Kontent qismiga oʻtish

Hans Asperger

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Hans Asperger
Tavalludi 18-fevral 1906-yil
Hausbrunn, Avstriya-Vengriya
Vafoti 21-oktyabr 1980-yil(1980-10-21)
(74 yoshda)
Vienna, Avstriya
Fuqaroligi Avstriya

Johann Friedrich Karl Asperger (1906-yil 18-fevral — 1980-yil 21-oktyabr[1]) — avstriyalik shifokor edi. Atipik nevrologiya boʻyicha, xususan, bolalarda oʻtkazgan dastlabki tadqiqotlari bilan eʼtirof etilgan, u autizm spektrining buzilishi Asperger sindromi (AS) nomidir. U 1980-yillarda vafotidan keyin xalqaro shuhrat qozongan psixologik kasalliklar haqida 300 dan ortiq nashrlar yozgan. Uning „autistik psixopatiya“ deb atagan autizm tashxisi ham munozaralarga sabab boʻldi. 2010-yillarning oxirida Asperger bolalarni nogiron bemorlarni oʻldirish uchun mas’ul boʻlgan natsist nemis klinikasiga yuborganligi haqidagi daʼvolar boʻyicha keyingi bahs-munozaralar paydo boʻldi, ammo uning bilimi va ishtiroki nomaʼlumligicha qolmoqda[2][3].

Shaxsiy hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hans Asperger Avstriyaning Hausbrunn shahrida tugʻilgan va shahardan unchalik uzoq boʻlmagan fermada oʻsgan[4]. Uch oʻgʻilning toʻngʻichi Asperger doʻst topishda qiynalardi va yolgʻiz, olis bola hisoblanardi[5][6]. U tilda qobiliyatli edi; xususan, u avstriyalik shoir Frants Grillparzer ijodiga qiziqardi, uning sheʼrlaridan qiziqmagan sinfdoshlariga tez-tez iqtibos keltirardi. Shuningdek, u oʻzidan iqtibos keltirishni yaxshi koʻrardi va koʻpincha oʻziga uchinchi shaxs nuqtai nazaridan murojaat qiladi[5].

Yoshligida u Germaniya Yoshlar Harakati tarkibidagi konservativ katolik tashkiloti Bund Neulandning „Vandering Scholars“ guruhiga qoʻshildi. U buni shakllantiruvchi tajriba deb hisobladi va keyinchalik shunday dedi: „Men nemis ruhining eng olijanob gullaridan biri boʻlgan nemis yoshlar harakatining ruhida shakllanganman“[7].

Asperger Franz Hamburger qoʻl ostida Vena universitetida tibbiyot boʻyicha tahsil olgan va Venadagi Universitet bolalar kasalxonasida amaliyot oʻtkazgan. U 1931-yilda tibbiyot darajasini oldi va 1932-yilda Vena shahridagi universitet bolalar klinikasida maxsus taʼlim boʻlimi direktori boʻldi. 1934-yil 10-mayda, kansler Engelbert Dollfus yangi konstitutsiyani oʻzini diktator qilib qabul qilganidan toʻqqiz kun oʻtib, Avstrofashistik Vatan frontiga qoʻshildi[8]. Asperger 1935-yilda turmushga qurdi va besh farzandli boʻldi[5].

Kariyerasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkinchi jahon urushi davrida u tibbiyot xodimi boʻlib, Yugoslaviyaning ekskupatsiyasida xizmat qilgan; uning ukasi Stalingradda vafot etdi. Urush tugashiga yaqin Asperger opa Viktorin Zak bilan bolalar uchun maktab ochdi. Maktab bombardimon qilindi va vayron qilindi, Viktorin oʻldirildi va Aspergerning dastlabki ishlarining aksariyati yoʻqoldi[9].

Jorj Frankl Aspergerning bosh diagnostikasi boʻlib, u Avstriyadan Amerikaga koʻchib oʻtgan va 1937-yilda Leo Kanner tomonidan yollangan[10].

