Maya taqvimi
Maya taqvimi – tizimli taqvim boʻlib, dokolumbu davrining mesoamerikan sivilizatsiyasida maya qabilasi tomonidan yaratilgan. Bu taqvim boshqa markaziy amerikalik xalqlar tomonidan ham ishlatilgan, misol uchun: atsteklar, tolteklar va boshqa[1].
Sanalarning korrelyatsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hozirgi sana 5-avgust 2024-yil maya taqvimi boʻyicha quyidagicha talqin qilinadi:
(1.11.19.)13.0.11.14.5, 11 Chik-Chan 8 Yakshin – korrelatsiya JD 584283;
(1.11.19.)13.0.11.14.3, 9 Akbal 6 Yakshin – korrelatsiya JD 584285.
Maya vaqti 13 baktu tsikllarida (13×144 000 kun) hisoblangan. Joriy tsikllarning boshlangʻich sanasi (1.11.19.)0.0.0.0.0, 4 Ahau, 8 Kumhu. Biroq yulian taqvimida qaysi sanaga toʻgʻri kelishini aniqlashda bir qancha muammolar kelib chiqqan. Bu esa faqat ikki kun farq qiladigan ikki xil taqvimli korrelatsiyalarni keltirib chiqardi.
JD 584283 korrelatsiyasi konkista davrida ham, bugungi kunda baʼzi togʻlik mayalar tomonidan ham hali ham foydalaniladigan taqvim sanalariga asoslangan. JD 584285 korrelatsiyasi, klassik mayalar tomonidan yozilgan astronomik hodisalar va vaqt bilan bogʻliq. JD 584285 korrelatsiyasi vaqt oʻtishi bilan ikki kunlik siljishni hisobga oladi.
JD 584283 korrelatsiyasi yaqindan keng qabul qilingan edi, ammo soʻnggi paytlarda JD 584285 korrelatsiyasiga eʼtibor qaratila boshlandi. Soʻnggi korrelatsiyani tasdiqlovchi omillar orasida Kirigua stele va Drezden kodeksi kashfiyoti mavjud boʻlib, ular bir necha asr farq bilan yaratilgan boʻlsa-da, ikkisi ham JD 584285 korrelatsiyasi bilan mos keladigan bir xil quyosh tutilishini bergan.
Tzolkin
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tsolkin, yoki tzolkin – 260 kunlik marosimiy davr, 20 va 13 kunlik davrlarning kombinatsiyasi hisoblanadi. Har bir kun 1 dan 13 gacha raqamga ega, bundan tashqari, kunlar 20 davr bilan takrorlanuvchi nomlarga ega. Har bir kun nomiga oʻzining belgisi, yaʼni Quyosh Muhriga mos keladi.
Raqamlar va kunlarning nomlari bir vaqtning oʻzida oʻzgaradi. Tsolkin kunlarining nomlari quyidagicha:
| № | Kun nomi | Kun siymosi (Quyosh muhri) |
|---|---|---|
| 1 | Imish | Qizil Ajdarho |
| 2 | Ik | Oq shamol |
| 3 | Akbal | Moviy tun |
| 4 | Kan | Sariq urugʻ |
| 5 | Chik-Chan | Qizil ilon |
| 6 | Kimi | Oq dunyolarni birlashtiruvchi |
| 7 | Manik | Moviy qoʻl |
| 8 | Lamat | Sariq yulduz |
| 9 | Muluk | Qizil oy |
| 10 | Ok | Oq it |
| 11 | Chuyen | Moviy maymun |
| 12 | Yeb | Sariq odam |
| 13 | Ben | Qizil osmon sayyohi |
| 14 | Xish | Oq sehrgar |
| 15 | Men | Koʻk burgut |
| 16 | Kib | Sariq jangchi |
| 17 | Kaban | Qizil yer |
| 18 | Yetsnab | Oq oyna |
| 19 | Kavak | Koʻk toʻfon |
| 20 | Ahau | Sariq quyosh |
Chapda – kunning tartib raqami (13 dan biri), oʻrtada – kunning nomi (20 dan biri), oʻngda qavs ichida – kunning yuqoridagi jadvalda koʻrsatilgan tartib raqami.
Kunlar hisobi quyidagicha:
1 – Imish (1);
2 – Ik (2);
3 – Akbal (3);
4 – Kan (4);
5 – Chik-Chan (5);
6 – Kimi (6);
7 – Manik (7);
8 – Lamat (8);
9 – Muluk (9);
10 – Ok (10);
11 – Chuen (11);
12 – Eb (12);
13 – Ben (13).
Kun raqami 13 ga yetgach, kunlar raqamining hisobi qaytadan boshlanadi, lekin 20 kunlik tsikli davom etadi:
1 – Xish (14);
2 – Men (15);
3 – Kib (16);
4 – Kaban (17);
5 – Etsnab (18);
6 – Kavak (19);
7 – Ahau (20).
