Kontent qismiga oʻtish

Id Kah masjidi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Id Kah masjidi

Id Kah masjidi (uygʻurcha: ھېيتگاھ مەسچىتى , Хейтгах Месчити; simplified Chinese) — Xitoyning Shinjon, Qashqar shahrida joylashgan tarixiy masjid va sayyohlik maskani hisoblanadi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Masjid Amir Sayid Alining ikki oʻgʻlining oqsoqoli Saqsiz Mirzo tomonidan 1442-yilda qurilgan (garchi u 996 yilga oid eski inshootlarni oʻz ichiga olgan boʻlsa ham) ota-bobolarini xotirlash uchun qurdirgan[1][2].

Masjidning 1798-yilda eski binosi oʻrniga oltin gʻishtdan qurilgan zamonaviy inshooti qurilgan va 1838-yilda yanada kengaytirilib, hozirgi hajmiga yetkazilgan[3].

1933-yil 9-avgustda xitoylik musulmon generali Ma Chjansang Uygʻur rahbari Temur begni Id Kah masjidida boshini boshoqqa koʻrsatib oʻldirib, boshini oldi[4][5][6][7].

1934-yil mart oyida Uygʻur amiri Abdulloh Bugʻroning ham boshi kesilgani va boshi Id Kah masjidida koʻrsatilgani xabar qilingan[8][9].

1934-yil aprel oyida xitoylik musulmon generali Ma Zhongying Qashqardagi Id Kah masjidida nutq soʻzlab, uygʻurlarni Xitoy Respublikasining Nankin gomindan hukumatiga sodiq boʻlishlarini aytdi[10][11][12].

Masjid 1981-yilda taʼmirlangan[13] va 2004—2005-yillarda masjid fasadi koshinlar bilan qoplangan[14].

2014-yilning 30-iyulida masjidning oʻsha paytdagi imom-xatibi Jume Tohir bomdod namoziga borganidan koʻp oʻtmay, ekstremistlar tomonidan pichoqlab oʻldirilgan edi.[15][16] Uning nomaʼlum vorisi 2017-yilda Xitoy hukumati tomonidan ekstremizmni tarqatishda ayblanib, 15 yilga qamalgan edi[17][18].

Masjidning hozirgi imom -xatibi Memet Jumedir[19]. Xitoy davlat teleradiokompaniyasi Sinxua bilan 2022-yilda bergan intervyusida u masjid 2021-yil oxiridan 2022-yil boshigacha Xitoy hukumatidan masjid majmuasini, taʼmirlash uchun mablagʻ olganini taʼkidladi[20].

2009-yilda Id Kah Shinjon va Xitoydagi eng katta masjid edi.[21][22] Har juma kuni u 10 000 ga yaqin namozxonni qabul qildi va 20 000 tagacha sigʻishi mumkin edi[23][24][21].

Arxitekturasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Masjid Oʻrta Osiyo, Gʻarbiy Osiyo va kamroq darajada Xitoy meʼmorchiligida kuzatilgan meʼmoriy xususiyatlarni oʻzida mujassam etgan[25].

Id Kah masjidi ibodatxona, sutra zali, darvoza minorasi va boshqa bir qancha yordamchi binolardan iborat. Ibodatxona darvozasi sariq gʻishtdan qurilgan boʻlib, darvoza balandligi 4,7 metr, kengligi 4,3 metr, darvoza binosining balandligi esa taxminan 17 metrni tashkil qiladi. Har kuni tong saharda maʼbaddagi imom besh marta minoraga chiqadi va musulmonlarni kelib ibodat qilishga chaqiradi. Darvoza minorasi ortida katta ark bor, tepasida minorasi bor.

„Ozod Osiyo“ radiosining 2018-yilda xabar berishicha, masjidning old eshigi oldida uzoq vaqtdan beri osilib turgan Qur’on oyatlari boʻlgan lavha rasmiylar tomonidan olib tashlangan. Jahon Uygʻur Kongressi vakili Turgʻunjan Alavudunning aytishicha, bu harakat „Xitoy rejimining uygʻurlar orasidagi islom dinini yoʻq qilish, uygʻur eʼtiqodi, adabiyoti va tilini yoʻq qilishga qaratilgan yovuz siyosatining bir jihati“[26]. 2020-yil may oyida „Ozod Osiyo“ radiosi yana blyashka olib tashlanganligi haqida xabar berdi.

Joriy holati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Independent va The Globe and Mail nashrlarining xabar berishicha, Id Kah masjidi ishchi masjiddan sayyohlik maskaniga aylantirilgan.[27][28][29] AQShda joylashgan Uygʻur Inson huquqlari loyihasidan Genrik Szadzievskiyning „Ozod Osiyo“ radiosiga aytishicha, masjid tik turgan boʻlsa-da, „uning yoʻq boʻlib ketishi ahamiyatini hisobga olgan holda gʻazabga sabab boʻladi. Uning mavjudligining Xitoy hukumati uchun ahamiyati uygʻurlarning diniy erkinliklariga rioya qilishlarini butun dunyoga namoyish etishdir“[30]. „Ozod Osiyo“ radiosi va Butunjahon uygʻurlar qurultoyiga koʻra, 2021-yilgi Ramazon hayitini nishonlash vaqtida Id Kah masjidi tashqarisida boʻlib oʻtgan ommaviy bayram Xitoy hukumati tomonidan Shinjonni soxta hudud sifatida koʻrsatishga urinish maqsadida uyushtirilgan[31][32].

