Paralimpiya sport turlari
| Paralimpiada o‘yinlari |
|---|
.svg){kind=logo} |
| Asosiy mavzular |
| O‘yinlar |
| Hududiy o‘yinlar |
Paralimpiya sport turlari yozgi va qishki Paralimpiya oʻyinlaridagi barcha sport turlarini oʻz ichiga oladi. 2020-yil holatiga koʻra, Yozgi Paralimpiya oʻyinlari 22 ta sport va 539 ta musobaqani[1], Qishki Paralimpiya oʻyinlari esa 5 ta sport va 80 ga yaqin musobaqani oʻz ichiga oladi[2].
Paralimpiya oʻyinlari jismoniy nuqsonlari yoki aqliy zaifligi boʻlgan sportchilar uchun yirik, xalqaro, koʻp turdagi sport musobaqasidir . Bu musobaqalarda jismoniy nogironligi, amputatsiyalar, koʻrlik va miya falajlari boʻlgan sportchilar ishtirok etadi. Paralimpiya sporti global Paralimpiya harakatining bir qismi sifatida tashkil etilgan raqobatbardosh sport musobaqalarini oʻz ichiga oladi. Ushbu sport turlari Xalqaro Paralimpiya qoʻmitasi va boshqa xalqaro sport federatsiyalari nazorati ostida tashkil etiladi va olib boriladi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Paralimpiya oʻyinlari-reabilitatsiya dasturlari asosida ishlab chiqilgan jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslar uchun tashkil etilgan sport turi boʻlib, Ikkinchi jahon urushidan soʻng, koʻplab yaralangan sobiq harbiy xizmatchilar va fuqarolarning ehtiyojlariga javoban, sport reabilitatsiyasining asosiy qismi sifatida joriy etilgan. Ushbu yondashuvning pioneri Angliyadagi Stoke Mandeville kasalxonasining bemori boʻlgan Ludwig Guttmann edi. 1948-yilda Angliyaning London shahrida Olimpiya oʻyinlari boʻlib oʻtayotganda u Stoke Mandevilleda nogironlar aravachasidagi sportchilar uchun sport musobaqasini tashkil qildi. Bu zamonaviy Paralimpiya oʻyinlariga aylangan Stoke Mandeville oʻyinlarining kelib chiqishi edi[3].
Tashkilotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jahon miqyosida Xalqaro Paralimpiya qoʻmitasi toʻqqizta sport turini bevosita boshqaradigan, Paralimpiya oʻyinlari va boshqa koʻplab sport turlari, nogironlik musobaqalari uchun javobgar boʻlgan yetakchi tashkilot sifatida tan olingan. Boshqa xalqaro tashkilotlar, xususan, Xalqaro nogironlar aravachasi va amputatsiyalar sporti federatsiyasi (IWAS), Xalqaro koʻzi ojizlar sport federatsiyasi (IBSA), aqliy zaifligi boʻlgan shaxslar uchun xalqaro sport federatsiyasi (INAS) muayyan nogironlik guruhlariga xos boʻlgan baʼzi sport turlarini boshqaradi[4].
Paralimpiya sporti uchun mas’uliyatni oʻz zimmasiga oladigan tashkilotlarning keng doirasi mavjud. Jumladan, IPC a'zolari boʻlgan Milliy Paralimpiya qoʻmitalari va boshqalar[5].
Nogironlik toifalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Paralimpiya sportida qatnashadigan sportchilar nogironlik turiga qarab oʻnta asosiy toifaga boʻlingan:
Jismoniy nogironlik – sakkiz xil jismoniy nogironlik turi mavjud:
- Mushak kuchining buzilishi – bu toifadagi nogironlikda bir oyoq-qoʻlning mushaklari, tananing bir tomoni yoki tananing pastki yarmi kabi mushaklar kuchi kamayadi, masalan, orqa miya shikastlanishi yoki poliomielit .
