Glazunov gulbadani
| Glazunov gulbadani | |
|---|---|
 | |
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Hayvonlar |
| Tip: | Boʻgʻimoyoqlilar |
| Sinf: | Hasharotlar |
| Oila: | Carabidae |
| Urugʻ: | Calosoma |
| Turlari: | Glazunov gulbadani |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| Calosoma glasunovi (Semenov, 1900) | |
Glazunov gulbadani ( lotincha: Calosoma (Callisthenes) glasunovi) — qo‘ng‘izlarning Callisthenes kichik turkumiga mansub noyob turi. O‘zbekiston endemiki. Birinchi marta 1892-yilda kashf etilgan, birinchi ilmiy yondashuv 1900-yilda qilingan. Eng so‘nggi topilmalar 2002-yilga to‘g‘ri keladi. Uning tarqalishi Nurota tizmasi atroflariga borib taqaladi. Uzunligi 31 mm gacha bo‘lgan yirik qo‘ng‘iz. Rang ko‘k, ba’zi hollarda qora, yashil yoki bronza ranglarida uchrab turadi. Kichik hasharotlar va ularning lichinkalari bilan oziqlanadi. O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan va Nurota qo‘riqxonasida muhofaza qilinadi.
Yaratilish tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bunday qo‘ng‘iz turining yaratilishi 1900-yilda rus entomologi Andrey Petrovich Semyonov-Tyan-Shanskiy tomonidan qo‘ng‘iz turining 2 erkagi va 1 ta urg‘ochisi)uchta namunasi asos qilib olingan. Ammo uni ilk marta 1892-yilda rus entomologi va Rossiya entomologiya jamiyati a’zosi Dmitriy Konstantinovich Glazunov (1869-1914) tomonidan ixtiro qilingan. Bu qo‘ng‘iz turi olimning ismi-sharafiga berilgan. Qo‘shimcha namunalar Forish qishlog‘idan 6 km janubda joylashgan Nurotau tog‘ tizmasida 1984-yil may oyida professor G.S.Medvedev tomonidan urg‘ochisi topilmagunicha kashf etilgunga qadar deyarli yuz yil davomida ma’lum emas edi. 2001-yilda Nurota qo‘riqxonasi hududida ushbu turni maxsus qidiruvlar natijasi muvaffaqiyatsiz yakunlandi[1]. Biroq, 2002- yilda Davlat biologiya muzeyi (Moskva) va Nurota qo‘riqxonasi (Jizzax viloyati, O‘zbekiston) xodimlaridan iborat maqsadli ekspedisiya o‘sha Forish qishlog‘i yaqinida krasotel Glazunov turining ko‘plab namunalarini to‘plashdi[2] .
Tarqalishi va yashash joyi
[tahrir | manbasini tahrirlash]O‘zbekiston endemiki. Barcha namunalar faqat Nurota tizmasi bo‘ylab, Iskandar, Sentyab va Forish qishloqlari yaqinida topilgan[2] . Samarqand yaqinida joylashgan Iskandar hududida u nobud bo‘lgan[3] . Dengiz sathidan 600-1000 m balandlikda, tekisliklarda va tog‘ yonbag‘irlarida, tog‘ o‘simliklari bilan qoplangan joylarda yashaydi [4] .
Tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]Glazunov gulbadani Callisthenes kuschakewitschi,turlari guruhiga kiradi, bu quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi. Tana uzunligi 20-31 mm bo‘lgan yirik qo‘ng‘izlar. Bosh qalinlashgan. Ko‘zlar odatda o‘rta darajada chiqqan. Jag‘lar nisbatan uzun, bir tekis botiq yoki uzun, tor va bir oz botiq. Frontal jo‘yaklar ham sayoz, ham nisbatan chuqur bo‘lishi mumkin. Peshona va toji chuqur o‘yilgan, shuningdek, ajinlar bor. Bo‘yin odatda siyrak yoki deyarli silliq bo‘ladi. Yuqori lab bir oz kengroq yoki kengroq emas, o‘tkir tishli. Mo‘ylovlari kalta, qanotostiga zo‘rg‘a yetib boradi. 5-11-mo‘ylov segmentlari tekis uzunlamacha chiziqli[5] . Orqasi odatda ajinlar bilan siyrak va qattiq teshikli. Median uzuna chizig‘i noaniq; bazal chuqurchalar sayoz. Orqa burchaklarining chetlari kalta. Orqa yon tomonlari bir tekis yumaloq yoki old tomondan yumaloq, keyin esa orqa burchaklarga toraygan.
