Kontent qismiga oʻtish

General Dynamics F-16 Fighting Falcon

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

F-16 Fighting Falcon (Fighting Falcon) koʻp maqsadli, bir reaktiv, 4-avlod[1] qiruvchi samolyotdir. U General Dynamics kompaniyasi tomonidan AQSh havo kuchlari uchun ishlab chiqilgan. U engil qiruvchi sifatida ishlab chiqilgan boʻlsa-da, u boshqa koʻplab maqsadlarda ham qoʻllanadi. Keng foydalanish maydoni va gʻayrioddiy manevr qobiliyati bilan koʻplab mamlakatlarga eksport qilingan. U turli mamlakatlar tomonidan faol qoʻllanadi. II. jahon urushi Bu MiG-21 (10 000+) va F-4 Phantom-II (5 195) dan keyin eng koʻp ishlab chiqarilgan qiruvchi samolyotlar orasida uchinchi oʻrinda turadi. 2016-yil iyul holatiga koʻra 4573 dona ishlab chiqarilgan.

Umumiy maʼlumot

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu General Dynamics tomonidan 1960-yillarning oxirida boshlangan LWF (Lightweight Fighter loyihasi) loyihasi doirasida ishlab chiqarilgan va LWF loyihasida gʻolib chiqqan samolyot. Bugungi kunda dunyoning 29 davlati havo kuchlari F-16 qiruvchi samolyotlarining turli modellaridan foydalanmoqda.[2] Bugungi kunda takomillashtirilgan versiyalar AQSh havo kuchlari uchun boʻlmasa-da, eksport uchun ishlab chiqariladi. 1993-yilda General Dynamics oʻzining samolyot ishlab chiqarish huquqini Lockheed kompaniyasiga sotdi va Lockheed Martin Marietta bilan Lockheed Martin boʻlish uchun birlashdi.

Turkiya Harbiy havo kuchlarining Soloturk F-16 ko'rgazmali samolyoti parvoz paytida

F-16 it jangi uchun koʻplab yangilanishlardan oʻtdi, koʻrinishni yaxshilash uchun soyabon suv tomchisi shaklida qilingan, boshqaruv dastagi yuqori G kuchi bilan navbat bilan uchuvchini osonlashtirish uchun oʻngga surilgan va uchuvchining uchuvchiga taʼsir qiluvchi G kuchini kamaytirish uchun oʻrindiq orqaga burilgan. Uning qurollanishi fyuzelajdagi M61 Vulcan toʻpi va oʻn bitta yuklash nuqtasiga biriktirilishi mumkin boʻlgan turli xil raketalardan iborat. Shuningdek, u 9G ga bardosh beradigan birinchi qiruvchidir. Agar tortishish va ogʻirlik nisbati 1 dan yuqori boʻlmasa, u kuchli koʻtarilishi va kerak boʻlganda vertikal tezlashishi mumkin. F-16 ning rasmiy nomi Fighting Falcon boʻlsa-da, uchuvchilar uni Viper deb atashadi.

F-16 AQSh harbiy-havo kuchlarida 2025-yilgacha xizmat qilishi kutilmoqda. F-16 samolyotlari bilan almashtiriladigan F-35 Lightning II samolyotlari 2011-yilda xizmatga kira boshlaydi va F-16larni bosqichma-bosqich F-35 Lightning II samolyotlari bilan almashtirish rejalashtirilmoqda.

Sovet Harbiy-havo kuchlarining Su-27 Flanker samolyoti AQSh Montana havo milliy gvardiyasining F-16C Fighting Falcon hamrohligida aviashouda qatnashgandan keyin Kanada chegarasi tomon uchmoqda (Vashington shtatidagi Peyn Fild aeroporti ustida, 1990-yil 1-avgust)

