Kiribati
Kiribati Respublikasi | |
|---|---|
|
Shior: Te mauri, te raoi ao te tabomoa (Kiribati: Health, Peace and Prosperity) | |
|
Madhiya: Teirake kaini Kiribati (Stand Kiribati) | |
 | |
| Poytaxt | Tarava |
| Hukumat | Prezidentlik Respublika |
| Anote Tong | |
| Mustaqillik (Birlashgan Qirolligidan) | |
• Sana |
12-iyul 1979 |
| Maydon | |
• Butun |
811 km2 (186-oʻrin) |
| Aholi | |
• 2002-yilgi roʻyxat |
103,092 (196-oʻrin) |
| • Zichlik | 127/km2 |
| YIM (XQT) | 2005-yil roʻyxati |
• Butun |
AQSh$79 mil. (221-oʻrin) |
• Jon boshiga |
AQSh$766 |
| Pul birligi | AAQShtralian Dollar (AUD) |
| Qisqartma | KR |
| Telefon prefiksi | 686 |
| Internet domeni | .ki |
|
| |
Kiribati, Kiribati Respublikasi (Republic of Kiribati) – Tinch okeanning gʻarbiy qismida, Gilbert, Feniks, Layn orollari va Banaba orolida joylashgan davlat. Maydoni – 811,19 km2 (313,20 kvadrat mil) (dunyoda 172-oʻrin). Aholisi – 135 600 kishi (2025-yil 11-yanvar, dunyoda 192-oʻrin). Maʼmuriy-hududiy jihatdan 6 ta okrugga boʻlinadi. Poytaxti – Bairiki shahri. Doimiy aholisi 2020-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra 119 000 kishi dan ortiq, yarmidan koʻpi Tarava atollida yashaydi. Shtat 32 ta atoldan va bitta uzoqdan koʻtarilgan marjon oroli-Banabadan tashqari. Uning umumiy quruqlik maydoni 811 km2 (313 sq milya) 3 441 810 km2 (1 328 890 sq mi) okeanga tarqalgan.
Orollarning tarqalishi ekvator va 180-meridian boʻylab joylashgan boʻlib, Kiribati bir vaqtning oʻzida barcha toʻrt yarim sharda: Shimoliy, Janubiy, Gʻarbiy va Sharqiy yarimsharda joylashgan dunyodagi yagona davlatga aylantiradi. Xalqaro sana chizigʻi Kiribati boʻylab oʻtadi va sharqqa tomon burilib, deyarli 150 ° Vt ga etadi. Bu Kiribatining eng sharqiy orollarini, Gavayining janubidagi janubiy Line orollarini Gilbert orollari bilan bir kunga olib keladi va ularni Yerdagi eng ilgʻor vaqt mintaqasiga joylashtiradi: UTC+14 .
Kiribati Birlashgan Qirollikdan mustaqillikka erishdi va 1979-yilda suveren davlatga aylandi. Poytaxt Janubiy Tarava hozirda eng koʻp aholi yashaydigan hudud boʻlib, bir qator yoʻlaklar bilan bogʻlangan bir qancha orollardan iborat . Bular Tarava atollining qariyb yarmini tashkil qiladi . Mustaqillikka erishgunga qadar mamlakat fosfat eksport qilgan, ammo bu konlar endi yaroqsiz. Baliqchilik va kopra eksporti iqtisodiyotning katta qismini boshqaradi. Kiribati dunyodagi eng kam rivojlangan mamlakatlardan biri boʻlib, iqtisodiyoti xalqaro yordamga juda bogʻliq.
Kiribati Tinch okeani hamjamiyati , Millatlar hamdoʻstligi , Xalqaro valyuta jamgʻarmasi , Jahon banki va Afrika, Karib havzasi va Tinch okeani davlatlari tashkilotining aʼzosi boʻlib , 1999-yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining toʻlaqonli aʼzosi boʻlgan. Orol davlati sifatida orollar iqlim oʻzgarishiga qarshi himoyasiz va tsunami. Kichik Orol Davlatlari Alyansi aʼzosi sifatida iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashish uning xalqaro siyosatining markaziy qismi boʻlib kelgan.
Davlat tuzumi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kiribati – respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka kiradi. Amaldagi konstitutsiyasi 1979-yilda qabul qilingan. Davlat va hukumat boshligʻi prezident (1994-yil oktabrdan Teburaro Tito). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Majlis palatasi (parlament) amalga oshiradi. Parlament deputatlari aholi tomonidan 4 yil muddatga saylanadi. Ijrochi hokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.
Tabiati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Orollar marjonlardan hosil boʻlgan. Iqlimi – ekvatorial, issiq va sernam. Baʼzi janubiy orollarda qurgʻoqchilik ham boʻlib turadi. Oʻrtacha oylik temperatura 24°—31°C. Tabiiy oʻsimliklari – asosan, butalar.
