Nigella sativa
Nigella sativa (qora zira yoki kalonji nomi bilan ham tanilgan)[1][2] Ranunculaceae oilasiga mansub bir yillik gullaydigan oʻsimlik. Vatani Sharqiy Yevropa (Bolgariya va Ruminiya) va Gʻarbiy Osiyo (Kipr, Turkiya, Eron va Iroq). Yevropaning boshqa hududlari, Shimoliy Afrika va Myanmagacha boʻlgan hududlarda tabiiylashtirilgan[3].
Etimologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Nigella turkumining lotincha nomi niger „qora“ soʻzidan olingan[4]. Sativa binar nomi „oʻstirilgan“ degan maʼnoni anglatadi.
Ingliz tilida N. sativa va uning urugʻi qora zira, arpabodiyon guli, nigella, muskat yongʻogʻi guli, rim koriandri, kalonji deb ham ataladi[5].
Tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]N. sativaning boʻyi 20–30 cm (7.9–11.8 in) gacha oʻsadi. Gullar nozik va odatda och koʻk va oq rangga ega, beshdan oʻntagacha gulbarglari bor. Meva uch-yetti dona birlashgan follikuladan iborat katta va shishgan koʻsak shaklida boʻlib, ularning har birida ziravor sifatida ishlatiladigan koʻplab urugʻlar mavjud.
-
Nigella sativa -
Urug'lari -
N. sativa urugʻlari -
Gullar ko'k yoki oq rangda bo'lishi mumkin
.jpg)
Pazandachilikda foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Amerika Qoʻshma Shtatlarida Oziq- ovqat va farmatsevtika idorasi Nigella sativani tabiiy ziravor sifatida foydalanish uchun xavfsiz (GRAS) deb tasniflaydi[6]. N. sativa urugʻlari koʻplab oshxonalarda ziravor sifatida foydalaniladi. Falastinda urugʻlar achchiq qizha pastasini tayyorlash uchun maydalangan holatda ishlatiladi[7].
Quruq qovurilgan urugʻlar meva, sabzavotlar, salatlar va parranda goʻshtlariga ziravor sifatida qoʻshilishi mumkin. Baʼzi madaniyatlarda qora urugʻlar non mahsulotlariga taʼm berish uchun ishlatiladi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]N. sativani yetishtirish haqidagi arxeologik dalillari uch ming yil oldinga borib taqaladi. N.sativa urugʻlari qadimgi Misrning bir qancha joylarida, shu jumladan Tutankhamun qabrida topilgan[8][9].
N. sativa ovqatni xushboʻylash uchun qadimgi dunyoda ziravor sifatida ishlatilgan boʻlishi mumkin[10]. Musulmon fors shifokori Avitsenna oʻzining "Tibbiyot qonunlari" asarida N. sativani nafas qisilishini davolovchi vosita sifatida tasvirlagan[11]. N. sativa Yaqin Sharqda anʼanaviy tibbiyot sifatida ishlatilgan[12].
Kimyo
[tahrir | manbasini tahrirlash]N. sativa urugʻlarining tarkibida 32% dan 40% gacha yogʻ mavjud[13][14]. N. sativa moyi tarkibida linolein kislota, olein kislota, palmitin kislota va trans - anetol va nigellitsin, nigellidin, nigellimin va nigellimin va boshqa moddalar mavjud[13]. Xushboʻy moddalarga timokinon, dihidrotimokinon, p -simen, karvakrol, a-tujen, timol, a-pinen, b-pinen va trans - anetol kiradi[13]. Urugʻlarda oqsil va turli xil alkaloidlar mavjud[13].
Tadqiqot
[tahrir | manbasini tahrirlash]Klinik tadqiqotlarda N. sativa sistolik va diastolik qon bosimini pasaytirishda qisqa muddatli foydasi borligi aniqlangan. Qora urugʻ tarkibidagi ekstraktlar triglitseridlar, LDL va umumiy xolesterin miqdorini kamaytirishi va HDL xolesterinini oshirishi mumkinligi haqida dalillar mavjud[15]. Afrika va Osiyoda anʼanaviy tibbiyot amaliyotida N. sativa qoʻllanilishiga qaramay, urugʻ yoki moyni isteʼmol qilish inson salomatligiga biron bir foyda keltirishini koʻrsatadigan yuqori sifatli klinik dalillar yetarli emas[13].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Nigella damascena tumandagi sevgi sifatida ham tanilgan
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Heiss, Andreas (2005-yil dekabr). „The oldest evidence of Nigella damascena L. (Ranunculaceae) and its possible introduction to central Europe“. Vegetation History and Archaeobotany. 14-jild, № 4. 562–570-bet. doi:10.1007/s00334-005-0060-4. JSTOR 23419312.
{{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim:|date=(yordam) - ↑ „Kalonji“. Drugs.com. Qaraldi: 16-iyul 2021-yil.
- ↑ „Nigella sativa L.“. Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. Qaraldi: 11-noyabr 2020-yil.
- ↑ Hyam, R.. Plants and their names: a concise dictionary. Oxford: Oxford University Press, 1995. ISBN 978-0-19-866189-4. p. 341.
- ↑ „Kalonji“. Drugs.com. Qaraldi: 16-iyul 2021-yil.
- ↑ „Substances generally recognized as safe: Sec. 182.10. Spices and other natural seasonings and flavorings“. US Food and Drug Administration, Code of Federal Regulations, 21CFR182.10 (1-aprel 2019-yil). Qaraldi: 17-may 2020-yil.
- ↑ Berger, Miriam. „Is the world ready for this Palestinian dish?“ (inglizcha). BBC News - Travel (28-mart 2019-yil). Qaraldi: 28-mart 2019-yil.
- ↑ „Kalonji“. Drugs.com. Qaraldi: 16-iyul 2021-yil.
- ↑ Zohary, Daniel. Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin, Fourth, Oxford: University Press, 2012 — 206-bet. ISBN 9780199549061.
- ↑ Zohary, Daniel. Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin, Fourth, Oxford: University Press, 2012 — 206-bet. ISBN 9780199549061.
- ↑ Avicenna. Canon of Medicine. Chicago: Kazi Publications, 1999.
- ↑ Hassanien, Minar M. M.; Abdel-Razek, Adel G.; Rudzińska, Magdalena; Siger, Aleksander; Ratusz, Katarzyna; Przybylski, Roman (15-iyul 2014-yil). „Phytochemical contents and oxidative stability of oils from non-traditional sources“. European Journal of Lipid Science and Technology (inglizcha). 116-jild, № 11. 1563–1571-bet. doi:10.1002/ejlt.201300475. ISSN 1438-7697.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 „Kalonji“. Drugs.com. Qaraldi: 16-iyul 2021-yil. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "drugs" defined multiple times with different content - ↑ „Chemical investigation of Nigella sativa L. seed oil“. Journal of the Saudi Society of Agricultural Sciences. 14-jild, № 2. 2015. 172–177-bet. doi:10.1016/j.jssas.2013.12.001.
- ↑ „A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials investigating the effects of supplementation with Nigella sativa (black seed) on blood pressure“. Journal of Hypertension. 34-jild, № 11. 2016. 2127–35-bet. doi:10.1097/HJH.0000000000001049. PMID 27512971.