F-16 koʻp maqsadli qiruvchi-bombardimonchi hisoblanadi. U qurollarini havo va yerdagi nishonlarga juda yuqori aniqlik bilan yetkazib bera oladi. F-16 ni qurishda F-15 va F-111 kabi sinovdan oʻtgan samolyotlarning texnologiyalaridan foydalanilgan. Kuchli radar tufayli F-16 hatto pastdan uchadigan samolyotlarni ham aniqlay oladi. F-16 dunyodagi birinchi Elektron Boshqariladigan Parvoz (inglizcha: Fly By Wire), yaʼni parvozni boshqarish mexanikasi elektron tizimlar bilan boshqariladigan birinchi qiruvchi samolyotdir. F-16 ning manevr qobiliyati juda yuqori va chaqqon. Bu F-16 ni ishlatish qiyin boʻlgan samolyotlar toifasiga kiritadi. F-16da HUD, HOTAS, "Drop" Canopy kabi xususiyatlar ham ishlatilgan. F-16 toʻliq yuklanganda taxminan 9 g vaznga bardosh bera oladi (havo yerdagi missiyalar uchun maksimal 5,5 g).

Koʻp qirrali taktik va qiruvchi samolyotlar boʻlgan F-16 samolyotlari havodan havoga va havodan yerga jangovar qobiliyatlarga ega. F-16A/C/E seriyali bitta oʻrindiqli, F-16B/D/F/I seriyali esa ikki kishilik. F-16 samolyotlarida General Electric (Blok 30 40 50 60) va Pratt & Whitney (Blok 1 5 10 15 20 25 32 42 52) tomonidan ishlab chiqarilgan bitta turbofan dvigateli mavjud. Havo qabul qilish joyi erga juda yaqin boʻlgani sababli, YAMAHA (dvigatelga begona moddalarning kirib kelishi natijasida yuzaga kelgan zarar) ni olish juda oson. Shu sababli, samolyot joylashgan joylar va taksilar eng kichik moddalardan ham tozalanishi kerak. Bundan tashqari, bu havo kirishi samolyotda ishlaydigan xodimlar uchun juda xavflidir. Samolyot eng past darajada ishlayotgan boʻlsa ham, vosita odamni tortib olish va avariyaga olib kelishi uchun etarli miqdorda assimilyatsiya hosil qilishi mumkin. Bunday baxtsiz hodisalar Turkiyada ham sodir boʻlgan va afsuski, oʻlim bilan yakunlangan.

F-16 samolyoti bir dvigatelli boʻlgani sababli, samolyot elektr va gidravlik quvvat bilan taʼminlanmaganda elektr quvvat manbai (EPU) ishga tushiriladi. Ushbu tizimda yoqilgʻi sifatida ishlatiladigan gidrazin inson tanasi bilan aloqa qilganda yoki uning bugʻiga taʼsir qilganda sogʻliq uchun zararli taʼsir koʻrsatadi. Shu sababli, avariya / halokat yoki favqulodda vaziyatlarda samolyotga yaqinlashishdan oldin, samolyotning oʻng tomonidagi koʻrsatkichlar va detektorlar yaxshilab tekshiriladi.

F-16C/D bloki 30/32

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • MSIP III bosqichi sifatida ham tanilgan.
  • U 1986-yil yanvar oyida ishlab chiqarishga kirdi.
  • Pratt Whitney F100-PW-220 32-blokda 5214-blokda 30-blokda ishlatilgan 17,155 funt qoʻshimcha kuch bilan taʼminlaydi lb.st quruq ham 28,984 afterburner bilan Uning oʻrniga General Electric F110-GE-100 turbofan dvigateli lb.st kuch ishlab chiqaradi.
  • Kattaroq havo olish (Katta ogʻiz) 30E blokidan boshlab ishlab chiqarilgan 30-yillarning GE dvigatellarida qoʻllanadi.
  • Katta ogʻiz F-16 Blok-30 samolyotlari hozirgi kunga qadar ishlab chiqilgan va ishlab chiqarilgan ekspluatatsion F-16lar orasida eng yuqori ov qobiliyatiga ega samolyotdir. U boshqa har qanday F-16 ga qaraganda tezroq koʻtariladi va qattiq burilishlarda kamroq energiya yoʻqotadi. Shunday qilib, katta ogʻiz F-16 Block-30 it jangi qiroliga aylangan samolyotdir.
  • 646 dona ishlab chiqarilgan.
  • Amerika Qoʻshma Shtatlari havo kuchlari, Amerika Qoʻshma Shtatlari dengiz floti, Turkiya havo kuchlari, Isroil havo kuchlari, Gretsiya havo kuchlari, Misr havo kuchlari va Koreya Respublikasi havo kuchlari tomonidan qoʻllanadi.
F-16D qiruvchi samolyoti, NATO yo'lbarslar ligasi a'zosi, Turkiya havo kuchlarida

C va D seriyalari Turk havo kuchlarida ishlatiladi. C seriyasi butunlay ov va bombardimon missiyalari uchun qurilgan. Boshqa tomondan, D seriyasi oʻquv maqsadlarida, shuningdek, ov va bombardimon missiyalarida qoʻllanadi.