Asperger 1944-yilda autistik psixopatiyaning taʼrifini nashr etdi, u 1926-yilda rus nevrologi Grunya Suxareva tomonidan ilgari eʼlon qilingan taʼrifga oʻxshardi[11][12]. Asperger toʻrtta oʻgʻil bolaning xatti-harakati va qobiliyatini aniqladi, ular orasida „empatiya etishmasligi, doʻstlik oʻrnatish qobiliyatining pastligi, bir yoqlama suhbatlar, oʻzgacha qiziqishda shiddatli yutilish va bemaʼni harakatlar“. Asperger oʻzi autistik deb aniqlagan baʼzi bolalar oʻzlarining maxsus isteʼdodlaridan balogʻat yoshida foydalanganliklarini va muvaffaqiyatli martabaga ega boʻlishlarini payqadilar. Ulardan biri astronomiya professori boʻldi va Nyutonning talabalik chogʻida koʻrgan xatosini hal qildi[13].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Bohnenberger, Alexandra. "Hans Asperger (1906—1980)". The Embryo Project Encyclopedia. Arizona State University. https://embryo.asu.edu/pages/hans-asperger-1906-1980. <!--->
  2. ↑ Czech H (19-aprel 2018-yil). „Hans Asperger, National Socialism, and "race hygiene" in Nazi-era Vienna“. Molecular Autism. 9-jild. 29-bet. doi:10.1186/s13229-018-0208-6. PMC 5907291. PMID 29713442.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  3. ↑ Falk D (2020-yil iyul). „Non-complicit: Revisiting Hans Asperger's Career in Nazi-era Vienna“. Journal of Autism and Developmental Disorders. 50-jild, № 7. 2573–2584-bet. doi:10.1007/s10803-019-03981-7. PMID 30887409. S2CID 83462826. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  4. ↑ „Hans Asperger“. embryo: An encyclopedia funded by the US National Science Foundation in Washington D.C., and by Arizona State University in Tempe, Arizona.. Alexandra Bohnenberger. Qaraldi: 19 iyul, 2022.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Lyons V, Fitzgerald M (2007-yil noyabr). „Did Hans Asperger (1906—1980) have Asperger syndrome?“ (PDF). Journal of Autism and Developmental Disorders. 37-jild, № 10. 2020–2021-bet. doi:10.1007/s10803-007-0382-4. PMID 17917805. S2CID 21595111. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  6. ↑ Feinstein, Adam. A History of Autism: Conversations with the Pioneers, First, Hoboken, N.J.: Wiley-Blackwell, 2010-yil iyul — 15-bet. ISBN 978-1-4051-8653-7. 
  7. ↑ Edith, Sheffer. Asperger's children: the origins of autism in Nazi Vienna, First, New York, 2018 — 26–27-bet. ISBN 9780393609646. OCLC 1005104504. 
  8. ↑ Edith, Sheffer. Asperger's children : the origins of autism in Nazi Vienna, First, New York, 2018 — 46-bet. ISBN 9780393609646. OCLC 1005104504. 
  9. ↑ Attwood, Tony. Asperger's Syndrome: A Guide for Parents and Professionals. London: Jessica Kingsley Publishers, 1-oktabr 1997-yil — 11-bet. ISBN 978-1-85302-577-8. Qaraldi: 19 iyul, 2022. 
  10. ↑ Silberman, Steve. NeuroTribes: The Legacy of Autism and the Future of Neurodiversity. Avery Publishing, 2015 — 168-bet. ISBN 978-1-58333-467-6. 
  11. ↑ Nieminen-von Wendt, Taina. On the origins and diagnosis of Asperger syndrome: a clinical, neuroimaging and genetic study. Helsinki, Finland: University of Helsinki, 2004 — 10-bet. ISBN 978-952-10-2079-7.  (Wayback Machine saytida 7-aprel 2018-yil sanasida arxivlangan)
  12. ↑ Ssucharewa GE (1926). „Die schizoiden Psychopathien im Kindesalter (Part 2 of 2)“. Monatsschrift für Psychiatrie und Neurologie. 60-jild, № 3–4. 248–261-bet. doi:10.1159/000316609.
  13. ↑ Mayer, Verena; Koberg, Roland. Elfriede Jelinek: Ein Porträt, First (olmoncha), Berlin: Rowohlt Verlag GmbH, 31-yanvar 2006-yil — 32-bet. ISBN 978-3498035297.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Hans_Asperger&oldid=4104587" dan olindi