Ust qanotlari oval yoki qisqa oval, odatda keng chetlari va tekislangan usti qavariq. Qanotlari qisqartirilgan [5] .
Metapisternumi silliq, o‘tkir teshilgan yoki ajinlari ko‘rimli, kamdan-kam hollarda nozik teshilgan; kengligidan biroz kattaroq yoki kengdiye jihatdan teng. Qorin bo‘shlig‘i sterniti odatda silliq, kamdan-kam hollarda siyrak ajinlar va chuqurchalari bo‘ladi; va u qoida tariqasida, chuqur, yaxshi ifodalangan. Oyoqlari odatda uzun; erkaklarning oldingi oyoqlari ikki yoki uchta kengaygan segmentli, uchlarida tukli yostiqchalari bor[2] . Orqa oyoqlari yon tomondan siqiladi[5] .
Rangi o‘zgaruvchan. Boshi, orqasi va ust qanotlari ko‘k, to‘q ko‘k, ko‘k-binafsha, binafsha, qora, qora va ko‘kni uyg‘unlashgani, yashil yoki bronza tusli, kamroq bronza yoki yashil rangda bo‘lishi mumkin. Tananing ventral ustki qatlami ko‘k yoki qora, ko‘pincha ko‘k, binafsha yoki yashil rangda bo‘ladi[2] .
Biologik hayoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Glazunov gulbadani turmush tarzi yetarlicha o‘rganilmagan. Qo‘ng‘izlar aprel oyida faol ekanligi ma’lum. Yiliga bir marta nasl beradi[3] . Qo‘ng‘izlar mayda hasharotlar va ularning lichinkalari bilan oziqlanadigan yirtqich hasharotdir[4] .
Tasniflash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Glazunov gulbadani jinsi tuproq qo‘ng‘izlari oilasiga tegishli. Gulbadan kenja jinsida bu qo‘ng‘iz Callisthenes kuschakewitschi turlari guruhiga kiradi, unga Glazunov gulbadani va Callisthenes kuschakewitschi to‘g‘ri kiradi, ular uchun 4 kenja turi tasvirlangan[2] .
Muhofaza etish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Glazunov gulbadani O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan bo‘lib, unga “Zaif” maqomi berilgan. Nurota qo‘riqxonasida muhofaza qilinadi. Turlarning mavjudligiga tahdid soladigan ko‘payishni cheklovchi omillarga haddan tashqari pichan o‘rish va o‘tlatish, tuproqning suv eroziyasi, shuningdek, pestisidlardan keng foydalanish kiradi[4] .
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Красная книга Республики Узбекистан : Редкие и исчезающие виды растений и животных : в 2 т. — 3-е изд. — Ташкент : Chinor ENK, 2009. — Т. 2 : Животные. — с. 57
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Обыдов, Д. В. „Callisthenes (s. str.) glasunowi (Semenov, 1900)“. Детальный каталог жужелиц рода Callisthenes Fischer von Waldheim, 1821. www.zin.ru (2009-yil 29-may). 2015-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 29-iyun.
- ↑ 3,0 3,1 Красная книга Республики Узбекистан : Редкие и исчезающие виды растений и животных : в 2 т. — 3-е изд. — Ташкент : Chinor ENK, 2009. — Т. 2 : Животные. — с. 57
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Мухаммадиев, С. А. (с соавторами). „Красотел Глазунова“. Красная книга республики Узбекистан. Redbooksam.ru. 2015-yil 1-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 29-iyun.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Бей-Биенко Г. Я. „Часть 1. Жесткокрылые и веерокрылые“, . Определитель насекомых европейской части СССР в пяти томах. Москва—Ленинград: «Наука», 1965 — 29—77-bet.
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Dimitry Obydov.. Révision du genre Callisthenes, Collection systématique. France: Editions Magellanes, 2002. ISBN 2-911545-18-4.