Kontent qismiga oʻtish

Pax Sinica

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tiananmen, "Samoviy tinchlik darvozasi", Pekin Imperator shahrining old darvozasi boʻlib, Imperator Yongle davrida qurilgan, u shuningdek, Yongle entsiklopediyasi va Min dengiz sayohatlariga tashkil etgan. Xitoyning milliy ramzi sifatida Tyananmenda Rais Mao Tszedunning ulkan portreti ikkita ulkan plakat bilan tasvirlangan: chap tomonda "Yashasin Xitoy Xalq Respublikasi " (中华人民共和国万岁), oʻng tomonda “ Yashasin jahon xalqlarining buyuk birligi” (世界人民大团结万岁) deb yozilgan.

Pax Sinica (lotincha "xitoy tinchligi") — tarixnavislik atamasi boʻlib, Sharqiy Osiyo,[1] Shimoliy- Sharqiy Osiyo,[2] Janubi-Sharqiy Osiyo,[1] va Markaziy Osiyo hududlarida[3] Xitoy boshchiligidagi tinchlik davrlarini nazarda tutadi. Sinotsentrik dunyo tizimi nazariyasi boʻyicha tadqiqot shuni koʻrsatadiki, Pax Sinica barcha davrlari birgalikda olinganda taxminan ikki ming yil davom etgan.[4]

Sharq dunyosining birinchi Pax Sinica davri Xan sulolasi hukmronligi davrida shakllangan va Rim imperiyasi boshchiligidagi gʻarbiy dunyoning Pax Romana davri bilan bir vaqtga toʻgʻri kelgan.[5][6] Bu Yevroosiyo tarixida uzoq masofalarga sayohat va savdoni ragʻbatlantirdi.[6] Birinchi Pax Sinica ham, Pax Romana ham miloddiy 200-yillarda inqirozga uchragan.[6]

Bu atama soʻnggi yillarda, ayniqsa 2010-yildan keyin qayta tiklandi. Xitoy Xalq Respublikasining jadal yuksalishi ba'zi tahlilchilar tomonidan Pax Sinica'ga ehtimoliy qaytish sifatida baholanmoqda. Chunki Xitoy iqtisodiyoti dunyodagi eng yirik milliy iqtisodiyot boʻlib qolmoqda va ba'zi jihatlarda Pax Sinica sifatlari allaqachon mavjud.[7][8][9][8][10] <[11]

Xitoyning iqtisodiy rivojlanishi uning koʻp sonli va mehnatga layoqatli aholisi bilan bogʻliq. Biroq, Xitoy aholisining qarishi murakkab ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarishi, ijtimoiy beqarorlik xavfini oshirishi va uning yangi global gegemon sifatida harakat qilish imkoniyatlarini cheklashi mumkin.[12]


Pax Sinicaning tarixiy davrlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xan sulolasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pax Sinicaning birinchi davri Xitoyning Xan sulolasi davrida vujudga kelgan.[13] Mamlakatda imperatorning hokimiyati feodal tuzumning vayron boʻlishidan keyin mustahkamlandi.[14] Wen va Jin, Min va Chjan hukmronligi jamiyat barqarorligi va iqtisodiy farovonlik davrlari edi. Tashqi siyosatda Xan sulolasi bir qator urushlardan keyin koʻchmanchi Xunlar tomonidan yuzaga kelgan tahdidni bartaraf etdi.[15] Xitoyning chegaralari hozirgi gʻarbiy Shinjon, Janubiy Koreya (zamonaviy Seul yaqinida) va Vyetnam (zamonaviy Xua atrofida)gacha kengaytirildi.[16] Xan diplomati Chjan Syan Markaziy Osiyoning koʻplab qabilalari va davlatlari bilan aloqa oʻrnatganidan soʻng, Ipak yoʻli Sharq va Gʻarbni bogʻlovchi asosiy yoʻl sifatida shakllandi va shu orqali savdo va madaniy almashinuvlar yoʻlga qoʻyildi.[17]

Xan sulolasi tomonidan tashkil etilgan Pax Sinica koʻpincha Rim imperiyasining Pax Romanasi bilan solishtiriladi.[13][18] Xan sulolasining Pax Sinicasi keyinchalik Xan sulolasining qulashiga va Xitoy tarixidagi parchalanish davriga olib kelgan oʻn yillik ichki tartibsizliklardan soʻng yakunlandi.