Aholisi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aholisining aksariyati, asosan, mikroneziyalik kiribatilar (96%); tuvaluanlar, banabanlar ham yashaydi. Rasmiy tili – ingliz tili, birok, barcha aholi toʻngaru (kiribati) tilida soʻzlashadi. Dindorlar – xristianlar tashkil etadi.
Kiribati aholisi (2025 va tarixiy)
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Yil | Aholi | Yillik%
oʻzgarish |
Yillik
oʻzgarish |
Migrantlar (aniq) | Oʻrtacha yosh | Fertillik darajasi | Zichlik (P/Km²) | Urban
Pop % |
Shahar aholisi | Jahon popining mamlakat ulushi | Dunyo aholisi | Kiribati
global reytingi |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2025 | 136 488 | 1,46% | 1970 | −462 | 22.9 | 3.09 | 169 | 57,3% | 78,192 | 0,00% | 8 231 613 070 | 192 |
| 2024 yil | 134,518 | 1,50% | 1988 | −471 | 22.8 | 3.12 | 166 | 56,6% | 76,183 | 0,00% | 8 161 972 572 | 192 |
| 2023 yil | 132 530 | 1,58% | 2061 | −485 | 22.7 | 3.15 | 164 | 56,0% | 74,160 | 0,00% | 8 091 734 930 | 192 |
| 2022 | 130 469 | 1,63% | 2092 | −395 | 22.5 | 3.18 | 161 | 55,3% | 72,129 | 0,00% | 8 021 407 192 | 192 |
| 2020 | 126 099 | 1,76% | 2178 | 0 | 22.2 | 3.25 | 156 | 54,0% | 68 069 | 0,00% | 7 887 001 292 | 192 |
| 2015 yil | 116 815 | 1,45% | 1622 | −1022 | 21.3 | 3.44 | 144 | 49,7% | 58 024 | 0,00% | 7 470 491 872 | 192 |
| 2010 yil | 108 704 | 2,09% | 2134 | −456 | 20.3 | 3.90 | 134 | 44,8% | 48 647 | 0,00% | 7 021 732 148 | 194 |
| 2005 yil | 98 035 | 2,04% | 1884 | −226 | 19.5 | 3.76 | 121 | 41,0% | 40 209 | 0,00% | 6 586 970 132 | 197 |
| 2000 | 88 613 | 1,75% | 1476 | −629 | 18.7 | 4.07 | 109 | 40,9% | 36 259 | 0,00% | 6 171 702 993 | 198 |
| 1995 yil | 81 234 | 1,65% | 1276 | −928 | 18.7 | 4.42 | 100 | 34,8% | 28 301 | 0,00% | 5 758 878 982 | 197 |
| 1990 yil | 74 855 | 2,40% | 1672 | −441 | 19.2 | 4.67 | 92 | 33,8% | 25 335 | 0,00% | 5 327 803 110 | 197 |
| 1985 yil | 66 496 | 1,69% | 1070 | −419 | 18.6 | 4.91 | 82 | 32,3% | 21 467 | 0,00% | 4 868 943 465 | 198 |
| 1980 yil | 61,148 | 0,05% | 32 | −610 | 17.5 | 4.96 | 75 | 31,3% | 19,157 | 0,00% | 4 447 606 236 | 201 |
| 1975 yil | 60 987 | 1,18% | 695 | −1706 | 16.7 | 5.02 | 75 | 26,8% | 16 334 | 0,00% | 4 070 735 277 | 198 |
| 1970 yil | 57 510 | 1,48% | 814 | −233 | 16.4 | 5.71 | 71 | 21,4% | 12 328 | 0,00% | 3 694 683 794 | 198 |
| 1965 yil | 53 439 | 2,53% | 1256 | 0 | 16.8 | 6.26 | 66 | 17,1% | 9117 | 0,00% | 3 334 533 703 | 196 |
| 1960 yil | 47,157 | 2,32% | 1023 | 0 | 17.7 | 6.44 | 58 | 14,2% | 6 717 | 0,00% | 3 015 470 894 | 196 |
| 1955 yil | 42 041 | 2,12% | 839[1] |
Kiribati aholisining prognozi
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Yil | Aholi | Yillik%
oʻzgarish |
Yillik
oʻzgarish |
Migrantlar (aniq) | Oʻrtacha yosh | Fertillik darajasi | Zichlik (P/Km²) | Urban
Pop % |
Shahar aholisi | Jahon popining mamlakat ulushi | Dunyo aholisi | Kiribati
global reytingi |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2030-yil | 146,126 | 1,37% | 1928 | −426 | 23.3 | 2.94 | 180 | 60,2% | 87 993 | 0,00% | 8 569 124 911 | 192 |
| 2035-yil | 155 440 | 1,24% | 1863 | −430 | 24.2 | 2.81 | 192 | 62,6% | 97 362 | 0,00% | 8 885 210 181 | 192 |
| 2040-yil | 164,700 | 1,16% | 1852 | −452 | 25.4 | 2.69 | 203 | 64,7% | 106 577 | 0,00% | 9,177,190,203 | 192 |
| 2045-yil | 173 813 | 1,08% | 1823 | −353 | 26.5 | 2.58 | 215 | 66,7% | 116 003 | 0,00% | 9 439 639 668 | 192 |
| 2050-yil | 182 621 | 0,99% | 1762 | 27.6 | 2.48 | 225 | 68,8% | 125 666 | 0,00% | 9 664 378 587 | 190[2] |
Kiribati demografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kutish muddati
66,60 yil
