Oʻtkan kunlar
 | |
| Muallif(lar) | Abdulla Qodiriy |
|---|---|
| Til | oʻzbekcha |
| Janr(lar)i | roman |
| Nashr etilgan sanasi | 1926-yil |
Oʻtkan kunlar, baʼzi manbalarda Oʻtgan kunlar – oʻzbek yozuvchisi Abdulla Qodiriy qalamiga mansub oʻzbek adabiyotidagi ilk roman[1]. 1969-yil „Oʻzbekfilm“ kinostudiyasida ushbu roman asosida „Oʻtgan kunlar“ nomli film suratga olingan. Adib romanni yozishda arab yozuvchisi Jurji Zaydon asarlaridan ilhomlangan[2]. Roman 1920-yillar boshida yozilgan boʻlib, 1922-yil ilk bor „Inqilob“ jurnalida chop etilgan va 1926-yilda alohida kitob holida nashr etilgan[3].
Syujeti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Roman XIX asr voqealarini oʻz ichiga olgan. Murakkab tarixiy hodisalar romanning bosh qahramonlari Otabek va Kumushbibining fojiaviy sevgi qissasi atrofida ifodalangan. Voqealar rivoji mahalliy hukmdorlarning hokimiyat uchun qonli kurashlari muhitida kechadi. Boshqa yirik epik asarlardagi kabi „Oʻtkan kunlar“da ham hikoyanavislikning koʻp planliligi, ikkilamchi sujetlar mavjudligi, ketma-ket avj oluvchi va fojiali yakun topuvchi voqealar mavjud.
Ilgʻor fikrlarni olgʻa suruvchi Otabek obrazi romanning gʻoyaviy va kompozitsion markazi hisoblanadi. U savdodagi eskirgan iqtisodiy munosabatlarga qarshi chiqib, oila va turmush muammolariga yangi qarashga amal qiladi. Adabiyotshunoslar Abdulla Qodiriy oʻz qahramoni nomidan oʻzining shaxsiy oʻy-fikrlarini soʻzlagan, deb bilishadi.
Yozuvchi bir vaqtning oʻzida oʻzbek ayolining taqdirini ham kuzatib boradi. Ayrim anʼanalar, jumladan, koʻpxotinlik, Kumush va Zaynabning oʻrtasida oʻlimga olib boruvchi xusumatga sabab boʻladi. Yozuvchi goʻzal, Otabekka boʻlgan sevgi bilan ayrim qiyinchiliklarni yengib oʻtuvchi Kumush obrazini yaratadi. Biroq asar fojia bilan yakunlanadi: Kumushbibi kundoshi tomonidan zaharlab oʻldiriladi, Otabek esa vatanini himoya qilaman deb vafot etadi[4].
Modomiki, biz yangi davrga oyoq qoʻydiq, bas, biz har bir yoʻsunda ham shu yangi davrning yangiliklari ketidan ergashamiz va shunga oʻxshash dostonchiliq, roʻmonchiliq va hikoyachiliklarda ham yangarishgʻa, xalqimizni shu zamonning „Tohir-Zuhra“lari, „Chor darvesh“lari, „Farhod-Shirin“ va „Bahromgoʻr“lari bilan tanishdirishka oʻzimizda majburiyat his etamiz.
Yozmoqgʻa niyatlanganim ushbu — „Oʻtkan kunlar“ yangi zamon roʻmonchiligʻi bilan tanishish yoʻlida kichkina bir tajriba, yana toʻgʻrisi bir havasdir. Ma'lumki, har bir ishning ham yangi — ibtidoiy davrida talay kamchiliklar bilan maydongʻa chiqishi, ahllarining yetishmaklari ila sekin-sekin tuzalib, takomulga yuz tutishi tabi'iy bir holdir. Mana shuning daldasida havasimda jasorat etdim, havaskorlik orqasida kechaturgan qusur va xatolardan choʻchib turmadim.
Moziygʻa qaytib ish koʻrish xayrlik, deydilar. Shunga koʻra mavzu'ni moziydan, yaqin oʻtkan kunlardan, tariximizning eng kirlik, qora kunlari boʻlgʻan keyingi „xon zamonlari“dan belguladim.
