O‘lim sabablari
Huquq, tibbiyot va statistikada „oʻlim sababi“ insonning o‘limiga sabab boʻlgan shart-sharoitlarning rasmiy aniqlanishi boʻlib, u o‘lim haqidagi guvohnomada qayd etilishi mumkin. Oʻlim sababi tibbiy ekspert tomonidan aniqlanadi. Kamdan-kam hollarda autopsiyani patolog oʻtkazishi zarur boʻladi. Oʻlim sababi aniq bir kasallik yoki jarohat hisoblanadi. Bu oʻlim holatidan farq qiladi. Oʻlim holati „tabiiy“, „baxtsiz hodisa“, „o‘z joniga qasd qilish“ va „qotillik“ kabi kam sonli toifalarga boʻlinadi. Bu toifalarning har biri turlicha huquqiy oqibatlarga ega[1].
Kasalliklarning xalqaro tasnifi (ICD) kodlari oʻlim sabablari va usullarini tizimli ravishda qayd etish uchun qoʻllanishi mumkin. Bu statistik maʼlumotlarni jamlashni osonlashtiradi va turli huquqiy hududlar oʻrtasidagi hodisalarni taqqoslashni yanada imkonli qiladi[2].
Aniqlik bilan bogʻliq muammolar
[tahrir | manbasini tahrirlash]"Surunkali kasalliklarning oldini olish" jurnalida chop etilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Nyu-York shahridagi rezident shifokorlarning atigi uchdan bir qismi hujjatlarning mavjud tizimi toʻgʻri deb hisoblashadi. Ularning yarmi texnik cheklovlar va „boshqa narsani qoʻyish“ boʻyicha koʻrsatmalar kabi sabablarni koʻrsatib, „oʻlimning toʻgʻri sababi deb hisoblagan narsalarini“ qayd eta olmaganliklarini maʼlum qilishdi. Deyarli beshdan toʻrt qismi "ehtimoliy, " „taxminiy“ yoki „noaniq“ aniqlash mumkinligidan bexabarligini bildirishdi va uch foizdan kamrogʻi qarama-qarshi laboratoriya natijalari yoki boshqa yangi maʼlumotlar paydo boʻlganda oʻlim guvohnomasini yangilash haqida xabar berishdi va yurak-qon tomir kasalligi „eng koʻp tashxis notoʻgʻri xabar qilingan“ deb koʻrsatilgan[3]
Oʻlim sabablari baʼzan qarindoshlar yoki jamoatchilik aʼzolari tomonidan eʼtirozlarga sabab boʻladi, ayniqsa oʻlim sababi boʻyicha maʼlum darajadagi ishonchsizlik yoki noaniqlik mavjud boʻlganda. Baʼzida bunday tortishuvlar fitna nazariyasi natijasida kelib chiqishi yoki baʼzan uni qoʻzgʻatishi mumkin.
Turli sabablarga koʻra oʻlimning nisbiy xavfini jamoatchilik idroki shaxsiy tajriba va ommaviy axborot vositalarining yoritilishi bilan bogʻliq. „O‘lim ierarxiyasi“ iborasi koʻpincha baʼzi oʻlimlarning boshqalarga qaraganda koʻproq eʼtibor qaratishiga sabab boʻlgan omillarni tasvirlash uchun ishlatiladi.
Abortning baʼzi qarshi tarafdorlari uni oʻlim sababi deb hisoblasalar-da, anʼanaviy ravishda tibbiyot idoralari bachadondan tashqarida yashay olmaydigan homilalarga shaxs belgilamaydilar va shuning uchun abortlar ushbu statistikada oʻlim sifatida qayd etilmaydi[4].
Qarish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sogʻliqni saqlash idoralari oʻlim sababi sifatida „keksa yosh“ni roʻyxatga olishni tavsiya qilmaydi, chunki bu jamoat salomatligi yoki tibbiy tadqiqotlarga foyda keltirmaydi[5]. Qarish ilmiy jihatdan tan olingan oʻlim sababi emas; hozirda har doim toʻgʻridan-toʻgʻri sabab mavjud deb hisoblanadi (garchi u baʼzi hollarda nomaʼlum va bir qator qarish bilan bog‘liq kasalliklardan biri boʻlishi mumkin). Bilvosita yoki noaniq omil sifatida biologik qarish butun dunyo boʻylab oʻlimga eng katta hissa qoʻshadi. Hisob-kitoblarga koʻra, dunyo boʻylab har kuni taxminan 150 000 kishi vafot etadi, ularning qariyb uchdan ikki qismi – kuniga 100 000 kishi – yoshga oid sabablarga koʻra vafot etadi[6]. Sanoatlashgan mamlakatlarda bu koʻrsatkich ancha yuqori boʻlib, 90% ni tashkil etadi[6]. Soʻnggi yillarda qarishni kasallik sifatida tan olish mumkinligi haqida rasmiy daʼvolar mavjud[7][8][9][10][11]. Agar shunday boʻlsa, vaziyat oʻzgarib ketadi.