• (tugʻilishdagi oʻrtacha umr koʻrish, har ikkala jins)
• Jins va tarixiy jadval boʻyicha koʻrish
Goʻdaklar oʻlimi
42.6
• (1000 tirik tugʻilgan chaqaloqlar oʻlimi)
• 5 yoshgacha boʻlgan oʻlimlar
54,0
• (1000 tirik tugʻilgan chaqaloqqa)
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kiribati hududi (Gilbert orollari) ni ispanlar 1606-yilda oʻzlashtira boshlagan. 18-asrning 60—80-yillarida orollarni inglizlardan D. Bayron, D. Gilbert va D. Marshall tadqiq qildi. Rus den-gizchisi A. Kruzenshtern orollarga Gilbert nomini berdi (inglizcha Gilbert nomini mikronezlar Kiribati tarzida talaffuz qiladilar). 1892—1915-yillarda Kiribati Tuvalu (Ellis orollari) bilan birga Buyuk Britaniya protektorata, soʻngra mustamlakasi boʻlgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida Yaponiya bosib oldi (1941—1943 yillarda). Urushdan keyin yana inglizlar hukmronligi tiklandi. Aholining siyosiy huquklar va mustaqillik yoʻlidagi koʻrashi Britaniya maʼmurlarini Kiribati mustamlaka boshqaruvi tizimini bir necha bor isloh qilishga majbur etdi. 1972-yilga qadar orollar Gʻarbiy Okeaniyadagi ingliz oliy komissari (rezident-komissar) tomonidan boshqarildi, soʻngra mustamlaka gubernatori lavozimi joriy etildi. 1975-yilda Ellis orollari Kiribatidan ajralib chiqdi. 1977-yil 1-yanvarda Kiribatiga ichki oʻzoʻzini boshqarish xuquqi berildi. 1979-yil 12-iyulda mustaqillik eʼlon qilindi. Kiribati 1999-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami – 12-iyul – Mustaqillik kuni (1979).
Siyosiy partiyasi va kasaba uyushmasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Milliy taraqqiyparvar partiya hisoblanadi. Kiribati Kasaba uyushmalari kongressi, 1982-yil tashkil etilgan va 12 tarmoq kasaba uyushmalarini birlashtiradi.
Iqtisodiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]Iqtisodiyotining asosi – qishloq xoʻjaligi tashkil etadi. Kokos palmasi, taro, banan, non daraxti oʻsadi. Meva va sabzavot yetishtiriladi. Baliqchilik rivojlangan. Sanoati mayda hunarmandchilik korxonalaridan iborat; ular kokos yogʻi, mebel, esdalik sovgʻalari ishlab chiqaradi, balik, toʻzlaydi. Orollarga yiliga 1,5 ming sayyoh kelib ketadi. Tarava atollida dengiz porti bor. Avtomobil yoʻllari uzunligi – 640 km (Taravada). Eksport tushumlarining 75% kopra (kokos yongʻogʻining magʻzi) sotishdan olinadi. Chetdan oziq-ovqat, yoqilgʻi, sanoat mollari, transport vositalari sotib olinadi.
Tashqi savdo
[tahrir | manbasini tahrirlash]Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari: Avstraliya, Yangi Zelandiya, Buyuk Britaniya, Yaponiya. Pul birligi – avstraliya dollari.
Maorifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Taravada texnologiya instituti, pedagogika kolleji va dengizchilik maktabi bor. Ingliz va kiribati tillarida „Te Uyekera“ haftalik gaz. va mahalliy tilda „Te Iton ni Kiribati“ hamda „Te Kaotan te Ota“ oynomalari nashr etiladi. Kiribati radiosi (1954-yildan) va televideniyesi mavjud.[3]
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Manba: Worldometer (www.Worldometers.info) Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar departamenti, Aholishunoslik boʻlimi tomonidan maʼlumotlarni ishlab chiqish. Jahon aholisining istiqbollari: 2024 yilgi qayta koʻrib chiqish . (Oʻrta tugʻilish varianti).
- ↑ Manba: Worldometer (www.Worldometers.info) Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar departamenti, Aholishunoslik boʻlimi tomonidan maʼlumotlarni ishlab chiqish. Jahon aholisining istiqbollari: 2024 yilgi qayta koʻrib chiqish . (Oʻrta tugʻilish varianti).
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
.svg)