20 kunlik tsikl tugagandan soʻng, kunlar raqamini hisoblash davom etadi (13 ga yetguncha), va 20 kunlik tsikl qaytadan boshlanadi:
8 – Imish (1);
9 – Ik (2);
10 – Akbal (3) va hokazo[2].
Kunlar raqamlari va kunlar nomlarining kombinatsiyalari 260 kunlik davr bilan takrorlanadi. Tsolkin oxiriga yetgan hisoblanadi, qachonki 20 kunlik tsiklning oxirgi kuni (Ahau) raqam 13 ga mos keladi.
Haab
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bir vaqtning oʻzida Haab boʻyicha ham vaqt hisobi olib borilgan. Haab – mayya sivilizatsiyasining xalq taqvimi boʻlib, u quyosh taqvimi kabi 365 kundan iborat boʻlgan.
Biroq Haab 19 oyga boʻlingan: 18 ta oyda 20 kundan boʻlgan, faqatgina bir oyda 5 ta qoʻshimcha „ismga ega boʻlmagan kun“lar kiritilgan. Bu 5 kun Vayeb deb atalgan. Ular baxtsizlik belgisi sifatida qabul qilingan.
Oydagi kunlar 0 dan 19 gacha boʻlgan raqamlar bilan sanalgan.
Ushbu taqvim Mayyalarning qishloq xoʻjaligi ishlari va kundalik hayotida asosiy rol oʻynagan. Ixtirochi hindular ikkita taqvimning kombinatsiyasini „taqvim doirasi“ deb ataladigan tizimga birlashtirganlar. Har qanday sana ikkala taqvimning qismlaridan tashkil topgan. „Taqvim doirasidagi“ sanalar har 52 yilda takrorlanadi.
Tsolkin va Haab kombinatsiyasi har 18980 = 52×365 kun davomida takrorlanadi. Atsteklar 4 Ahau 8 Kumhu sanasida butun dunyoning tugashini kutganlar va bu sanani har 52 yilda takrorlangan.
| Haab taqvimi oylarining zamonaviy kalendarga mos kelishi
(2008-yil martdan 2012-yil fevralgacha boʻlgan davr) | |||
|---|---|---|---|
| 1 | Pop: 3-apreldan 22-aprelgacha | 11 | Sak: 20-oktyabrdan 8-noyabrgacha |
| 2 | Vo: 23-apreldan 12-maygacha | 12 | Kex: 9-noyabrdan 28-noyabrgacha |
| 3 | Sip: 13-maydan 1-iyungacha | 13 | Mak: 29-noyabrdan 18-dekabrgacha |
| 4 | Sots: 2-iyundan 21-iyungacha | 14 | Kankin: 19-dekabrdan 7-yanvargacha |
| 5 | Sek: 22-iyundan 11-iyulgacha | 15 | Muan: 8-yanvardan 27-yanvargacha |
| 6 | Shul: 12-iyuldan 31-iyulgacha | 16 | Pash: 28-yanvardan 16-fevralgacha |
| 7 | Yashkin | 17 | Kayab: 17-fevraldan 8-martgacha |
| 8 | Mol: 21-avgustdan 9-sentyabrgacha | 18 | Kumxu: 9-martdan 28-martgacha |
| 9 | Chen: 10-sentyabrdan 29-sentyabrgacha | 19 | Vayeb: 28-martdan 2-aprelgacha |
| 10 | Yash: 30-sentyabrdan 19-oktyabrgacha | ||
Uzun hisob
[tahrir | manbasini tahrirlash]Katta vaqt oraligʻini Mayyalar „uzun hisob“ deb nomlangan tizimdan foydalanganlar, bu tizim kunlar sonini aralash 20, 18 va 13 hisob tizimida ifodalaydi. Uzun hisobdagi minimal birlik kin (kun) hisoblanadi. Kattaroq birliklar quyidagilardan iborat:
1 uinal = 20 kun;
1 tun = 18 uinal = 360 kun (taxminan 1 yil);
1 katun = 20 tun = 7200 kun (19 yil 265 kun);
1 baktun = 20 katun = 144 000 kun (394 yil 190 kun; 400 tun);
1 piktun = 20 baktun = 2 880 000 kun (7890 yil 150 kun; 8000 tun);
1 kalabtun = 20 piktun = 57 600 000 kun (156 164 yil 140 kun; 160 000 tun);
1 kinchilbtun = 20 kalabtun = 1 152 000 000 kun (3 156 164 yil 140 kun; 3 200 000 tun);
1 alaun = 20 kinchilbtun = 23 040 000 000 kun (63 123 287 yil 245 kun; 64 000 000 tun);
1 hablatun = 20 alaun = 460 800 000 000 kun (1 262 465 753 yil 155 kun, 1 280 000 000 tun, faqat Spinden tomonidan qabul qilingan).
Kin, tun va katun qiymatlari 0 dan 19 gacha boʻladi. Uinal qiymatlari 0 dan 17 gacha boʻladi.