Turkiyaning F-16 sarguzashtlari 1980-yillarning boshida havo kuchlarida ov/aralashuv missiyalarida qoʻllanadigan Lockheed F-104 Starfighter va Northrop F-5 Freedom Fighter samolyotlarini almashtirish maqsadida boshlangan va bugungi kunda ham davom etmoqda. Oʻsha davr hukumati 1983-yil sentabr oyida[3] General Dynamics tomonidan ishlab chiqilgan F-16 samolyotini Tinchlik Oniksi I (Oldingi Tinchlik I) dasturi doirasida tashqi harbiy sotish usuli orqali Amerika Qoʻshma Shtatlaridan sotib olishini eʼlon qildi. Ushbu F-16 lardan sakkiztasi (ulardan 6 tasi F-16D Block 30 va 2 tasi F-16C Block 30) General Dynamics kompaniyasining Qoʻshma Shtatlardagi Fort-Uert zavodlarida ishlab chiqarilishi kerak edi.[4] Ushbu sakkizta samolyotdan ikkitasi Anqaraning Akinji shahrida tashkil etilgan TAI ob'ektlarida qismlarga ajratilishi va yigʻilishi kerak edi. 1987-yil 14-oktabrda TAI ob'ektlarida sinovchi uchuvchi Şener Seat tomonidan yigʻilgan birinchi F-16 (86-0068) birinchi parvozni amalga oshirdi. Oldingi Tinchlik-I dasturi doirasida buyurtma qilingan 160 ta samolyotdan 34 tasi F-16C Blok 30, 8 tasi F-16D Blok 30, 102 tasi F-16C Blok 40 va 15 tasi F-16D Blok 40 va shulardan 154 tasi[5] Ulardan birini yigʻish TAI ob'ektlarida amalga oshirildi.

1992-yil mart oyida Tinchlik Oniksi II (Oldingi Tinchlik II)[6], shuningdek, 34 ta F-16C Blok 50 va 6 F-16D Blok 50, jami 40 va 40 ta variant sifatida buyurtma berildi. yillar orasida bu samolyotlar qurib bitkazildi Ushbu samolyotlar oʻrniga McDonnell Duglas F-15 Eagle va McDonnell Douglas F/A-18 Hornet koʻrib chiqildi, ammo bunday xarid amalga oshirilmadi. Variantlar sifatida qoʻshilgan 26 ta F-16C Blok 50 va 14 F-16D Blokdan 6 tasi bekor qilindi. TEI, ushbu samolyotlarda ishlatiladigan General Electric F110-GE-129 dvigatelini ishlab chiqarish uchun Eskishehirda tashkil etilgan.

Oʻtgan yillardagi F-16 yoʻqotishlaridan soʻng, Turkiya hukumati 2007-yilda yangi rivojlangan radar va samolyotning masofasini oshiradigan qoʻshimcha yonilgʻi baklariga ega boʻlgan ilgʻor F-16 Blok 50+ bilan boshladi, jami 30 Tinchlik. 16 tasi D tipidagi va 14 tasi C tipidagi samolyotlar.Oniks IV (Prior Peace IV) dasturi bilan TAI Facilitiesda yigʻilish amalga oshirildi va oxirgi samolyot 2012-yil 11-dekabrda yakunlandi va byudjet bilan ishlab chiqarildi. 1,72 milliard dollar.

2021-yil oktabr oyida Turkiya Qoʻshma Shtatlarga 40 ta F-16 Block 70 samolyotlarini sotib olish va inventarda boʻlgan 80 ta F-16 Block 50 samolyotlarini modernizatsiya qilish boʻyicha soʻrov xati yubordi[7][8].