Tan sulolasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tan sulolasi davri Xitoy tarixidagi oltin asrlardan biri boʻlib, Pax Sinicaning boshqa bir davriga boshchilik qilgan.[19] Tan poytaxti Changʻan yirik iqtisodiy va madaniy markaz boʻlib, oʻsha paytda dunyodagi eng yirik shahar edi.[20] Ipak yoʻli Xitoy va tashqi dunyo oʻrtasidagi iqtisodiy va madaniy almashinuvlarda muhim rol oʻynadi. Xitoy bilan bunday almashinuvlardan eng koʻp foyda koʻrgan xalqlar orasida forslar va soʻgʻdlar ham bor edi.[19] Shimolda Turk xoqonligi magʻlubiyatga uchratildi va hududlari qoʻshib olindi;[21] gʻarbda Tan sulolasi oʻz chegaralarini hozirgi Afgʻoniston va Orol dengizigacha kengaytirdi;[22][23] sharqda Tan nazorati Saxalingacha yetib bordi.[23] Oʻz qudratining eng yuqori choʻqqilarida Tan sulolasi 72 davlatlar ustidan gegemonlikni saqlab qoldi.[24] Bu davrda Xitoy madaniyati jonlanib, rang-barang tus oldi.[19] Xitoy va Yaponiya oʻrtasidagi oʻzaro aloqalar hajmi oshdi; Tan sulolasidan keyin Xitoyning Yaponiya madaniyati va siyosatiga ta'siri kuchaydi.[25]

Yuan sulolasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yuan sulolasi Xitoyning etnik moʻgʻullar tomonidan boshqariladigan hukmron sulolasi boʻlib, Moʻgʻul imperiyasining asosiy vorisi edi. Yuan sulolasi koʻpincha Osmon mandatiga ega boʻlgan qonuniy Xitoy sulolasi deb hisoblansa-da, tarixchilar odatda bu davrni Pax Mongolica tarkibida tasniflashadi.[26]

Min sulolasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoyning Min sulolasi Pax Sinicaning yana bir davriga rahbarlik qildi.[27] Bu davrda Xitoy vassal tizimining rasmiy institutsionalizatsiyasi kuzatildi. Bu Xitoyning oʻsha paytdagi buyuk siyosiy qudratini namoyish etdi.[28] Chjan Xe boshchiligidagi yetti dengiz ekspeditsiyasi Min sulolasining siyosiy kuchini Janubi-Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo, Yaqin Sharq va Sharqiy Afrika boʻylab namoyish qildi.[29] Bu davrda Xitoy ham Koreya madaniyati va siyosatiga katta ta'sir koʻrsatdi.[30][31]

Sin sulolasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoyning Sin sulolasi Pax Sinica davrining yana bir davrini boshqardi.[32] Oʻz qudratining eng yuqori choʻqqisida u hududi boʻyicha toʻrtinchi yirik imperiya boʻldi. Dunyodagi umumiy yer maydonining 9,87 foizini idora qildi.[33] Yuqori Sin davri barqaror tinchlik, iqtisodiy farovonlik va hududiy kengayish davri edi.[34] Sin sulolasining koʻp madaniyatli va koʻp millatli tabiati Chjonghua minzu zamonaviy milliy konsepsiyasining shakllanishi uchun asos boʻldi. Sin sulolasining hukmdorlari etnik manjur boʻlgani sababli, bu tinchlik davri ba'zan " Pax Manjurica " deb ham ataladi.[35][36][37]

Mumkin boʻlgan qayta tiklanish va toʻsiqlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Soʻnggi yillarda, ayniqsa 2010-yildan keyin atamaning qayta tiklanishi kuzatilmoqda. Xitoy Xalq Respublikasining jadal yuksalishi ba'zi tahlilchilar tomonidan Pax Sinica'ga ehtimoliy qaytish sifatida baholanmoqda. Chunki Xitoy iqtisodiyoti dunyodagi eng yirik milliy iqtisodiyot boʻlib qolmoqda va uning ba'zi jihatlari allaqachon mavjud.[7][8][11] Britaniyada joylashgan Iqtisodiyot va biznes tadqiqotlari markazining prognoziga koʻra, Xitoy 2028-yilga borib, kutilganidan deyarli oʻn yil oldin AQShni quvib oʻtib, dunyoning eng yirik iqtisodiyotiga aylanadi.[38]