Mayya kalendarining boshlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Uzoq vaqt davomida olimlar mayya taqvimidagi sananing grigoriy taqvimi sanasiga mos kelishini bilishmagan, undan mayyalar yillar hisobini boshlagan. Keyinchalik ikki gipoteza yuzaga kelgan:
Spinden. G. D. gipotezasi – miloddan avvalgi 3373-yil 13-oktyabr yoki miloddan avvalgi 3373-yil 14-oktyabr boshlanish. Nuqtasi sifatida koʻrsatilgan[3].
Gudmen Martinez Tompson gipotezasi esa boshlanish nuqtasini miloddan avvalgi 3113-yil 7-sentyabr deb aniqlaydi[4][5].
Maya taqvimining aniqligi haqida afsonalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Afsonaga koʻra, Palenkedagi Xoch Ibodatxonasi yozuvlari 1508 ta taqvim yili (haaba) 1507 ta quyosh yiliga teng ekanligini bildiradi. Shu tariqa, mayya astronomlari tomonidan hisoblangan yil uzunligi ≈365,242203 kunni tashkil etadi, bu hozirgi oʻrtacha tropik yil davomiyligiga (≈365,242189 kun) grigoriy taqvimidagi yil davomiyligidan (365,2425 kun) koʻproq mos keladi[6].
Ammo Mayya ruhoniylari bu noaniqlikni toʻgʻrilashni istashmagan. Natijada, dastlab qishloq xoʻjaligi ishlarini belgilovchi oy nomlari mos mavsumlarga toʻgʻri kelmay qolgan.
Maya taqvimida muhim sanalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 10.9.0.0.0, 2 Ahau 13 Mak (7-avgust 1007-yil) – Uxmal tashkil etilgan, asoschisi Ah Suytok Tutul Shiv.
- 10.10.0.0.0, 13 Ahau 13 Mol (2-may 1027-yil) – Mayyapan Ittifoqi paydo boʻlgan.
- 10.18.10.0.0, 9 Ahau 13 Vo (13-noyabr 1194-yil) – Hunak Keelning fitnasi, Kokomlar Itzalarni Chichen-Itzadan haydab chiqarishgan, Mayyapan Ittifoqi davri tugagan.
- 10.19.0.0.0, 8 Ahau 8 Kumxu (21-sentabr 1204-yil) – Mayyapanning gegemonligi boshlanadi, Ah Kanul yordamida.
- 11.12.0.0.0, 8 Ahau 3 Mol (26-dekabr 1460-yil) – Mayyapan shahrining Tutul shivlar tomonidan vayron qilinishi, shuningdek, barcha yirik shaharlardan odamlarning chiqib ketishi.
- 11.13.0.0.0, 6 Ahau 3 Sip (12-sentabr 1480-yil) – halokatli boʻron tasvirlangan va aholida ommaviy oʻlim qayd etilgan.
- 11.15.0.0.0, 2 Ahau 8 Sak (17-fevral 1520-yil) – Ernandes de Kordoba, Grijalva va Kortez ekspeditsiyalaridan soʻng, aholining katta qismini yoʻq qilgan chechak epidemiyasi sodir boʻlgan.
- 11.17.0.0.0, 11 Ahau 8 Pop (20-iyul 1559-yil) – Fransisko de Montego, uning oʻgʻli va jiyani, Yukatan yarim orolini bosib oladi va Merida hamda Valladolidni asos soladi.
- 12.4.0.0.0, 10 Ahau 18 Vo (27-iyul 1697-yil) – Tayasal – Itzlarning oxirgi boshpanasi, Martin de Ursua tomonidan vayron qilingan[7].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ James Q. Jacobs Mesoamerican Archaeoastronomy. James Q. Jacobs (1999). – A Review of Contemporary Understandings of Prehispanic Astronomic Knowledge.
- ↑ Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala. Lenguas Mayas de Guatemala: Documento de referencia para la pronunciación de los nuevos alfabetos oficiales, Instituto Indigenista Nacional // Kettunen and Hemke (2005:5)
- ↑ Kinjalov, Rostislav Vasilevich, kniga „Kultura drevnix mayya“, izdatelstvo „Nauka“, leningradskoe otdelenie, Leningrad, 1971, str. 141
- ↑ Charlz Gallenkamp, kniga „Mayya. Zagadka ischeznuvshey sivilizatsii“ per. s angliyskogo, Moskva, izdatelstvo „Nauka“ 1966, str. 86
- ↑ Charlz Gallenkamp, kniga „Mayya. Zagadka ischeznuvshey sivilizatsii“ per. s angliyskogo, Moskva, izdatelstvo „Nauka“ 1966, str. 192
- ↑ Yu. V. Knorozov – Pismennost indeysev mayya; M.—L., Izdatelstvo Akademii nauk SSSR, 1963., C. 31.
- ↑ Castillo Peraza, Carlos.. «Historia de Yucatán», 1985. ISBN ISBN 970-605-085-X.