Markaziy Afrika Respublikasi iqtisodiyoti

Markaziy Afrika Respublikasi dunyoning eng past darajada rivojlangan davlatlaridan biri hisoblanadi. Markaziy Afrika Respublikasida foydali qazilmalar (neft, oltin, olmos, uran rudasi), tabiiy resurslar (yogʻoch, gidroenergetika) mavjud. Shunga qaramay, mamlakat nafaqat dunyoning, balki doimiy millatlararo va konfessiyalararo urushlar tufayli ogʻirlashib borayotgan Afrika qitʼasidagi eng qashshoq mamlakatlardan biri boʻlib qolmoqda, hozirgi Markaziy Afrika Respublikasining ayrim qismlari hukumat nazorati ostida emas. Mamlakat iqtisodiyotining asosini qishloq va oʻrmon xoʻjaligi tashkil etadi, ular YaIMning 55% tashkil etadi. Asosiy eksport ekinlari paxta, kofe, tamaki, yeryongʻoq, tariq, kunjut va banan hisoblanadi. Markaziy Afrika Respublikasi aholisining aksariyati uchun yashashning yagona vositasi — olmos, fil suyagi, yovvoyi hayvonlar savdosi sanaladi.

2016-yildan beri Yevropa Ittifoqi davlatlari hukumatga strategik maslahatlar berib kelmoqda va osoyishtalikni saqlash uchun MARga 3000 dan ortiq kishidan iborat missiya yubordi. Bundan tashqari, Bryussel yuzlab million evro gumanitar yordam koʻrsatdi^[1].

YaIM

Yil	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014
YaIM^[2] AQSH dollari	350	380	420	450	470	480	480	310	330
YaIM aholi jon boʻyicha^[3] mln	1473,7	1698.1	1985.4	1981.4	1986.0	2195.6	2169,7	1544.6	1782,9

Infratuzilma

Kommunal xizmatlar (suv, elektr, pochta, telefon) boʻyicha davlat monopoliyalari ogʻir moliyaviy ahvolda va bunga aholining katta qarzlari yordam beradi. Tarmoqlarning eskirishi tez-tez baxtsiz hodisalarga olib keladi va qurolli toʻqnashuvlar koʻpincha ularni oʻz vaqtida taʼmirlash va texnik xizmat koʻrsatishni imkonsiz qiladi. Mamlakatdagi elektr energiyasining katta qismi Ombella-Mpoko prefekturasidagi Boali shahridagi gidroelektrostansiyada ishlab chiqariladi.

Transport

Mamlakatning transport tarmogʻi juda yamon holatga ega hisoblanadi, ishlayotgan temir yoʻllar mavjud emas. Mamlakatda faqat bitta xalqaro aeroport mavjud. Ubangi daryosi yuk tashish uchun alohida ahamiyatga ega, chunki yomgʻirli mavsumda yoʻllar yuvilib ketadi va ular boʻylab yuk tashish imkonsiz boʻladi. Ubangi daryosidagi daryo navigatsiyasi apreldan iyulgacha yopiq holatda boʻladi. 2012-yildan 2019-yilgacha tovarlarning asosiy eksport joyi boʻlgan Bangi va Kinshasa oʻrtasidagi aloqa fuqarolar urushi tufayli sezilarli darajada taʼsir koʻrsatgan.

Avtomobil yoʻllari

Jami — 20,2 ming km (2010-yil) Yoqilgʻining koʻp qismi Kamerun yoki KDRdan import qilinadi, bu esa benzin, dizel yoqilgʻisi va samolyot yoqilgʻisi yetkazib berishda uzilishlarga olib keladi.
- 429 km asfaltlangan.