Xitoyning iqtisodiy rivojlanishi uning koʻp va mehnatga layoqatli aholisi bilan bogʻliq. Biroq, Xitoy aholisining qarishi murakkab ijtimoiy muammolarni keltirib chiqarishi, ijtimoiy beqarorlik xavfini oshirishi va uning yangi global gegemon sifatida harakat qilish imkoniyatlarini cheklashi mumkin.[12]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Deng, Yang. Promoting Asia-Pacific Economic Cooperation: Perspectives from East Asia, 1997 — 12-bet. ISBN 9780230380127. 
  2. ↑ Domínguez, Jorge. Between Compliance and Conflict: East Asia, Latin America, and the "new" Pax Americana, 2005 — 125-bet. ISBN 9780415951258. 
  3. ↑ Lee, Joseph. Wang Ch'ang-ling, 1982 — 94-bet. ISBN 9780805764659. 
  4. ↑ Smolnikov, Sergey. Great Power Conduct and Credibility in World Politics, 2018 — 112-bet. ISBN 9783319718859. 
  5. ↑ Plott, John C.. Global History of Philosophy. Delhi, India: Motilal Banarsidass, 1989 — 57-bet. ISBN 9788120804562. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Encyclopedia of World Environmental History Krech III: . Routledge, 2004 — 135–-bet. ISBN 978-0-415-93735-1. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Elliott, Michael. „China Takes On the World“. Time Magazine (2007-yil 22-yanvar). 2007-yil 14-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-iyun.Elliott, Michael (2007-01-22).. Time Magazine. Archived from the original (Wayback Machine saytida 2009-05-26 sanasida arxivlangan) on January 14, 2007.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 „Pax Sinica“. The Economist (2014-yil 20-sentyabr). Qaraldi: 2019-yil 21-oktyabr."Pax Sinica". The Economist. 2014-09-20. ISSN 0013-0613. Retrieved 2019-10-21.
  9. ↑ „[Image balance of economic power 1AD – 2009“]. glavkonstruktor.ru. 2021-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-iyun.
  10. ↑ „[Image balance of economic power 1AD – 2009“]. glavkonstruktor.ru. 2021-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-iyun.
  11. ↑ 11,0 11,1 „How is China shaping the global economic order?“. CSIS China Power (2016-yil 9-mart). 2016-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 24-dekabr."How is China shaping the global economic order?". CSIS China Power. 9 March 2016. Archived from the original on 20 September 2016. Retrieved 24 December 2020.
  12. ↑ 12,0 12,1 Sasse. „The Responsibility to Counter China's Ambitions Falls to Us“. The Atlantic (2020-yil 26-yanvar). Qaraldi: 2021-yil 4-fevral.Sasse, Ben (January 26, 2020). "The Responsibility to Counter China's Ambitions Falls to Us". The Atlantic. Retrieved February 4, 2021.
  13. ↑ 13,0 13,1 Morris, Ian. War! What Is It Good For?: Conflict and the Progress of Civilization from Primates to Robots, 2014 — 69-bet. ISBN 9780374711030. Morris, Ian (2014). War! What Is It Good For?: Conflict and the Progress of Civilization from Primates to Robots. p. 69. ISBN 9780374711030.
  14. ↑ Grousset, René. The Rise and Splendour of the Chinese Empire, 1964 — 55-bet. 
  15. ↑ Tan, Koon San. Dynastic China: An Elementary History, 2014 — 131-bet. ISBN 9789839541885. 
  16. ↑ Grousset (1964). p. 60.
  17. ↑ Grousset (1964). p. 85.
  18. ↑ Auyang, Sunny. The Dragon and the Eagle: The Rise and Fall of the Chinese and Roman Empires, 2014 — 151-bet. ISBN 9781317516880. 
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Mahbubani, Kishore. The New Asian Hemisphere: The Irresistible Shift of Global Power to the East, 2009. ISBN 9781586486280. 
