Oʻzbek alifbosi

Oʻzbek arab alifbosi

Oʻzbekistonda 1929-yilgacha arab yozuvidan foydalanilgan. 1920-yillarda ayrim Turkiy davlatlar arab yazuvidan voz kechib lotin yozuviga oʻta boshladilar. Birinchi boʻlib Ozarbayjon 1922-yilda lotin yozuvida oʻtdi, 1928-yilda esa Turkiya lotin yozuvini qabul qildi. 1920-yillarning oʻrtalaridan Oʻzbekistonda arab yozuviga keng hujum boshlandi. Arab yozuvi qoloqligimizning, savodsizligimizning, dindorligimizning sababchisi deb eʼlon qilindi. 1929—1930 oʻquv yilidan Oʻzbekiston lotin yozuviga oʻtdi va biz oʻzbek xalqining asrlar davomida yaratilib kelingan hamda chop etilgan ilmiy, badiiy va falsafiy adabiyotdan uzilib qoldik.

Arab alifbosi

آ ا أ ء ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و ٶ ۇ ۉ ە ة ى ي ې ٸ

Yanalif

Asosiy maqola: Yanalif

1929-yildan boshlab arab yozuvidan yangi lotin vozuviga (yanalif) oʻtilgan. U 1940-yilgacha ishlatilgan.

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	Ə ə	F f
G g	Ƣ ƣ	H h	I i	J j	K k	L l	M m
N n	N̡ ᶇ	O o	Ө ө	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ
	'

Kiril yozuvi

Asosiy maqola: Oʻzbek kirill alifbosi

1940-yilda Oʻzbekistonda kirill yozuviga oʻtildi. Buning natijasida 1929-40 yillar oraligʻida chop etilgan ilmiy, badiiy, pedagogik, oʻquv adabiyotlardan uzilib qoldik.

A a	B b	V v	G g	D d	Ye e	Yo yo	J j
Z z	I i	Y y	K k	L l	M m	N n	O o
P p	R r	S s	T t	U u	F f	X x	Ts s
Ch ch	Sh sh	Ъ ʼ		E e	Yu yu	Ya ya	Oʻ oʻ
Q q	Gʻ gʻ	H h

1940-yildan 1991-yilgacha oʻrta hisob bilan oʻzbek tilida 50 ming nomda 50 million nusxada kitoblar chop etilganini (bunga shu yillari nashr etilgan jurnal, gazetalar kirmaydi) hisobga olsak, biz yana lotin yozuviga oʻtishda qanchadan-qancha adabiyotdan yiroqlashishimiz mumkinligi ayon boʻladi.

Lotin alifbosi

Asosiy maqola: Oʻzbek lotin alifbosi

Lotin yozuviga koʻchish

Lekin dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari (ularni sanab oʻtirishning hojati yoʻq) lotin yozuvidan foydalanadilar. Shuning uchun ham hozirgi eng zamonaviy texnika, tabiiy fanlar yoki ijtimoiy tadqiqotlar haqidagi adabiyotlar shu yozuv asosida yoritiladi. BMT, UNESCO va boshqa xalqaro tashkilotlarning xabar qilishlaricha, yangi texnika, texnologiya va fanga tegishli adabiyotlarning 80 foizi lotin yozuvida chop etilar ekan.

A a	B b	D d	E e	F f	G g	H h	I i
J j	K k	L l	M m	N n	O o	P p	Q q
R r	S s	T t	U u	V v	X x	Y y	Z z
Oʻ oʻ	Gʻ gʻ	Sh sh	Ch ch	ng	ʼ

Demak, Oʻzbekistonni dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatoriga qoʻshilishi uchun lotin yozuviga oʻtish maqsadga muvofiqdir. Oʻzbekistonda bu jarayon bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda va 2005-yilda tugallanishi koʻzda tutilgan.