Temir yoʻl

Markaziy Afrika Respublikasi hududida ishlaydigan yagona tor temir yoʻl liniyasi Zingadan Mongoga olib bordi. Uning kengligi 600 mm va uzunligi atigi 7,5 km (4,7 milya) edi. Ushbu liniya 1930-yildan 1962-yilgacha sayoz daryo oqimlarini aylanib oʻtish uchun yuk tashish paytida ishlagan va 2,5 m chuqurlikdagi daryoni aylanma kanali qurilishi tugagandan soʻng butunlay foydalanishdan chiqarilgan. 2006-yil 11-aprelda MAR temir yoʻl liniyasi vaqtincha YuNESKOning Jahon merosi roʻyxatiga kiritildi^[4].

1958-yilda Bangidan Chaddagi Lami Fortiga (hozirgi Njamena) 870 km uzunlikdagi temir yoʻl liniyasi rejalashtirilgan edi, ammo MAR mustaqillikka erishgach, loyihadan voz kechildi^[5]. 2002-yilda Bangini Kamerundagi Kribi porti bilan bogʻlaydigan temir yoʻl loyihasi paydo boʻldi^[6].

Moliya

MAR moliyaviy sektori iqtisodiy oʻsishni qoʻllab-quvvatlashda juda cheklangan rol oʻynaydi. Zaif bozordan aziyat chekayotgan moliya tizimi kichik, kam rivojlangan va tijorat banklari tomonidan hukmronlik qilmoqda. Mamlakat aholisini koʻchirishning oʻziga xos xususiyatlari va xavfsizlik nuqtai nazaridan barcha moliyaviy faoliyat poytaxt Bangida toʻplangan. Faqat 1% aholining bank depozitlariga ega.

Qishloq xoʻjaligi

MAR aholisining 72% qishloq xoʻjaligida band. Bu yalpi ichki mahsulotning 58% ini tashkil qiladi. Yerning uchdan biridan kamrogʻi qishloq xoʻjaligi uchun ishlatiladi. Mamlakatning shimoli-gʻarbiy va markaziy qismlari paxta, banan, tamaki, qahva, kunjut va shakarqamish uchun muhim qishloq xoʻjaligi rayonidir. Mamlakat shimolida (2012-yil hisobi) joʻxori (42,8 ming tonna) va tariq, janubida makkajoʻxori (110 ming tonna), manok (563 ming tonna), yam (350 ming tonna) va sholi (29,7 ming tonna) yetishtirildi. Tuproqqa ishlov berish, asosan, ayollar tomonidan amalga oshiriladi. Oziq-ovqat ekinlari oz miqdorda eksport qilinadi, lekin ularning daromadlari eksportning asosiy turlaridan biridir. Iqtisodiyotda ichki isteʼmol uchun oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirish muhim oʻrin tutadi, chunki ularni mavsumiy sotishdan tushgan daromad paxta yoki qahva kabi eksport ekinlaridan olinadigan daromaddan koʻp. Masalan, markaziy afrikaliklarning bir kunlik oziq-ovqati boʻlgan manokoni yetishtirish 400-600 ming tonnani, asosiy eksport mahsuloti boʻlgan paxta yetishtirish esa 25-45 ming tonnani tashkil etadi. Bundan tashqari, oziq-ovqat ekinlaridan kuchli alkogol yoki joʻxori pivosi tayyorlanadi. Ularni sotishdan tushgan daromadlar ham byudjetning salmoqli qismini tashkil qiladi. Rivojlanish yoʻlidagi asosiy toʻsiq — infratuzilmaning sust rivojlanganligi va ishlab chiqarishni davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanmasligidir.

Yogʻoch kesish va yogʻochga ishlov berish

Oʻrmon sanoatidan olinadigan daromad yalpi ichki mahsulotga salmoqli hissa qoʻshadi. Oʻrmon plantatsiyalari 3,8 million gektar maydonni egallaydi. Tropik yogʻochning qimmatli navlari qayta ishlanmasdan, loglar shaklida eksport qilinadi, kamroq qimmatli navlari esa mahalliy zavodlarda fanera va sunta ishlab chiqariladi.

