Kiymeshek
Qoraqalpoq kiymesheki - ayollarning bosh kiyimi bo‘lib, u sochlarni va tananing yuqori qismini qoplaydi, lekin yuzni ochiq qoldiradi. U har doim mos keladigan salla bilan kiyiladi. Bu yaxlit kiyim bo‘lib, uning kashta tikilgan uchburchak old tomoni va orqa tomonini olmos shaklidagi ro‘moli bilan darhol tanib olish mumkin.
Kiymeshek turlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qoraqalpoq kiyim-kechaklarining ikkita asosiy turi mavjud:
1.Oq kiymeshek - uyda to‘qilgan paxtali dag‘al oq matoga tikilgan, geometrik naqshlar bilan konservativ tarzda bezatilgan bo‘ladi
2. Qizil kiymeshek - gul va hayvon naqshlari bilan bezatiladi, zavodda ishlab chiqarilgan qizil va qora kigiz jun matosiga zanjirli kashta tikilgan bo‘ladi. Qizil kiymeshekda odatda ipakdan tikilgan orqa ro‘moli bo‘ladi.
Kiymesheklar har kuni kiyilmaydi, faqat to‘y va boshqa rasmiy bayramlar uchun kiyilar edi. Shuning uchun ham ularning aksariyati kelajak avlodlar uchun saqlanib qolingan.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ayollar libosi yoshga doir xususiyatlarni aniq belgilab, qoraqalpoq ayollari hayotidagi eng muhim bosqichlar – qizlik, turmushga chiqish, onalik va qarilikka ma’no jihatidan mos kelgan. Ushbu liboslarda ranglar majmui, bezakli kashtalar naqshlari, bezaklardan tortib, mato va bosh kiyimlarigacha bo‘lgan barcha jihatlar ayollar hayoti tarixi, ularning kelib chiqishi va shajarasi, mashg‘uloti va maqomidan hikoya qiladi[1].
Kiymeshakka o‘xshash kiyimlarni qozoqlar, o‘zbeklar, tojiklar va hatto ba’zi turkmanlar ham kiyishgan. Ular bir vaqtlar qirg‘izlar tomonidan ham taqilgan bo‘lishi mumkin. Kiymeshek XVI asrning birinchi yarmida Fors va Markaziy Osiyoda bir vaqtning o‘zida paydo bo‘lgan.
U oddiy to‘rtburchak shaklidagi ro‘moldan yasalgan xuddi shunday ko‘rinishdagi oldingi bosh kiyimdan paydo bo‘lgan. U ko‘krak va bosh ustidan shunday o‘ralgan ediki, bir uchi orqaga tushib ketardi. Bunday bosh kiyimlari VII asrga oid. Arabistonda ular ximar nomi bilan tanilgan va Qur’onda tilga olingan.Kimechekning O‘rta Osiyo ko‘chmanchi aholisi orasida tarqalishi qisman islom dinining qabul qilinishi bilan bog‘liq bo‘lib, XVIII-XIX asrlarda shahar materiallari va modaning asta-sekin cho‘llarga tarqalishini aks ettiradi[2].
To‘y vaqtida kelinning sochini yopib qo‘yish odati Qadimgi O‘rta yer dengizi va Yaqin Sharqda ko‘p uchraydigan qadimiy marosimdir.Uning kelib chiqishi, ehtimol, qadimgi tarix ga borib taqaladi.Sobiq oq kiymeshek eng qadimgi ma’lum tur bo‘lib, kamida XIX asrning birinchi yarmiga tegishli. Bizga ma’lum bo‘lishicha, uni faqat 50 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan keksa ayollar kiyishgan va 19-asr oxiri yoki 20-asrning boshlarida urfdan chiqqan. Ikkinchisi qoraqalpoq kelinlari to‘y libosining bir qismi bo‘lib, turmush qurgan ayollar kiygan. U faqat 19-asrning oxiriga kelib paydo bo‘lgan va 1930-yillarning o‘rtalarigacha ishlatilgan.Qizil kiymesheklar odatda haqiqatdan ham eski deb taxmin qilinadi - ularning aksariyati 1905-1930-yillarga to‘g‘ri keladi.
Qoraqalpoq kiymesheki (qoraqalpoq tilida yozilgan kiymeshek) O‘rta Osiyodan kelgan eng hayratlanarli va g‘ayrioddiy kiyimlardan biridir. Bu yengsiz ayolning bosh ustidan kiyiladigan, soch, bo‘yin, yelka, ko‘krakning yuqori qismi va orqasini yopib turadigan yopinchiq yoki ro‘mol. Kiymeshek har doim bir yoki bir nechta sharf va ro‘mollardan tayyorlangan o‘ziga mos oramal yoki salla bilan kiyilgan. Uydan tashqarida ayol kiymeshek va oramal ustidan mos keladigan jegde plashini kiygan. Kiymeshekning ikkita mutlaqo bir-biridan farq qiluvchi turi mavjud bo‘lib, ularning har ikkisi ham faqat turmush qurgan ayollar tomonidan kiyilar edi. Oq kiymeshekni keksalar, qizil kiymeshekni esa yoshroq ayollar kiyishgan. Qoraqalpog‘istonlik qizlar va kelinlarning liboslarida "Qirq qiz" dostonidagi yosh jangchilarning obrazlari tasvirlangan. Misol uchun, qizlar 15-16 yoshga to’lganda kiyadigan ko‘k tunika kiyim (ko‘k ko‘ylek), Guloyim dostoni qahramoni tomonidan huddi shu yoshda kiyilgan. Bunday ko‘ylak rangli ipakdan tayyorlangan kashta bilan o‘ralgan. Libos naqshlarining turli xil chiziqlari kashtaning markazida joylashgan va burchaklari pastga qaratilgan. Maydonning o‘rtasida ko‘pincha ma’lum uslubga solingan sirg’alar tikilgan. Qolgan qismlar esa “sovut” naqshi bilan kashtalangan[3].