Eʼtirof
[tahrir | manbasini tahrirlash]„Oʻtkan kunlar“ oʻzbek adabiyotida yangi realistik nasrga asos soldi. Keyinchalik mashhur sharqshunos akademik Yevgeniy Bertels shunday yozadi:
Qodiriy romanlari butun tarkibi bilan oʻziga xos uslubda yozilgan oʻzbek romanlaridir. Dunyoda beshta, yaʼni: fransuz, rus, ingliz, nemis va hind romanchiligi maktablari bor edi. Endi oltinchisini, yaʼni oʻzbek romanchilik maktabini Abdulla Qodiriy yaratib berdi[5].
Turkman yozuvchisi Xidir Deryayev shunday yozadi:
Abdulla Qodiriyning „Oʻtkan kunlar“ romani menda bir umrga unutilmas taassurot qoldirgan va ilhom bagʻishlagan. Shundan keyin menda turkman xalqining oʻtmishi haqida roman yozish ishtiyoqi tugʻildi. Katta niyat bilan „Qismat“ romanim ustida ish boshladim[6].
Tanqid
[tahrir | manbasini tahrirlash]„Oʻtkan kunlar“ romani xalq tomonidan yaxshi kutib olingan biroq shoʻro hukumati ideologlari, kommunistik partiyaga moyil kishilar, shoʻroviy adabiy tanqidchilar tomonidan qattiq qoralangan. Tanqidlarning asosini asarning markscha-lenincha gʻoyalarga qarshi ekanligi, asarda burjua sinfiy kurashi, boylar tomonidan kambagʻallarni kamsitish sahnalari koʻrsatilmaganligi, oʻzbekning oʻtmishi bezab koʻrsatilganligi va bu bezaklar sovetlar qoralayotgan inqilobgacha boʻlgan davrni odamlar koʻziga juda chiroyli qilib koʻrsatishi kabi iddaolar tashkil etadi.
1928-yilda rus tanqidchisi Mixail Sheverdin „Oʻtkan kunlar“ asari haqidagi tanqidiy maqolasiga xulosa oʻrnida shunday yozadi:
Romanni rus tilida chop etish kerakmi? – Bizningcha, kerak. Masala – qanday chop etishda. Uni ekzotik tipdagi qiziqarli asar sifatida chop etishga qarshi kurashmoq kerak. U bizga oʻzbeklarning turmushi, qiziqishlari va oʻsib kelayotgan oʻzbek adabiyoti bilan tanishish vositasi sifatida kerak. Lekin bu nashrni oʻzbek tilidagi qayta nashr kabi biroz boshqacharoq tarzda – eng avvalo davrning asl holatini yorituvchi, savdo kapitalining rolini ochib beruvchi, muallifning oʻtmishni ideallashtirishga urinishlari qanchalar xato ekanini koʻrsatuvchi tanqidiy maqola kerak. Romanning alohida oʻrinlariga e'tirozlar bildirmoq lozim. Muallifning ideologik ogʻishlarini zararsizlantirgandan soʻnggina, ushbu asarni rus kitobxoniga tavsiya etish mumkin[7].
