular va veb-saytlar. Yaqinda raqamli asr targʻibotni tarqatishning yangi usullarini keltirib chiqardi, masalan, bot va algoritmlar hozirda hisoblash tashviqoti va soxta yoki xolis yangiliklarni yaratish va ijtimoiy tarmoqlarda tarqatish uchun foydalanilmoqda.

Kelib chiqishi

Propaganda soʻzi, zamonaviy lotincha soʻz boʻlib, „propagare“ soʻzining gerund shaklining ablativi boʻlib, "tarqatish" yoki "targʻibot qilish" degan maʼnolarni anglatadi. Ushbu maʼno sababli, propaganda soʻzi „tarqatilishi kerak boʻlgan narsa“ni anglatadi. Ushbu soʻz, dastlab, 1622-yilda aksil-islohotning bir qismi sifatida yaratilgan katolik cherkovining (jamoat) yangi maʼmuriy organidan kelib chiqqan boʻlib, Congregatio de Propaganda Fide (Eʼtiqod targʻiboti jamoati) yoki norasmiy ravishda oddiygina "Propaganda" deb atalishi orqali vujudga kelgan. Ushbu tashkilot faoliyati katolik boʻlmagan mamlakatlarda katolik dinini „targʻibot“ qilishga qaratilgan edi.

1790-yillardan boshlab bu atama dunyoviy faoliyatda „ommaviy targʻibot namunalari“ga nisbatan ham qoʻllanila boshlanadi. Ushbu atama, siyosiy sohada ishlatilgan payt — XIX asrning oʻrtalarida, pejorativ yoki salbiy maʼnoga ega boʻlishni boshlaydi.

Taʼrifi

Targʻibot ijtimoiy konsensusga erishish uchun moʻljallangan taʼsir shakli sifatida konsepsiyalangan. XX asrda „targʻibot“ atamasi ommaviy axborot vositalari, jumladan, gazeta va radiolarning paydo boʻla boshlaydi. Tadqiqotchilar ommaviy axborot vositalarining taʼsirini oʻrganishni boshlaganlarida, odamlarga qanday qilib hissiy rezonansli ishontiruvchi xabarlar taʼsir qilishini tushuntirish uchun takliflar nazariyasidan foydalanganlar. Garold Lassvell targʻibot atamasining keng taʼrifini keltirib, uni quyidagicha taʼriflagan: "Shaxslar yoki guruhlar tomonidan maqsadli amalga oshiriluvchi fikrlar yoki harakatlarning ifodasi hisoblangan holda, propaganda, boshqa shaxslar yoki guruhlarning fikrlari yoki harakatlariga oldindan belgilangan maqsadlar va psixologik manipulyatsiya orqali taʼsir qilish oʻz vazifasi deb biladi ". Garth Jovett va Viktoriya OʻDonnell odamlar targʻibot materiallarini ishlab chiqish va etishtirish orqali muloqotni yumshoq kuch shakli sifatida ishlatganda, targʻibot va ishontirish bir-biri bilan bogʻliqligini nazarda tutadi. Bilan 1929-yilgi adabiy munozarada Edvard Bernays, Everett din Martin „targʻibot bizni qoʻgʻirchoqlar qilmoqda. Biz targʻibotchi manipulyatsiya qiladigan yashirin satrlar bilan harakatlanamiz.“ 1920—1930-yillarda propaganda baʼzan qudratli deb taʼriflangan. Masalan, Bernays oʻz kitobida tan oldi tashviqot „ommaning uyushgan odatlari va fikrlarini ongli va aqlli manipulyatsiya qilish demokratik jamiyatda muhim element hisoblanadi. Jamiyatning ushbu koʻrinmaydigan mexanizmini boshqaradiganlar mamlakatimizning haqiqiy hukmron kuchi boʻlgan koʻrinmas hukumatni tashkil qiladi. Bizni boshqaramiz, ongimiz shakllanadi, didimiz shakllanadi, gʻoyalarimiz asosan biz hech qachon eshitmagan erkaklar tomonidan taklif qilinadi“.