Alifbolardagi mosliklar

Kiril	Lotin	Kiril	Lotin
A a	A a	S s	S s
B b	B b	T t	T t
V v	V v	U u	U u
G g	G g	F f	F f
D d	D d	X x	X x (qoida)
Ye e	E e ~ Ye ye (qoida)	Ts s	S s ~ Ts ts (qoida)
Yo yo	Yo yo	Ch ch	Ch ch
J j	J j	Sh sh	Sh sh
Z z	Z z	ʼ	ʼ – tutuq belgisi (ajratish belgisi)
I i	I i
Y y	Y y	E e	E e
K k	K k	Yu yu	Yu yu
L l	L l	Ya ya	Ya ya (istisno)
M m	M m	Oʻ oʻ	Oʻ oʻ
N n	N n	Q q	Q q
O o	O o	Gʻ gʻ	Gʻ gʻ
P p	P p	H h	H h (qoida)

Qoidalar

Ts (Ts) harfi

Soʻz boshida yoki soʻz oʻrtasida undosh tovushdan keyin S yoziladi.

Lekin soʻz oʻrtasida unli tovushdan keyin Ts yoziladi.

Misol uchun

Kiril	Lotincha toʻgʻri	Lotincha notoʻgʻri
sirk	sirk	cirk, tsirk
sex	sex	cex, tsex
reaksiya	reaksiya	reakciya, reaktsiya
aksioner	aksioner	akciober, aktsioner
federasiya	federatsiya	federaciya, federasiya
funksiya	funksiya	funktsiya, funkciya

Ye (Ye) harfi

Soʻz boshida yoki soʻz urtasida unli tovushdan keyin Ye yoziladi.

Lekin soʻz oʻrtasida undosh tovushdan keyin E yoziladi.

Misol uchun

Kiril	Lotincha toʻgʻri	Lotincha notoʻgʻri
engil	yengil	engil
etti	yetti	etti
Nizoev	Nizoyev	Nizoev
qaerda	qayerda	qaerda

Qattiq X va yumshoq H harflari

Kirill H harfi lotincha H yoziladi.

Kirill X harfi lotincha X yoziladi.

Misol uchun

Kiril	Lotincha toʻgʻri	Lotincha notoʻgʻri
dorixona	dorixona	dorihona, dorikhona
jahon	jahon	jaxon, jakhon

Istisnolar

Ya (Ya) harfi

Sentyabr soʻzi lotincha sentabr yoziladi.

Oktyabr soʻzi lotincha oktabr yoziladi.

Bosh harflar

Misol uchun

Kiril	Lotincha toʻgʻri	Lotincha notoʻgʻri
BARChAMIZNI	BARCHAMIZNI	BARChAMIZNI
ChIQISh	CHIQISH	ChIQISh
Shahar	Shahar	SHahar

Abbreviaturalar

Misol uchun

Kiril	Lotincha toʻgʻri	Lotincha notoʻgʻri
MChJ	MCHJ^[1]	MChJ, MCJ
YeVB	YVB	YEVB, YeVB, EVB

Oʻzbek alifbosi islohoti

Oʻzbek alifbosi yoki imlo qoidalarini isloh qilish boʻyicha bir qancha takliflar ilgari surilgan.

VIII-IX asrlar oraligʻida oʻzbeklarning ajdodlari qadimgi uygʻur, xorazm va Oʻrxun-Enasoy yozuvlarini qoʻllagan. Oʻrta Osiyo arablar tomonidan egallanganidan soʻng, arab alifbosi isteʼmolga kiradi. 1928—1940-yillarda lotin alifbosi amalda boʻlib, 1940-yilda SSSRdagi boshqa koʻplab tillar singari oʻzbek tili ham kirill yozuviga oʻtkazildi.^[2] Oʻzbekiston mustaqil boʻlganidan keyin, 1993-yilda lotin alifbosiga qaytildi.