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 旅游词典. 旅游辭典 (zh). 陕西旅游出版社, 1992. 
  2. ↑ Qi, Xiaoshan. Ancient art in Xinjiang, China (en). 新疆美術攝影出版社, October 1994. 
  3. ↑ Steinhardt, Nancy Shatzman. China's Early Mosques. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2015 — 268-bet. ISBN 978-0-7486-7041-3. 
  4. ↑ S. Frederick Starr. Xinjiang: China's Muslim borderland. M.E. Sharpe, 2004 — 77-bet. ISBN 0-7656-1318-2. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun. 
  5. ↑ James A. Millward. Eurasian crossroads: a history of Xinjiang. Columbia University Press, 2007 — 198-bet. ISBN 978-0-231-13924-3. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun. 
  6. ↑ Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949. Cambridge, England: CUP Archive, 1986 — 93-bet. ISBN 0-521-25514-7. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun. 
  7. ↑ The British newspaper The Times reported that a turki chief was beheaded on August 25, 1933
  8. ↑ Christian Tyler. Wild West China: the taming of Xinjiang. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press, 2004 — 116-bet. ISBN 0-8135-3533-6. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun. 
  9. ↑ Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949. Cambridge, England: CUP Archive, 1986 — 123-bet. ISBN 0-521-25514-7. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun. 
  10. ↑ S. Frederick Starr. Xinjiang: China's Muslim borderland. M.E. Sharpe, 2004 — 79-bet. ISBN 0-7656-1318-2. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun. 
  11. ↑ James A. Millward. Eurasian crossroads: a history of Xinjiang. Columbia University Press, 2007 — 200-bet. ISBN 978-0-231-13924-3. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun. 
  12. ↑ Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949. Cambridge, England: CUP Archive, 1986 — 124-bet. ISBN 0-521-25514-7. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun. 
  13. ↑ China (en). Apa Publications, 1997. ISBN 978-0-395-66287-8. 
  14. ↑ Robert Neville. „Pourquoi la Chine casse-t-elle Kachgar?“ (fr). LExpress.fr. L'Express (28-iyun 2009-yil). 2022-yil 30-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-may 2021-yil.
  15. ↑ „Imam of China's largest mosque killed in Xinjiang“ (en-GB). BBC News (2014-yil 31-iyul). Qaraldi: 2021-yil 29-aprel.
  16. ↑ Areddy, James T.. „State-Appointed Muslim Leader Killed in China“ (en-US). The Wall Street Journal (2014-yil 31-iyul). Qaraldi: 2021-yil 29-aprel.
  17. ↑ NEWS, KYODO. „Ex-Muslim leader at China's biggest mosque in Xinjiang incarcerated“ (en). Kyodo News+ (23-may 2021-yil). 19-aprel 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-aprel 2022-yil.
  18. ↑ „Former Muslim leader at China's biggest mosque in Xinjiang incarcerated“ (en). The Japan Times (24-may 2021-yil). 19-aprel 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-aprel 2022-yil.
  19. ↑ Moritsugu, Ken; Kang, Dake. „Will there be any Muslims left among the Chinese Uyghurs?“. Christian Science Monitor. Associated Press (2021-yil 6-may). Qaraldi: 2021-yil 19-may.
  20. ↑ huaxia. „Wondrous Xinjiang: Freedom of religious belief fully protected in Xinjiang: imam-Xinhua“ (en). english.news.cn. Xinhua News Agency (2-mart 2022-yil). 21-aprel 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-aprel 2022-yil.
  21. ↑ 21,0 21,1 „All Quiet on the Western Front -- Beijing Review“. www.bjreview.com. Qaraldi: 2021-yil 5-may.
  22. ↑ China Report: Political, Sociological and Military Affairs (en). Foreign Broadcast Information Service, 1985. 
  23. ↑ Peter Neville-Hadley. Frommer’s China. Frommer’s, 2003. ISBN 978-0-7645-6755-1. Page 302.
  24. ↑ „Id Kah Mosque in Kashgar of Xinjiang: History & Opening Hours“. www.topchinatravel.com. Qaraldi: 2020-yil 12-avgust.
  25. ↑ 蔡燕歆. Chinese Architecture (en). Cambridge University Press, 2011-03-03. ISBN 978-0-521-18644-5. 
  26. ↑ Sintash, Bahram. „Removal of Islamic Motifs Leaves Xinjiang's Id Kah Mosque 'a Shell For Unsuspecting Visitors'“. Radio Free Asia (22-may 2020-yil). Qaraldi: 28-aprel 2021-yil.
  27. ↑ Fifield, Anna. „'Prisons by another name': China is building vast new detention centres for Muslims in Xinjiang“. The Independent (25-sentabr 2020-yil).
  28. ↑ Vanderklippe, Nathan. „Lawsuit against Xinjiang researcher marks new effort to silence critics of China's treatment of Uyghurs“. The Globe and Mail (9-mart 2021-yil).
  29. ↑ Vanderklippe, Nathan. „'Like a movie': In Xinjiang, new evidence that China stages prayers, street scenes for visiting delegations“. The Globe and Mail (4-noyabr 2019-yil).
  30. ↑ Sintash, Bahram. „Removal of Islamic Motifs Leaves Xinjiang's Id Kah Mosque 'a Shell For Unsuspecting Visitors'“. Radio Free Asia (22-may 2020-yil). Qaraldi: 17-may 2021-yil.
  31. ↑ „Staged Eid Celebrations Whitewash China's Abusive Policies in Xinjiang: Uyghur Rights Advocate“.
  32. ↑ Echols, William. „China’s ʻWolf Warriors’ Spread Staged Eid al-Fitr Dance Video“. Polygraph.info (20-may 2021-yil). Qaraldi: 16-iyun 2021-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Id_Kah_masjidi&oldid=3552423" dan olindi