Hissiy oʻlim
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yana shunday ommabop tasavvurlar ham borki, kimdir „oʻlguncha qoʻrqishi“ yoki yolg‘izlik yoki yurak xurujidan oʻlishi mumkin. Qo‘rquv, ekstremal stress yoki ikkalasi ham tanadagi oʻzgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin, bu esa oʻz navbatida oʻlimga olib kelishi mumkin. Masalan, vagus nervining haddan tashqari qoʻzgʻalishi – bu yurak urish tezligini pasaytiruvchi mexanizm boʻlib, u ko‘rinma o‘lim xatti-harakatiga (shuningdek, „oʻlikka oʻxshab yotish“ va „possum oʻynash“ deb ham ataladi) bogʻliq – hujjatlashtirilgan psixogen o‘lim holatlariga sabab boʻlishi mumkin. Qoʻrquv yoki stressga nisbatan jang yoki qochish reaksiyasi aksincha taʼsir koʻrsatib, stress gormonlari orqali yurak urish tezligini oshiradi va yurak-qon tomir muammolarini keltirib chiqarishi mumkin (ayniqsa, oldindan mavjud kasalliklari bor odamlarda). Bu terrorizm, harbiy hujumlar va tabiiy ofatlar (hatto taʼsirlangan hududda boʻlmaganlar orasida ham) kabi keng tarqalgan oʻtkir stressli hodisalardan keyin yurak tutilishi tufayli oʻlim darajasining kuzatilgan oʻsishi mexanizmi va travmatik jismoniy zarar yetkazmagan talonchilik va boshqa qoʻrqinchli hodisalarda hujjatlashtirilgan oʻlimlardir[12][13]. Bunday hollarda oʻlimning proksimal tibbiy sababi yurak yetishmovchiligi yoki vagal ingibirlanish (shuningdek, tananing baʼzi qismlariga zarbalar va asab jarohatlari kabi boshqa potentsial sabablarga ega) sifatida qayd etilishi mumkin[14].
Oʻtkir stress natijasida kuzatiladigan oʻziga xos holatlardan biri, takotsubo kardiomiopatiyasi, „singan yurak sindromi“ deb nomlanadi. Biroq, bu stress albatta munosabatlar bilan bogʻliq boʻlishi yoki salbiy boʻlishi shart emas[15].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Cause & Manner of Death – Medical Examiner, Snohomish County, Washington
- ↑ National Center for Health Statistics – Classification of Death and Injury Resulting from Terrorism – How are external cause of injury codes assigned?, Centers for Disease Control and Prevention. retrieved July 7 2019
- ↑ Wexelman, Barbara A.; Eden, Edward; Rose, Keith M. (2013). "Survey of New York City Resident Physicians on Cause-of-Death Reporting, 2010". Preventing Chronic Disease 10: E76. doi:10.5888/pcd10.120288. ISSN 1545-1151. PMID 23660118. PMC 3664206. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3664206.
- ↑ „Was Abortion the 'Leading Cause of Death' in 2018?“. Snopes (2019-yil 3-yanvar).
- ↑ „Reporting Causes of Death for the Elderly“. Oregon Health Authority. Qaraldi: 2016-yil 15-mart.
- ↑ 6,0 6,1 Aubrey D.N.J., de Grey (2007). "Life Span Extension Research and Public Debate: Societal Considerations". Studies in Ethics, Law, and Technology 1 (1, Article 5). doi:10.2202/1941-6008.1011. Archived from the original on 2016-10-13. https://web.archive.org/web/20161013163622/http://www.sens.org/files/pdf/ENHANCE-PP.pdf. Qaraldi: August 7, 2011.O‘lim sabablari]]
- ↑ Zhavoronkov, Alexander; Bhupinder, Bhullar (2015-10-04). "Classifying aging as a disease in the context of ICD-11". Frontiers in Genetics 6: 326. doi:10.3389/fgene.2015.00326. PMID 26583032. PMC 4631811. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4631811.
- ↑ Stambler, Ilia (2017-10-01). "Recognizing Degenerative Aging as a Treatable Medical Condition: Methodology and Policy". Aging and Disease 8 (5): 583–589. doi:10.14336/AD.2017.0130. PMID 28966803. PMC 5614323. http://www.aginganddisease.org/article/2017/2152-5250/ad-8-5-583.shtml.
- ↑ "Opening the door to treating ageing as a disease". The Lancet Diabetes & Endocrinology 6 (8): 587. 2018-08-01. doi:10.1016/S2213-8587(18)30214-6. PMID 30053981. https://www.thelancet.com/journals/landia/article/PIIS2213-8587(18)30214-6/fulltext.
- ↑ Calimport, Stuart et al. (2019-10-01). "To help aging populations, classify organismal senescence". Science 366 (6465): 576–578. doi:10.1126/science.aay7319. PMID 31672885. PMC 7193988. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7193988.
- ↑ Khaltourina, Daria; Matveyev, Yuri; Alekseev, Aleksey; Cortese, Franco; Ioviţă, Anca (July 2020). "Aging Fits the Disease Criteria of the International Classification of Diseases". Mechanisms of Ageing and Development 189: 111230. doi:10.1016/j.mad.2020.111230. PMID 32251691. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0047637420300257.
- ↑ Ballantyne, Coco „Can a person be scared to death?“. Scientific American.
- ↑ „Can you literally be scared to death? Science says yes“. Fox News (2012-yil 24-oktyabr).
- ↑ healthdrip „Vagal inhibition – Health Drip“. 2017-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 9-fevral.
- ↑ „Is Broken Heart Syndrome Real?“.