Tarix

Eski oʻzbek yozuvi

Asosiy maqola: Eski oʻzbek yozuvi

Eski oʻzbek yozuvi arab grafikasiga asoslangan boʻlib, u quyidagi harflarni oʻz ichiga olgan: ى ﻩ و ن م ل ک ق ف غ ﻉ ﻅ ﻁ ﺽ ﺹ ش س ژ ز ر ﺫ د خ ﺡ چ ﺝ ت ﺕ پ ب آ ا . XIX asrda /g/ tovushi uchun گ hamda /ŋ/ tovushi uchun ڭ harflari kiritilgan.^[2] Biroq oʻshanda oʻzbek yozuvining aniq meʼyorlari boʻlmagan va turli nashrlar har xil imlo qoidalaridan foydalanishgandi. Qoʻqonlik maʼrifatchi Ashurali Zohiriy oʻzining 1916-yilda nashr etilgan „Imlo“ darsligida shunday deydi:

"Bizning hozirgi (eski) imlomizda qoida degan narsa aslo rioya etilmagʻonligidan har kim oʻzicha qanday yozmoqni xohlasa, oʻshanday yoza bergʻon; bu adabiyotimizning kengayishiga sad boʻlib, yoshlarimizning qiynalishidan boshqa ajnabiy millatlarning qoshida tilimizning masxara qildirib, madaniy tillarga baho qoʻygʻonda, qimmati hech boʻlishiga sabab boʻldik. Shunga binoan bul „Imlo“ risolasini yozdim. Eng zarur qoidalarni darj etdim… „hoye rasmiya“ni imlomizgʻa kirgʻizdim."^[3]

1919-yilda Toshkentda Fitrat boshchiligida til-imlo va adabiyot masalalari bilan shugʻullanuvchi toʻgarak-seminar – „Chigʻatoy gurungi“ jamiyati tashkil topadi. Bu xakda „Ishtirokiyun“ gazetasi shunday yozgan edi:

"Toshkentda yosh buxoroliklarning faol aʼzolaridan Fitrat afandi ila oʻzbek yoshlari tarafidan „Chigʻatoy gurungi“ nom(li) yangi bir jamiyat tuzilgan. Milliy ishlar komissariati tarafindan tasdiq etilib ishka kirishkan. Bu jamiyatning maqsadi: Turkistondagi eski va yangi turkiy asarlarni jam qilib, turkiy tilini ixyo qiluv haqinda materiyol hozirlamok, lugʻat va adabiyot dunyosin boyitmoqdir".^[4]

„Chigʻatoy gurungi“ jamiyati faoliyatida alifbo va imlo masalalari alohida oʻrin tutadi. Bunga quyidagi omillar sabab boʻlgan:

1) eski oʻzbek tilidagi 8-9, yangi oʻzbek tilidagi 6-7 unli fonema faqat 3 ta harf – ا (alif), و (vov), ي (yo) bilan ifodalangan;

2) ayrim harflar polifonemali grafema tarzida qoʻllangan: و (vov) harfi „v“ undoshini va „u“, „oʻ“ unlilarini (demak, uchta fonemani), ي (yo) harfi ham uchta fonemani – „i“, „e (ye)“ unlilarini va „y“ undoshini ifodalagan;

3) „t“ undoshi uchun ikki harf – ت (te), ط (to); „s“ undoshi uchun uchta harf – ث (se), س (sin), ص (sod); „z“ undoshi uchun esa toʻrtta harf – ذ (zol), ز (ze), ض (zod), ظ (zo) qoʻllangan;

4) har bir harfning toʻrt xil shakli – soʻz boshida, oʻrtasida, oxirida yoki yolgʻiz holda qoʻllanadigan allograflari boʻlgan.