Tarixi

Uinston Cherchill „Britaniya buldogi“sifatida tasvirlangan plakat

Targʻibotning ibtidoiy shakllari ishonchli qayd etilgan dalillar mavjud boʻlgan paytgacha inson faoliyati boʻlgan. The Behistun yozuvi tax. 515 Doro I ning fors taxtiga koʻtarilishini batafsil bayon qilgan koʻpchilik tarixchilar tomonidan targʻibotning dastlabki namunasi sifatida qaraladi. Qadimgi tarix davomida targʻibotning yana bir yorqin namunasi bu oxirgi Rim fuqarolik urushlari (miloddan avvalgi 44-30 yillar) davomida Oktavian va Mark Antoniy kelib chiqishi qorongʻi va kamsituvchi, shafqatsizlik, qoʻrqoqlik, oratorik va adabiy qobiliyatsizlik, buzuqlik, hashamat, ichkilikbozlik va boshqa tuhmatlar uchun bir-birlarini ayblashadi Ushbu tuhmat shaklini oldi uituperatio (invektivning Rim ritorik janri) bu vaqtda Rim jamoatchilik fikrini shakllantirish uchun hal qiluvchi edi. Targʻibotning yana bir dastlabki namunasi Chingizxon. Imperator dushmanga mish-mish tarqatish uchun baʼzi odamlarini oʻz qoʻshinidan oldinga joʻnatar edi. Koʻpgina hollarda, uning armiyasi aslida baʼzi raqiblaridan kichikroq edi.

Bolalar orasida

Braziliya prezidenti tasvirlangan plakat, 1938-yildagi propaganda (bolalar tomonidan oʻrab olingan). Matnda: „ Bolalar! Uyda va maktabda, Vatanga sigʻinishni oʻrganishingiz kerak. Sizlar muvaffaqiyatga erishish uchun barcha imkoniyatlarga egasiz. Braziliyani qattiq sevib, siz uni har bir braziliyalik qalbida joylashgan yuksalish istaklarini bajarib, tarixdagi eng buyuk taqdirga olib borasiz.“, prezident nutqi tasvirlangan.

Propaganda uchun barcha potensial maqsadlar orasida bolalar eng zaif tarmoq hisoblanadi. Chunki ular xabarning maqsadli propaganda yoki unday emasligini aniqlash uchun zarur boʻlgan tanqidiy fikrlash va konteksual tushunish tomonlama yetarlicha rivojlanishmagan boʻlishadi. Bolalarning dunyo haqidagi tushunchalarini rivojlantirish jarayoni tufayli ushbu bosqichda atrof-muhitga eʼtibor berish ularga targʻibotni beparvolik orqali singdirishga olib keladi. Shuningdek, bolalar juda taqlidchi boʻlishadi: 1960-yillarda Albert Bandura, Doroteya Ross va Sheila A. Ross tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, maʼlum darajada sotsializatsiya, rasmiy taʼlim va standartlashtirilgan televizion dasturlarni targʻib qilish maqsadida targʻibotdan foydalanish sifatida koʻrish mumkin. Maktablarda targʻibotdan foydalanish 1930-1940-yillarda Germaniyada "Hitler Yugend" shaklida juda keng tarqalgan edi.

Bolalar orasida antisemitizm targʻiboti

Fashistlar Germaniyasida taʼlim tizimi nemis yoshlarini antisemitizm mafkurasiga singdirish uchun butunlay moslashtirilgan edi. 1920-yillarda fashistlar partiyasi nemis yoshlarini oʻzining tashviqot xabarlari uchun maxsus auditoriyalaridan biri sifatida nishonga olishgan edi. Maktablarda, natsistlar, nemis yoshlariga singdirmoqchi boʻlgan narsalarni aks ettirish orqali oʻzlarining irqiy nazariyalarini targʻib qilishgan. Der Sturmer muharriri Julius Streicher fashistlar diktaturasi davrida maktablarda antisemitizm targʻibotiga bagʻishlangan rasmli kitoblarni tarqatuvchi nashriyotni boshqargan. Bunga 1937-yilda barcha nemis oʻqituvchilarining 97 foizi aʼzo boʻlgan Milliy sotsialistik oʻqituvchilar ligasi orqali erishiladi.