- Harakatning passiv diapazoni – bir yoki bir nechta boʻgʻimlarda harakat oraligʻi tizimli ravishda kamayadi. Artrit kabi oʻtkir holatlar hisobga olinmaydi.
- Qoʻl yoki oyoq-qoʻl yetishmovchiligi – kasallik, travma yoki tugʻma oyoq-qoʻl yetishmovchiligi (masalan, dismeliya).
- Oyoq uzunligi farqi – tugʻma yoki travma tufayli bir oyoqda sezilarli suyak qisqarishi sodir boʻladi.
- Qisqa boʻylilik – oyoq, qoʻl va tana qisqarishi sababli boʻy qisqaradi. Bu holat suyak yoki togʻay tuzilmalarining tayanch-harakat tizimidagi yetishmovchiligi natijasida yuzaga keladi.
- Gipertoniya – Gipertoniya mushaklar tarangligining gʻayritabiiy oʻsishi va mushaklarning choʻzilish qobiliyatining pasayishi bilan tavsiflanadi. Gipertoniya shikastlanish yoki markaziy asab tizimining zararlanishiga olib keladigan holatlar natijasida yuzaga kelishi mumkin.
- Ataksiya – mushaklar harakatlarining koordinatsiyasining yetishmasligi (masalan, bolalar falaji, Fridreyx ataksiyasi).
- Atsetoz – muvozanatsizlik, beixtiyor harakatlar va nosimmetrik holatni saqlab qolish qiyinligi (masalan, xoreoatetoz) bilan tavsiflanadi.
Koʻrish qobiliyatining yoʻqolishi – koʻrish qobiliyatining qisman koʻrish qobiliyatining yoʻqolishidan tortib to toʻliq koʻrlikka qadar boʻlgan sportchilar oʻrtasida kechadigan bahslar. Bu koʻrish tizimining bir yoki bir nechta tarkibiy qismlarining (koʻz tuzilishi, retseptorlari, optik asab yoʻli va vizual korteks) buzilishini oʻz ichiga oladi[6]. Koʻrish qobiliyati cheklangan sportchilar uchun yoʻl koʻrsatuvchilar musobaqaning shunchalik muhim qismiki, koʻrish qobiliyati cheklangan sportchi va uning yoʻl koʻrsatuvchisiga bir jamoa sifatida qaraladi. 2012-yildan boshlab, bu yoʻl koʻrsatuvchilar ham oʻz medallarini olish huquqiga ega boʻldilar[7][8].
Aqliy zaiflik – aqliy faoliyatida sezilarli darajada zaiflashgan va xatti-harakatlarida tegishli cheklovlar boʻlgan sportchilar. IPC birinchi navbatda jismoniy imkoniyati cheklangan sportchilarga xizmat qiladi, biroq ayrim Paralimpiya oʻyinlariga aqliy zaiflik guruhi ham qoʻshilgan. Bunga faqat 18 yoshga toʻlgunga qadar tashxis qoʻyilgan aqliy zaifligi boʻlgan sportchilar kiradi[9]. Biroq, XOQ tomonidan tan olingan Butunjahon Maxsus Olimpiya oʻyinlari aqliy zaifligi boʻlgan barcha uchun ochiqdir[10][11].
Nogironlik toifasi sportchilarning kimga qarshi kurashishini va qaysi sport turlari bilan shugʻullanishini belgilaydi. Baʼzi sport turlari bir nechta nogironlik toifalari uchun ochiq (masalan,velosport), boshqalari esa faqat bitta sport turi bilan cheklangan. Baʼzi sport turlarida bir nechta toifadagi sportchilar faqat oʻz toifalari doirasida (masalan, yengil atletika), boshqalarida esa turli toifadagi sportchilar bir-biri bilan bellashadilar (masalan, suzish). Paralimpiya oʻyinlaridagi musobaqalar odatda tegishli nogironlik toifasi bilan belgilanadi[12].