Baliq ovlash

Baliqchilik asosan daryolar boʻyida keng tarqalgan. Baliqning asosiy qismi Kongo Demokratik Respublikasida sotiladi. 1950-yilda hukumat baliqchilikni qoʻllab-quvvatlash dasturini boshladi va 1968-yil oxiriga kelib, mamlakatda baliq yetishtirish uchun foydalaniladigan 12 mingga yaqin hovuz mavjud edi. 2003-yilda umumiy ovlash 15 ming tonnani tashkil etdi.

Sanoat

Qoʻshni mamlakatlarga nisbatan hech qachon yuqori darajada rivojlanmagan sanoat tuzilmasi harbiy va siyosiy tartibsizliklardan juda koʻp zarar koʻrdi. Yengil sanoatning 1970—1980-yillarda yaratilgan ayrim tarmoqlari (gazlama, poyabzal ishlab chiqarish, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlash zavodlari) amalda yoʻqoldi. Mamlakatda hali ham oziq-ovqat, pivo, kiyim-kechak va qurilish materiallari ishlab chiqarish mavjud. Sanoat YaIMning 12% ga yaqinini beradi. Olmos, neft, alyuminiy va oltin qazib olinmoqda, ammo oltin qazib olish pasaymoqda. Bakuma yaqinida uran rudasi koni mavjud, biroq 2017-yildan boshlab u oʻzlashtirilmayapti.

Olmoslar

MAR olmos sifati (tozaligi) boʻyicha dunyoda 4-5 oʻrinlarni egallaydi. 2012-yilda Markaziy Afrika Respublikasi olmos ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda 10-oʻrinni egalladi. AQSh Geologik xizmati Markaziy Afrika Respublikasidagi olmos zahiralarini taxminan 39 million karat deb baholamoqda. Jahon zargarlik sanoati uchun olmos yetkazib berish yiliga 500 000 yalpi karatni tashkil etdi. Ushbu sanoat sohasida noqonuniy qazib olish amalga oshiriladi, koʻpincha noqonuniy qurolli guruhlar tomonidan nazorat qilinadi va kontrabanda juda rivojlangan. 2013-yilda MAR Kimberli jarayonidan chiqarib tashlandi va savdo embargosi ostida qoldi. 2016-yilning may oyida embargo qisman bekor qilindi, biroq mamlakat shimoli va sharqida qazib olingan olmoslarga nisbatan oʻz kuchida qoldi. 2017-yil dekabr oyida embargo butunlay bekor qilindi. 2019-yil uchun Lobaye prefekturasida olmos va oltin qazib oluvchi kompaniyalardan biri Lobaye Invest hisoblanadi. Kompaniya 385 km² maydonga ega ikkita „Yava“ va „Pama“ 3712 km² maydonni boshqaradi. Konda mahalliy aholi uchun kunlik ish haqi 2000 frankini (taxminan 3,5 AQSh dollari) tashkil qiladi^[7].

Neft

Birinchi neft quduqlari 1980-yillarning boshlarida Amerika neft kompaniyalari tomonidan qazilgan. Keyinchalik fransuz Total kompaniyasi neft konlarini oʻzlashtira boshladi. 2004-yilda Amerikaning RSM Production Corporation neft kompaniyasi bilan shartnoma bekor qilindi va kompaniya direktori Jek Grinberg firibgarlik va atrof-muhitga zarar yetkazishda ayblandi. Markaziy Afrika Respublikasi sudi uni 5 yil qamoq va 152 million yevro tovon puli jarimasi sifatida hukm qildi. 2013—yilgacha Xitoyning Sinopec va Poly Technologies kompaniyalari ham neft konlari bilan shugʻullangan, ammo ular xavfsizlikka tahdidlar tufayli oʻz faoliyatini qisqartirishga majbur boʻlgan. Toʻrtta istiqbolli neft konlari aniqlangan: Bagara, Doseo, Salamat va Doba/Bango. Ayrim ekspertlarning fikricha, neft zaxirasi 5 milliard barrelgacha yetishi mumkin.

