Kastanetlar

Kastanetlar (ispancha: castañetas, lot.dan lotincha: castanea — kashtan ) — bu juft zarbli musiqiy cholgʻu asbobi boʻlib, har bir qismi ip bilan tutashgan ikki rakushkali plastinadan iborat. U Ispaniya, Janubiy Italiya va Lotin Amerikasida juda ommabop hisoblanadi.

• 
• 

Tarixi

Kastanetlarning nomi ispancha castañuelas — kichik kashtanlardan kelib chiqqan, chunki ilk kastanetlar asosan kashtan yogʻochidan tayyorlanar edi, yoki kastanet tashqi koʻrinishidan ikki yarim kashtan yongʻogʻiga oʻxshashligi tufayli ham shunday atalgan. Andalusiyada ularni palillos — tayoqchalar deb ham nomlashadi.

Qadimgi Yunonistonda kastanetlarga oʻxshash krotallardan foydalanishgan. Ispaniyada kastanetlar Pireney yarim orolini arablar bosib olgan paytda (VIII asr yoki undan keyin), Markaziy Yevropada esa XVI asrning oxirida paydo boʻlgan. Oʻrta Osiyoda oʻzbek va tojik tosh kastanetlari kayrak sifatida maʼlum.

Tavsifi

(Gyustav Dore tomonidan oʻyma, 1874)

Anʼanaviy kichik (embra deb atalgan, ispancha: hembra ayol) va katta kastanetlar (macho, macho — erkak) turlari mavjud. Oʻng qoʻlda ushlab turilgan kichik turida ritmning asosiy qismi, kattasida esa uning mos nuqtalari chalinadi. Ular ispan raqslari (xota, kachucha, flamenko uslubidagi raqslar) paytida raqqoslar (erkak va ayol) tomonidan qoʻllanadi. Qoʻshiqlar joʻr boʻlganda, ular faqat joʻshqin oʻyin (riturnel) bilan ovoz qismidagi tanaffus paytida ijro etiladi.

Ular qattiq yogʻoch turidan, plastmassa, shisha plastiki (fiberglass, fibralar) dan tayyorlanadi. Kastanetlarning ayrim tarixiy turlari fil suyagidan yoki shoxdan yasalgan.

• 
  Tutqich ustidagi kastanets
• 
  kastana mashinasi

Orkestr kastanetlari tutqichlar bilan jihozlangan, ularni ushlagan holda qandaydir yumshoq, zich narsaga (tizzadagi yoki maxsus moslamaga) urib chalinadi. Shuningdek, orkestrda taglikdagi (kastanets-mashina) kastanetlardan foydalanish mumkin, ularni qoʻllar yoki tutqichdagi kastanetlar urib ijro etiladi.

Klassik musiqada

Jahon madaniyatida kastanetlar ispancha musiqiy tasvir, ayniqsa ispan loʻlilarining musiqasi va flamenko uslubiga oʻxshash jihatlari mavjud, shuning uchun klassik musiqada, qoida tariqasida, ular oʻziga xos „ispan lazzati“ taqdim etish uchun qoʻllanadi. Kastanetlar ovozi Jorj Bizening „Karmen“ operasida, Mixail Glinkaning „Aragonlik xota“ va „Madriddagi tun“ kabi ispancha uvertyuralarida, Nikolay Rim-Korsakovaning „Ispan kaprichchiosi“da, Pyotr Chaykovskiyning „Yogʻoch askar“ va „Oqqush koʻli“ baletlaridagi ispan raqslarida, Sergey Prokofyevning „Zolushka“ va boshqa asarlarda foydalanilgan.

Baʼzida kastanetlar ispan mavzulariga aloqasi boʻlmagan asarlarda ham qoʻllanadi: Kamil Sen-Sans ularni „Samson va Dalila“ operasida, Rixard Vagner „Tangeyzer“ operasida, Sergey Prokofyev Uchinchi fortepiano kontsertida ishlatgan.

Klassik balet va xalq sahnasidagi raqslarda kastanetlar orkestrda hamda raqqosalarning sahnadagi raqsi paytida ham ijro etiladi — masalan, aragon xota ijrosida, „Choʻloq iblis“ baletidan kachuchida, xarakterli raqslarda va „Don Kixot“, „Esmeralda“ va „Laurensiya“ kabi balet turlaridagi klassik raqslarni ijro etishda qoʻllanadi.

Yana qarang

• Qoshiqlar
• Suyaklar
• Qayroq

Adabiyotlar

• „Кастаньеты“, Музыкальная энциклопедия. Том 2. М.: Советская энциклопедия, 1974. 
• Рогаль-Левицкий Д.Р. „Кастаньеты“, . Современный оркестр. Том 3. М.: МузГИз, 1956 — 148—162-bet.