Kelajakda oʻtkazilishi mumkin boʻlgan qishki sport turlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xalqaro Paralimpiya Qoʻmitasi (IPC) Atletlar Kengashi raisi-Bob Balk 2012-yil boshida Janubiy Koreyaning Pyeongchang shahrida boʻlib oʻtadigan Qishki Paralimpiya oʻyinlarida 2018-yilgi qishki Paralimpiya oʻyinlariga qor ustida sirgʻanish sport turlarini (bobsley va skeleton) kiritish boʻyicha harakat boshlagan edi[13].
2018-yil 10-11-sentyabr kunlari Ispaniyaning Madrid shahrida boʻlib oʻtgan yigʻilishda IPC ijro kengashi Para Bobsleyni baʼzi baholash mezonlarida muvaffaqiyatsizlikka uchraganini va 2022-yilgi Qishki Paralimpiya oʻyinlarining rasmiy dasturiga kirmasligini eʼlon qildi[14].
Qisqartmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Boshqaruv organlari:
- BISFed – Boccia xalqaro sport federatsiyasi
- BWF – Butunjahon Badminton federatsiyasi
- IFDS – Xalqaro nogiron yelkanchilar uyushmasi
- IBSA – Xalqaro koʻzi ojizlar sport federatsiyasi
- ICF – Xalqaro kanoeda eshkak eshish federatsiyasi
- ICF – Butunjahon kyorling federatsiyasi
- FEI – Xalqaro ot sporti federatsiyasi
- IPC – Xalqaro Paralimpiya qoʻmitasi
- INAS-FID – Aqliy zaifligi bor shaxslar uchun xalqaro sport federatsiyasi
- FISA – Xalqaro eshkak eshish federatsiyasi
- ITTF – Xalqaro stol tennisi federatsiyasi
- ITF – Xalqaro tennis federatsiyasi
- ITU – Xalqaro triatlon ittifoqi
- UCI – Xalqaro velosport ittifoqi
- WA – Xalqaro kamondan otish federatsiyasi
- WOVD - Nogironlar uchun Butunjahon voleybol tashkiloti
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „About Rio 2016“. paralympic.org. Qaraldi: 2014-yil 22-may.
- ↑ „Sochi 2014 Paralympics scheduled released“. paralympic.org (2013-yil 16-oktyabr).
- ↑ „History of the Paralympic Movement“. paralympic.org. International Paralympic Committee. 2012-yil 25-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 9-mart.
- ↑ „International Organisations of Sports for the Disabled“. paralympic.org. Qaraldi: 2014-yil 22-may.
- ↑ „National Paralympic Committees“. paralympic.org. Qaraldi: 2014-yil 22-may.
- ↑ „Introduction to IPC Classifications“. paralympic.org. Qaraldi: 2014-yil 21-may.
- ↑ Visually impaired skiers put fate in guideʼs hands, thestar.com, March 13, 2010
- ↑ „Paralympics 2012: The able-bodied athletes at the Games“. BBC News (2012-yil 31-avgust). Qaraldi: 2012-yil 31-avgust.
- ↑ „Introduction to IPC Classifications“. paralympic.org. Qaraldi: 2014-yil 21-may.
- ↑ Special Olympics and the Olympic Movement (Wayback Machine saytida 2011-10-07 sanasida arxivlangan), Official website of the Special Olympics, 2006
- ↑ „Making sense of the categories“. BBC Sport (2000-yil 6-oktyabr). Qaraldi: 2010-yil 7-aprel.
- ↑ „Guide to the London 2012 Paralympic Games, Appendix Threel“. London Organising Committee of the Olympic and Paralympic Games. 2012-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-sentyabr.
- ↑ „Campaign launched to get sliding sports into Paralympics for Pyeongchang 2018“. insideworldparasport.biz (2012-yil 3-yanvar). 2012-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 12-avgust.
- ↑ „IPC makes key decisions relating to Paris 2024 and Beijing 2022“. Paralympic News.