  20. ↑ Brown, Cynthia. Big History: From the Big Bang to the Present, 2012. ISBN 9781595588456. 
  21. ↑ Burnn, Stanley. The Routledge Atlas of Central Eurasian Affairs, 2012 — 15-bet. ISBN 9781136310478. 
  22. ↑ Hallet, Stanley. Traditional architecture of Afghanistan, 1980 — 9-bet. ISBN 9780824070595. 
  23. ↑ 23,0 23,1 Gan, Chunsong. A Concise Reader of Chinese Culture, 2019 — 24-bet. ISBN 9789811388675. 
  24. ↑ Cox, Michael. Empires, Systems and States: Great Transformations in International Politics, 2001 — 52-bet. ISBN 9780521016865. 
  25. ↑ Embree, Ainslie. Asia in Western and World History: A Guide for Teaching. M.E. Sharpe, 1997 — 352-bet. „Japan culture tang dynasty.“ 
  26. ↑ Zhao, George. Marriage as Political Strategy and Cultural Expression: Mongolian Royal Marriages from World Empire to Yuan Dynasty, 2008. ISBN 9781433102752. 
  27. ↑ Horner, Charles. Rising China and Its Postmodern Fate: Memories of Empire in a New Global Context, 2010 — 34-bet. ISBN 9780820335889. 
  28. ↑ Cheng, Weichung. War, Trade and Piracy in the China Seas (1622-1683), 2013 — 11-bet. ISBN 9789004253537. 
  29. ↑ Naidu, G.V.C.. India and China in the Emerging Dynamics of East Asia, 2014 — 123-bet. ISBN 9788132221388. 
  30. ↑ Lee, Soyoung. Art of the Korean Renaissance, 1400-1600. Metropolitan Museum of Art, 2009 — 62-bet. „ming dynasty korean culture.“ 
  31. ↑ Fang, Weigui. Modern Notions of Civilization and Culture in China, 2019 — 28–29-bet. ISBN 9789811335587. 
  32. ↑ Wong, Young-tsu. A Paradise Lost: The Imperial Garden Yuanming Yuan, 2001 — 1-bet. ISBN 9780824823283. 
  33. ↑ Whitaker's Little Book of Knowledge. Bloomsbury, 2018. ISBN 9781408895870. 
  34. ↑ Buoye, Thomas. Manslaughter, Markets, and Moral Economy: Violent Disputes Over Property Rights in Eighteenth-Century China, 2000 — 34-bet. ISBN 9780521640459. 
  35. ↑ McCord, Edward. Military Force and Elite Power in the Formation of Modern China, 2014. ISBN 9781317907787. 
  36. ↑ Horner (2010). p. 54.
  37. ↑ Smolnikov (2018). p. 141.
  38. ↑ Elliot. „China to overtake US as world's biggest economy by 2028, report predicts“. The Guardian (2020-yil 26-dekabr). — „"With the US expected to contract by 5% this year, China will narrow the gap with its biggest rival, the CEBR said. Overall, global gross domestic product is forecast to decline by 4.4% this year, in the biggest one-year fall since the second world war. Douglas McWilliams, the CEBR’s deputy chairman, said: “The big news in this forecast is the speed of growth of the Chinese economy. We expect it to become an upper-income economy during the current five-year plan period (2020-25). And we expect it to overtake the US a full five years earlier than we did a year ago."“. Qaraldi: 2020-yil 28-dekabr.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

  • KIM, S.S, China's Pacific Policy: Reconciling the Irreconcilable, International Journal, 1994.
  • Kueh, Y.Y. (2012). Pax Sinica: Geopolitics and Economics of China's Ascendance
  • TERMINSKI, Bogumil, (2010), The Evolution of the Concept of Perpetual Peace in the History of Political-Legal Thought, Perspectivas Internacionales, vol. 10: 277–291.
  • YEOH, Kok Kheng, (2009), Towards Pax Sinica?: China's rise and transformation : impacts and implications, University of Malaya.
  • ZHANG, Yongjin, (2001), System, empire and state in Chinese international relations, Review of International Studies, vol. 27: 43–63.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Pax_Sinica&oldid=5231188" dan olindi