„Oʻtkan kunlar“ romani haqida eng katta adabiy-tanqidiy materialni 1929–1930-yillarda Sotti Husayn yozadi. U asarni oʻz davrining ijtimoiy-siyosiy, badiiy ijodni mavjud shoʻrolar hokimiyati manfaatlariga xizmat qildirish nuqtai-nazaridan tahlil qiladi. Shu bois adibning mahorati, soʻz ustasi ekanligi, asarning sevib oʻqilishini inkor qilmagan holda asarni markscha-lenincha mafkura targʻibotchisi boʻlmagani uchun keskin tanqid qiladi. Xususan, tanqidiy maqolalaridan birida u shunday yozadi:
Yozuvchilarimizning birmunchalari „Oʻtkan kunlar“ni oʻqib, tilidan ancha foydalanib ish koʻrayotqanlari ochiq ma'lum. Bundan koʻz yumish boʻlmas. „Oʻtkan kunlar“ mafkuraviy, axloqiy tomondan bizga zararli boʻlishi bilan baravar, adabiy tilimizning takomili yoʻlida ancha foydalidir...[8]
Senzura va nashrlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]„Oʻtkan kunlar“ ilk bor 1925-yilda 1-boʻlimi (1926-yil xatoliklar tuzatilib qayta nashr qilingan), oʻsha yil 2-boʻlimi va 1926-yilda 3-boʻlimi alohida-alohida kitoblar holida arab alifbosida nashr etiladi. Ularning muqovasi „Mushtum“ jurnalining oʻsha paytdagi rassomi Ishtvan Tullya tomonidan bezatilgan (adadi – 10000 nusxa)[9]. 1933-yil esa senzuradan oʻtkazilib, bir qancha oʻzgarishlar va qisqartirishlar bilan qayta nashr etiladi. 1926-yilgi asl nashriga asoslangan oʻzbek kirill alifbosidagi ilk toʻliq nashri Toshkentda 1994-yilda chop etiladi[10].
Roman 1933-yil Boku shahrida lotin alifbosida, 1958-yil Toshkentda kirill alifbosida va 1958–1961-yillar Karachi shahrida oʻzbek tili arab alifbosida chop etiladi[11].
Tarjimalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]1931-yil Xolid Said va Abdulla Qamchinbek tomonidan ozarbayjonchaga oʻgirilgan[12].
1958-yil Lidiya Bat va Vera Smirnova tomonidan „Minuvshiye dni“ nomi bilan rus tiliga tarjima qilingan[13][14].
1959-yilda, Qozon shahrida, Tatariston Kitob Nashriyotida asarning tatarcha tarjimasi chop etiladi. Kitob „Ytkәn kөnnәr“ deb nomlangan. Tarjimon va kirish soʻzi muallifi M.Noʻmon (rus. Nogman). Kitob nusxalarini hozirda Tatariston Milliy Kutubxonasidan topishingiz mumkin[15].
2019-yil Islom Karimov fondi buyurtmasiga asosan „Days Gone By“ nomi bilan ingliz tiliga tarjima qilingan va Fransiyaning „Nouveau Monde Editions“ nashriyotida chop etilgan, tarjimon – Kerol Yermakova, muharrir – Juli Uikeden[16]. Bu tarjimaga rassom Bobur Ismoilov illustratsiyalar yaratgan[17].
Shuningdek, 2019-yil amerikalik tadqiqotchi va tarjimon Mark Edvard Riz tomonidan „Bygone Days“ nomi bilan ingliz tiliga tarjima qilingan[18]. Mark Edvard Riz ushbu kitob tarjimasiga 15 yil vaqt sarflagan va asar amerikaliklarga tushunarli boʻlishi uchun 400 dan ortiq izoh va sharhlar yozgan. Ushbu nashr nusxasi AQSHning Kongress kutubxonasidan oʻrin olgan[19].
Roman arab tilida ham „O‘tkan kunlar: Turkistondagi achchiq sevgi qissasi“ nomi ostida 1000 nusxada chop etildi[20].
Ekranlashtirish
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 1969-yil – „Oʻtgan kunlar“. Rejissor – Yoʻldosh Aʼzamov, bosh rollarda – Oʻlmas Alixoʻjayev, Gulchehra Jamilova.
- 1997-yil – „Oʻtgan kunlar“. Rejissor – Melis Abzalov, bosh rollarda – Behzod Muhammadkarimov, Shahrizoda Dilmurod qizi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Elif Batuman The Possessed: Adventures with Russian Books and the …1847083137 2011 "literary-historical landmark I had been waiting for: the emergence of an indigenous novel form. Abdulla Qodiriy’s Past Days, considered to be the first Uzbek novel, was serialized in the magazine Inqilob in 1922-25. "
- ↑ Abdulla Qodiriy. „Oʻtkan kunlar“ ham oʻtkan kunlar" tanqidi ustida baʼzi izohlar. Sharq haqiqati, 1929-yil, 218-son
- ↑ Bayram Rahimguliyev The fate of the first Turkmen novel: From the Bloody Claw … – 2009 – Page 40 O 'tgan Kunlar (Days Gone By) by Abdulla Qodiriy, Quluq Qon (Holy Blood) by Muso Toshmuhammadogli Aybek and Tushda …
- ↑ Фархад Хамраев. „У истоков узбекского романа“. https://www.kultura.uz. Qaraldi: 16 июля 2014.