Bunday holat maorif-taʼlim ishlarida va yozuv amaliyotida qator qiyinchiliklarni yuzaga keltirgan, ravon oʻqish koʻnikmalarining shakllantirilishiga halaqit bergan. „Chigʻatoy gurungi“ jamiyati ayni shu qiyinchiliklarni hisobga olib, alifbo va imlo muammolari bilan shugʻullanishga majbur boʻlgan. Jamiyatning „Imlo toʻdasi“ aʼzosi Elbek tomonidan „Bitik yoʻllari“ kitobchasi yaratiladi, unda arab yozuvini oʻzbek tili tovushlari tizimiga moslashtirish lozimligi aytiladi, shu maqsadda alifboga „u“ unlisi uchun, „oʻ“ unlisi uchun), „o“ unlisi uchun, „a“ unlisi uchun, „i“ unlisi uchun, „e“ unlisi uchun harflarini kiritish tavsiya etiladi.^[5]

Manbalar

↑ Oʻzbek tilining imlo lugʻati. Toshkent, 1995. 25-b.
↑ ^2,0 ^2,1 S. I. Ibragimov. Uzbekskiy alfavit i voprosi ego sovershenstvovaniya // Voprosi sovershenstvovaniya alfavitov tyurkskix yazikov SSSR. – M.: Nauka, 1972. – S. 157—173.
↑ Ashurali Zoxiriy. Imlo – Qozon: „Umid“ tipo-litografiyasi. 1916 – V 3
↑ "Chigʻatoy gurungi". Ishtirokiyun – 1919, 4 fevral (№ 66).
↑ H. Jamolxonov, Q. Sapayev. Imlo muammolari. – Toshkent davlat pedagogika universiteti, 2007

Havolalar

Qaysi biri toʻgʻri: Oʻzbekiston, Oʻzbekiston, Oʻzbekiston yoki Oʻzbekiston?, Ozodlik radiosi
Lotin alifbomizdagi baʼzi harflar oʻzgaradi(mi?), Zamin
Oʻzbek lotin yozuvi muammolari: internetdagi muhokamalar (Wayback Machine saytida 2018-08-28 sanasida arxivlangan), Hamza Foziljonov
Qaysi biri toʻgʻri: „sentabr“ yoki „sentabr“? (Wayback Machine saytida 2018-08-28 sanasida arxivlangan), Xushnudbek Xudayberdiyev

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[1] Oʻzbek tilining imlo lugʻati. Toshkent, 1995. 25-b.

[:0-2] 2,0 ^2,1 S. I. Ibragimov. Uzbekskiy alfavit i voprosi ego sovershenstvovaniya // Voprosi sovershenstvovaniya alfavitov tyurkskix yazikov SSSR. – M.: Nauka, 1972. – S. 157—173.

[3] Ashurali Zoxiriy. Imlo – Qozon: „Umid“ tipo-litografiyasi. 1916 – V 3

[4] "Chigʻatoy gurungi". Ishtirokiyun – 1919, 4 fevral (№ 66).

[5] H. Jamolxonov, Q. Sapayev. Imlo muammolari. – Toshkent davlat pedagogika universiteti, 2007

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

k m t Oʻzbek tili
Oʻzbek tili lahja va shevalari
Qarluq lahjasi	qadimgi qarluq † adabiy eski yozma — xorazmiycha turkiy † • chigʻatoy † zamonaviy — qarshi lahjalar guruhi • samarqand-buxoro lahjalari guruhi • toshkent lahjalari guruhi • turkiston-chimkent lahjalari guruhi • fargʻona lahjalari guruhi
Qipchoq lahjasi	qadimgi qipchoq † j-lovchi lahjalar • y-lovchi lahjalar • qipchoq-qarluq lahjalari • qipchoq-oʻgʻuz lahjalari • o-lovchi lahjalar • e-lovchi lahjalar
Oʻgʻuz lahjasi	qadimgi oʻgʻuz † iqon-qorabuloq shevasi • qorakoʻl-olot shevasi • qoramurt shevasi • toʻrtkoʻl-soribiy shevasi • urganch-xiva shevasi • xazorasp-yangiariq shevasi
Yozuv	Oʻzbek yozuvi
Eslatma: † oʻlik, boʻlingan yoki oʻzgargan tillar; ‡ aralash tillar