Turkiya havo kuchlarida F-16 modernizatsiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tinchlik Oniksi III

[tahrir | manbasini tahrirlash]

U Tinchlik Oniksi III (Oldingi Tinchlik III)[9] dasturi bilan butun F-16 flotiga modernizatsiya qilindi. 2000-yillarning oʻrtalarida CCIP "Umumiy konfiguratsiyani amalga oshirish dasturi" deb ataladigan modernizatsiya shartnomasi blok 40 va 50 modellari uchun imzolandi, uning taxminiy qiymati 3,9 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Ushbu modernizatsiya doirasida APG-68[V9] radarlari F-16 Blok 40 va 50 va Blok 50+, Modulli Missiya Kompyuteri (MMC), AIM-9X, AIM-120C7, Dubulgʻaga oʻrnatilgan nishonlash tizimi, Link-16 datalink, AGM-154A va AGM-154C JSOW, AGM-84K SLAM-ER raketasi, AselPod nishonga oluvchi pod, LOROP-IR kuzatuv podasi, Snayper nishoni podasi va JDAM bombalari qoʻshildi. Bundan tashqari, HAVELSAN EHSİM tomonidan ishlab chiqilgan qarshi choralar tizimlarini boshqaradigan CMDS samolyotga integratsiya qilindi. F-16 Blok 50 ning elektron urush qobiliyati yoʻqligi sababli, F-16D Blok 50 ga SPEWS-II loyihasi bilan ALQ-178 V (5) elektron urush tizimini olib yurish imkoniyati berildi. Blok 40 va 50 F-16 ham modernizatsiya bilan Blok 50+ ga yangilandi. Modernizatsiya ishlari 2015-yil 10-aprelda yakunlandi[10]. Ushbu modernizatsiyadan soʻng Turkiyadagi samolyotlar F-16 Blok 40M va F-16 Blok 50M deb nomlanadi.

Bepul loyiha[11]

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2021-yil 6-martda Mudofaa Sanoati Prezidentligi va TAI tomonidan imzolangan 46 million dollarlik loyiha boʻlgan Erkin modernizatsiya dasturi doirasida texnologiya jihatidan boshqa flotga nisbatan bir oz orqada qolgan Blok 30 samolyotlarini ishlab chiqish, F-16 Blok 30 samolyotlari TUSAŞ- ASELSAN boshqaruv tizimi, yangi avlod avionikasi va shisha kokpit hamkorligi bilan mahalliy darajada oʻqqa tutilgan[12].

Texnik spetsifikatsiyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
F-16 ning uch xil burchakdan ko'rinishi
AQSh va Janubiy Koreyaning F-16 samolyotlari uchish-qoʻnish yoʻlagida fil podasi hosil boʻldi.
Niderlandiya Qirollik havo kuchlarining solo displey jamoasiga tegishli F-16 qisqartmasi Polshaning Radom shahrida 2009-yilgi havo ko'rgazmasi oldidan o'quv parvozi paytida qo'nishga yaqinlashmoqda.
Polsha havo kuchlarining F-16C bloki 52+

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Nesillerine Göre Jet Savaş Uçaklarının Sınıflandırılması“. defenceturk.net (21 haziran 2020). 23 haziran 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9 ekim 2021.
  2. ↑ „F-16.net: F-16 Users“. 18 ocak 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8 aralık 2007.
  3. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 15 şubat 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 şubat 2020.
  4. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 16 şubat 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 şubat 2020.
  5. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 16 temmuz 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 şubat 2020.
  6. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 15 şubat 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 şubat 2020.
  7. ↑ „Türkiye, 40 adet F-16 savaş uçağı alımı için ABD’ye başvurdu“. euronews.com (8 ekim 2021). 8 ekim 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9 ekim 2021.
  8. ↑ „Türkiye’den ilave F-16 alımı için ABD’ye başvuru“. tolgaozbek.com. 6 ekim 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9 ekim 2021.
  9. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 15 şubat 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 şubat 2020.
  10. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 15 şubat 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 şubat 2020.
  11. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 20 ekim 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 şubat 2020.
  12. ↑ „F-16 Block 30 Modernizasyonu: Özgür Projesi“. SavunmaSanayiST.com (9 kasım 2020). 10 kasım 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6 haziran 2021. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=General_Dynamics_F-16_Fighting_Falcon&oldid=5230603" dan olindi