Uran

1960-yillarda Fransiya Atom energiyasi boʻyicha komissiyasi Bakuma yaqinida uran rudasi konlari boʻlgan boksit konini topdi. Ruda zahirasi taxminan 20 ming tonnani tashkil qiladi. 2008-yil avgust oyida Areva guruhi Baqumdagi uran konini oʻzlashtirish uchun besh yillik 27 million yevro shartnoma imzoladi. 2013-yildan beri Areva xavfsizlikning yoʻqligi va keyinchalik eʼlon qilinganidek, uranga boʻlgan qiziqishning global darajada pasayishi tufayli shartnomani uzaytirishdan bosh tortdi.

Turizm

Respublikada turizm sust rivojlangan. MARda portlar yoʻq, chunki mamlakat dengizga chiqa olmaydi va temir yoʻl ham yoʻq. Yagona xalqaro aeroport mamlakat poytaxti Bangi Mpokoda joylashgan.

Poytaxtda bir nechta mehmonxonalar mavjud. Asosiy sayyohlik yoʻnalishlari: Boali sharsharalari; Dzanga Sangha milliy bogʻi (Bayanga qishlogʻi); Sanga daryosi; hayvonlar turizmi (gorillalar, fillar, jirafalar); safari; etnoturizm (Baka xalqi). Mamlakatning koʻp qismini sayohat qilish uchun eng yaxshi vaqt noyabrdan aprelgacha boʻlgan hisoblanadi^[8].

2013-yildan buyon turizmdan hech qanday daromad boʻlmadi, chunki qoʻshni davlatlardagi harbiy harakatlar va fuqarolar urushi turizmga katta zarar yetkazdi. Fuqarolar urushi tugagandan soʻng, bu sanoatni yanada rivojlantirish va sayyohlar xavfsizligini taʼminlash uchun istiqbolli deb hisoblanadi^[9]^[8].

Savdo

2009-yil uchun savdo koʻrsatkichlari

Eksport: $146,7 mln
- Eksport: olmos, yogʻoch, paxta, qahva, tamaki
- Eksport yoʻnalishlari: Belgiya 32.57 %, Xitoy 10,49 %, Hindiston 10,36 %, Marokash 10,24 %, Kongo Respublikasi 6,87 %, Fransiya 5,79 % (2009)

Import: $237,3 mln
- Import: oziq-ovqat, toʻqimachilik, neft mahsulotlari, mashinalar, elektr jihozlari, avtomobillar, kimyo, dori-darmonlar
- Import yoʻnalishlari: Janubiy Koreya 19.29 %, Fransiya 11,95 %, AQSH 7,78 % Kamerun 7.39 %, Niderlandiya 6,77 % (2009)

2015-yil uchun savdo koʻrsatkichlari

Eksport: 172,8 million dollar
- Eksport: olmos, paxta, qahva, yogʻoch, manok
- Eksport yoʻnalishlari: Xitoy 29.2 %, Indoneziya 15,1 %, DRC 15 %, Norvegiya 7 %, Marokash 5,9 %, Saudiya Arabistoni 4,4 %, Fransiya 4 % (2014)

Import: 264,9 million dollar
- Import: oziq-ovqat, toʻqimachilik, neft mahsulotlari, mashinalar, elektr jihozlari, kimyoviy moddalar, dori-darmonlar
- Import yoʻnalishlari: Norvegiya 14 %, Fransiya 7,7 %, AQSh 7,6 % (2014)

2016-yil uchun savdo koʻrsatkichlari

Eksport: 77 million dollar
- Eksport: olmos, yogʻoch, paxta, qahva, tamaki
- Eksport yoʻnalishlari: Norvegiya 52.2 %, Xitoy 14,1 %, Kongo Demokratik Respublikasi 8.3 %

Import: $375,3 mln
- Import: oziq-ovqat, kiyim-kechak, neft mahsulotlari, mashinalar, elektr jihozlari, avtomobillar, kimyo, dori-darmonlar
- Import manzillari: Norvegiya 39.3 %, Fransiya 6,8 %, AQSh 4.6 %