- ↑ Yevgeniy Bertels. „Sovet Oʻzbekistoni“ gazetasi, 1967-yil 2-iyun soni
- ↑ Хидир Деряев. Эдебият ве сунгат. 1962 йыл 12 ноябр
- ↑ Михаил Шевердин. Первый узбекский роман (А. Кадыри. «Уткан кунляр» («Прошлые дни»). Журнал «За партию». 1928 год, 3 (7) номер.
- ↑ Sotti Husayn. „Oʻtkan kunlar“ ham oʻtkan kunlar“ mavzusi bilan boshlangan adabiy-tanqidiy maqolalar toʻplami. Sharq haqiqati, 1929-yil, 120, 122, 123, 125, 130, 132, 137, 138, 145, 153, 154, 169, 199, 201, 206-sonlari; 1930-yil, 9, 14, 17-yanvar kungi sonlari
- ↑ Habibulla Qodiriy. Otamdan xotira (Otam haqida). Abdulla Qodiriy asarlari toʻplami, „Adibni xotirlab“ qismi (5-kitob). Info Capital Group, Toshkent, 2017. 172–173-betlar
- ↑ "Oʻtkan kunlar" roʻmoninig 1926 va 1933-yillar nashrlaridagi tafovutlar. Abdulla Qodiriy, Oʻtkan kunlar, Mehrobdan chayon. Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyoti. Toshkent, 1994-yil, 640-bet
- ↑ Habibulla Qodiriy. Otamdan xotira (Otam haqida). Abdulla Qodiriy asarlari toʻplami, „Adibni xotirlab“ qismi (5-kitob). Info Capital Group, Toshkent, 2017. 181–182-betlar
- ↑ Sirojiddin Ahmad. Istibdod zamonining qiyofasi („Qodiriyshunoslik“ka bir nazar). Abdulla Qodiriy asarlari toʻplami, „Obid ketmon“ (4-kitob). Info Capital Group, Toshkent, 2017-yil, 278-bet
- ↑ Замира Касымова. „Абдулла Кадыри. Минувшие дни (Роман и фильм) & Замира Касымова. Путь к светлому свету“. http://greylib.align.ru/. Qaraldi: 20 декабря 2017.
- ↑ Habibulla Qodiriy. Otamdan xotira (Otam haqida). Abdulla Qodiriy asarlari toʻplami, „Adibni xotirlab“ qismi (5-kitob). Info Capital Group, Toshkent, 2017. 179-bet
- ↑ [kitapxane.tatarstan.ru „Tatariston Milliy Kitobxonasi“]. 2023-yil, 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ Фонд имени Ислама Каримова. „Фондом Каримова издан английский перевод на романа известного узбекского писателя Абдуллы Кадыри “Минувшие дни”“. http://fondkarimov.uz. 2020-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11 января 2019.
- ↑ Фонд имени Ислама Каримова. „Бобур Исмаилов — автор иллюстраций к роману «Минувшие дни»“. http://fondkarimov.uz. 2020-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-fevral.
- ↑ Uzbekistan National News Agency. „Uzbekistan Embassy presents Abdullah Qodiriy’s “Bygone Days”“. http://uza.uz/. Qaraldi: 2019-yil 30-dekabr.
- ↑ Национальное информационное агентство Узбекистана. „В США издан роман Абдуллы Кадыри «Минувшие дни» на английском языке“. https://uza.uz/ru. Qaraldi: 07 января 2020.
- ↑ „«O‘tkan kunlar» romani ilk bor arab tilida nashr etildi“. https://kun.uz. Kun.uz. Qaraldi: 2024-yil 24-aprel.
