Xan (sulola)

Xan, Xan – qadimgi Xitoyda imperatorlar sulolasi (mil. av. 206 – mil. 220), ushbu sulola boshqargan davlat va xitoy xalqining nomi. Xan sulolasi 2 qismga boʻlingan: Gʻarbiy Xan (Sixan – mil. av. 206 – mil. 25), Avvalgi xan (Syanxan) hamda Sharqiy xan (Dunxan – mil. 25—220) yoki Keyingi xan (Xouxan). Birinchi xan sulolasining asoschisi Lyu Ban boʻlib, u Gaotszu nomi bilan mil. av. 202-195 yillari, ikkinchi xan sulolasining asoschisi esa Lyu Syu (57) boʻlib, u Guanudi nomi bilan mil. 25-57-yillari taxtni boshqargan. Har 2 sulola dehqonlar qoʻzgʻolonlari natijasida yuzaga kelgan va tugatilgan. Bu sulolalar avvalgi anʼanaviy maʼmuriy tuzum va tafakkurni yanada takomillashtirish yoʻlidan borganlar. Ayniqsa, Xitoy imperatorlari oʻzlarini Tangrining yer yuzidagi farzandi, ularga hamma itoat qilishi va bundan bosh tortganlar esa jazolanishi lozim, degan gʻoyani oʻzlariga dastur qilib olganlar. Ichki va tashqi siyosat ham aynan shu gʻoyaga asoslangan.

Gʻarbiy xan sulolasining dastlabki davrida qoʻzgʻolonchilar rahbarlarining oʻlkalarga hokim etib tayinlanishi va bir qancha imtiyozlarga, jumladan, oʻzi idora qilayotgan hududdagi soliq va moliya masalalarini mustaqil yechish huquqiga ega boʻlishi markaziy hokimiyatning zaiflashishi va hokimlarning kuchayib ketishiga olib kelgan. Uzoq yillar davomida Hun imperiyasiga oʻlpon toʻlash va unga qarshi kurashish Xitoyning iqtisodiy ahvoliga salbiy taʼsir koʻrsatgan. Ud i (mil. av. 140—87) davrida vaziyat oʻzgargan. Markaziy hokimiyatni mustahkamlash yoʻlida siyosiy, iqtisodiy, maʼmuriy, harbiy islohotlar oʻtkazilgan. Ud i davrida xan sulolasi oʻz hududini kengaytirish, Buyuk ipak yoʻlini hunlar qoʻlidan tortib olish va bunga toʻsiq boʻlib turgan Hun (Syunnu) xoqonligiga qarshi kurashish masalasiga katta eʼtibor bergan. Bu borada hunlar taʼsiridan qutulishga intilgan davlatlar bilan ittifoq tuzish, „uzoqdagi raqib bilan doʻstlashib, yaqindagi dushmanga zarba berish“ strategiyasi amalga oshirilgan. Shu maqsadda oʻsha davrda Turkistonda mavjud boʻlgan Kangkiya (Kanszyuy), Fargʻona (Davan davlati), Ulugʻ yuechji (Dayuechji) kabi davlatlarga Chjan Syan 2 marta elchi qilib yuborilgan. Fargonaga 2 marta qoʻshin yuborib urush qilgan.

Udidan keyingi davrda mamlakat inkirozga yuz tuta boshlagan. Uzok, yillar olib borilgan urushlar xan imperiyasi hududini kengayishiga olib kelgan boʻlsada, ular mamlakat iqtisodini zaiflashishi, soliqlarning koʻpayishi, ichki siyosiy va ijtimoiy vaziyatni keskinlashishiga olib kelgan. Vanman hukmronligi davrida (mil. 9-22) Xitoyda „Qizil qoshliklar qoʻzgʻoloni“, „Yashil daraxtzorliklar qoʻzgʻoloni“ kabi dehqonlar harakati boʻlib oʻtib natijada Gʻarbiy xan sulolasi yakun topgan. Ushbu sulolaga mansub ayrim amaldorlar, jumladan, Lyu Syu fursatdan foydalanib hokimiyatni qoʻlga olishga erishgan. Mil. 25-yil u oʻzini imperator deb eʼlon qilib, xan sulolasi nomini tiklagan. Aholisini tinchlantirish maqsadida soliq hajmini 30 baravar kamaytirgan. Aholi qaytadan roʻyxatga olingan va mamlakatda 21 mln. kishi yashayotganligi aniqlangan. Davlatning siyosiy va iqtisodiy vaziyati yaxshilangach, Sharqiy xan sulolasi oʻzining tashqi siyosatini faollashtirgan. 43-44-yillarda Vyetnamga qarshi urush qilib, u yerda oʻz nazoratini oʻrnatgan. Shundan keyin xan sulolasi hunlarga qarshi urush boshlab, Sharqiy Turkistonni bosib olishga intilgan. Bu borada mahalliy hokimlar oʻrtasidagi ziddiyatlardan foydalanishga harakat qilgan va mil. 97-yil bu vazifani Ban Chao boshchiligidagi bir guruh soqchilarga topshirgan. Ammo xan sulolasi ayrim yutuqlarga ega boʻlgan boʻlsa ham natijada oʻz maqsadiga yetisholmagan.

Hunlarga qarshi amalga oshirilgan toʻxtovsiz urushlar, Fargʻonaga qilgan harbiy yurishlar va Buyuk Xitoy devorini choʻzish hamda uni taʼminlashga qaratilgan harakatlar ikkinchi xan imperiyasi iqtisodiga salbiy taʼsir koʻrsatgan. Mamlakatda xiyonat, qonunbuzarchilik, oʻzaro nizolar, jang-u jadallar, siyosiy va ijtimoiy keskinlik avj olgan. Bular natijasida „sariq belbogʻliklar“ nomli dehqonlar qoʻzgʻoloni yuzaga kelgan va xan sulolasi tugatilgan. Xan sulolasi davrida barpo etilgan davlat boshqaruv tizimi Xitoyda davlatchilik tizimining keyingi taraqqiyotiga katta taʼsir koʻrsatgan.