2017-yil uchun savdo koʻrsatkichlari

Eksport: $118,5 mln
- Eksport yoʻnalishlari: Fransiya 31.2 %, Burundi 16,2 %, Xitoy 12,5 % Kamerun 9.6 %, Avstriya 7,8 % (2017)

Import: $380,5 mln
- Import maqolalari: Fransiya 17.1 %, AQSh 12,3 %, Hindiston 11,3 %, Xitoy 8,2 %, Janubiy Afrika 7,4 %, Yaponiya 5,8 %, Italiya 5.1 %, Kamerun 4.9 %, Niderlandiya 4,6 % (2017)

Manbalar

↑ Musulmanskie povstansi v TsAR trebuyut vivoda rossiyskix naemnikov // Gazeta.ru / Ivan Jukovskiy, 28.10.2018
↑ „GNI per capita, Atlas method (current US$)“. GNI per capita, Atlas method (current US$).
↑ „GDP (current US$)“. GDP (current US$).
↑ „Les vestiges du train de Zinga“. UNESCO website. UNESCO. Qaraldi: 2012-yil 20-sentyabr. (Fransuzcha)
↑ Neil Robinson World Rail Atlas and Historical Summary 7 = North, East and Central Africa. 2009. ISBN 978-954-92184-3-5
↑ Janes World Railways, 2002—2003, p 76.
↑ „Almazi nochi“: Chto zabila v Tsentralnoy Afrike Lobaye Invest
↑ ^8,0 ^8,1 Lonely Planet. „Central African Republic travel“ (en). Lonely Planet. Qaraldi: 2019-yil 26-yanvar.
↑ „Travel and Tourism in Central African Republic“. www.euromonitor.com. 2019-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 26-yanvar.

Adabiyotlar

Per Kalk Histoire Centtrafricaine : des origines à 1966, L’Harmattan, Parij, 1992 (2eme ed.), 353 p. ISBN 2-7384-1556-3 (texte abrégé d’une thèse d'État de Lettres, Parij, 1970)(Fransuzcha) )
Yarisse Zoctizoum Histoire de la Centrafrique, L’Harmattan, Parij, 1983-1984, 2 jild, tome I, 1879-1959, 300 p. ; tome II, 1959-1979, 382 b. (texte remanié d’une thèse de 3eme cycle soutenue à Parij 7 en 1981, sous le titre La formation socio-économique de la RCA de 1879 à 1979)(Fransuzcha) )
Thieme, Mishel L. Afrika va Madagaskarning chuchuk suv ekologiyalari: tabiatni muhofaza qilishni baholash. 2005-yil. Island Press, Vashington DC.
Toham, Andre Kamdem Markaziy Afrikada biologik xilma-xillikni saqlash boʻyicha qarash: Gvineya-Kongoliya oʻrmonlari va chuchuk suv mintaqasida saqlashning biologik ustuvorliklari. 2006-yil. Butunjahon yovvoyi tabiat fondi, Vashington.

[1] Musulmanskie povstansi v TsAR trebuyut vivoda rossiyskix naemnikov // Gazeta.ru / Ivan Jukovskiy, 28.10.2018

[2] „GNI per capita, Atlas method (current US$)“. GNI per capita, Atlas method (current US$).

[3] „GDP (current US$)“. GDP (current US$).

[4] „Les vestiges du train de Zinga“. UNESCO website. UNESCO. Qaraldi: 2012-yil 20-sentyabr. (Fransuzcha)

[5] Neil Robinson World Rail Atlas and Historical Summary 7 = North, East and Central Africa. 2009. ISBN 978-954-92184-3-5

[6] Janes World Railways, 2002—2003, p 76.

[7] „Almazi nochi“: Chto zabila v Tsentralnoy Afrike Lobaye Invest

[автоссылка1-8] 8,0 ^8,1 Lonely Planet. „Central African Republic travel“ (en). Lonely Planet. Qaraldi: 2019-yil 26-yanvar.

[9] „Travel and Tourism in Central African Republic“. www.euromonitor.com. 2019-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 26-yanvar.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]