Liga irqiy nazariyani oʻqitishni ragʻbatlantirdi. Bolalar uchun „Tulkiga yam-yashil choʻllarida ishonmang“ va „Yahudiyning qasamyodiga yoʻq“, „Der Giftpilz“ (ingliz tiliga „Zaharli qoʻziqorin“ deb tarjima qilingan) va „Bolalar uchun rasmli kitoblar keng tarqaldi. Pug Pudle“ dachshund pinscher" (1930-yillarning oxirida Trust No. Fox jurnalining 100 000 dan ortiq nusxasi tarqatilgan) va yahudiylarning iblislar, bolalarni zoʻravonliklari va boshqa axloqiy shaxslar sifatida tasvirlangan. Sinfda „Yahudiy Yahudo nemis Isoni yahudiylarga xiyonat qildi“ kabi shiorlar oʻqildi. Nyurnberg sudlari paytida „Tulkiga uning yashil choʻllarida ishonmang“ va „Yahudiyning qasamyodiga yoʻq“ va Der Giftpilz natsistlarning harakatlarini hujjatlashtirganda dalil sifatida olingan. Quyida Milliy sotsialistik taʼlim mohiyati tomonidan tavsiya etilgan targʻibot matematik muammosining misoli keltirilgan: „Yahudiylar Germaniyada autsayderlar — 1933-yilda Germaniya Reyxida 66,606,000 aholi bor edi, ulardan 499,682 (0,75 %) yahudiylar edi“.  

Yana qarang

• Agitprop
• Fake news
• Mind control
• Propaganda modeli
• Psyops
• Spin (propaganda)

Manbalar

Adabiyotlar

• „Appendix I: PSYOP Techniques“, Psychological Operations Field Manual No. 33-1. Washington, D.C.: Department of the Army, 31-avgust 1979-yil. 
• Bytwerk, Randall L.. Bending Spines: The Propagandas of Nazi Germany and the German Democratic Republic. East Lansing: Michigan State University Press, 2004. ISBN 978-0-87013-710-5. 
• Edwards, John Carver. Berlin Calling: American Broadcasters in Service to the Third Reich. New York: Praeger, 1991. ISBN 978-0-275-93905-2. 
• Hindery, Roderick. „The Anatomy of Propaganda within Religious Terrorism“. Humanist. № March–April 2003. 16–19-bet.
• Howe, Ellic. The Black Game: British Subversive Operations Against the German During the Second World War. London: Futura, 1982. 
• Huxley, Aldous. Brave New World Revisited. New York: Harper, 1958. ISBN 978-0-06-080984-3. 
• Jowett, Garth S.; O'Donnell, Victoria. Propaganda and Persuasion, 4th, Thousand Oaks, California: Sage Publications, Inc, 2006. ISBN 978-1-4129-0897-9. 
• Le Bon, Gustave. The Crowd: A Study of the Popular Mind, 1895. ISBN 978-0-14-004531-4. 
• Linebarger, Paul M. A.. Psychological Warfare. Washington, D.C.: Infantry Journal Press, 1948. ISBN 978-0-405-04755-8. 
• Nelson, Richard Alan. A Chronology and Glossary of Propaganda in the United States. Westport, CT: Greenwood Press, 1996. ISBN 978-0-313-29261-3. 
• Shirer, William L.. Berlin Diary: The Journal of a Foreign Correspondent, 1934–1941. New York: Albert A. Knopf, 1942. ISBN 978-5-9524-0081-8. 
• Young, Emma. „Psychological warfare waged in Afghanistan“. New Scientist (10-oktabr 2001-yil). 13-fevral 2002-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-avgust 2010-yil.

Koproq oʻqish uchun

Maqolalar

• Brown, John H. „Two Ways of Looking at Propaganda“ (2006-yil);
• Garcia, Hugo. „Reluctant liars? Public debates on propaganda and democracy in twentieth-century Britain (1914-1950)“, Contemporary British History, 33-jild, № 3 (2019), bet. 383-404.
• Kosar, Kevin R., Public Relations and Propaganda: Restrictions on Executive Branch Activities, CRS Report RL32750, 2005-yil fevral.
• Auerbach, Jonathan, and Russ Castronovo: „Thirteen Propositions about Propaganda.“ The Oxford Handbook of Propaganda Studies, 2013-yil dekabr.