Fenari Iso masjidi
| Masjid | |
.jpg) | |
| Mamlakat |  Turkiya
|
| Istanbul | Fotih tumani, Adnan Menderes xiyoboni |
| Yoʻnalishi | sunniy |
| Masjid turi | xochli gumbazli ibodatxona |
| Meʼmoriy uslub | Vizantiya arxitekturasi |
| Binokorlik | 908—1304 |
| Minoralar soni | 1 |
| Minoralar soni | 1 |
| Qurilish materiali | gʻisht, tosh |
 Fenari Iso masjidi Vikiomborda
| |
Fenari Iso masjidi (turkcha: Molla Fenâri Îsâ Câmîi) – Istanbuldagi Vizantiya imperiyasi davrida Dudoqlar monastiri (grekcha: Μονὴ τοῦ Λιβός) nomi bilan mashhur boʻlgan masjid.
Manzili
[tahrir | manbasini tahrirlash]Fenari Iso masjidi Turkiyaning Istanbul shahri, Fotih tumani, Adnan Menderes (sobiq nomi: Vatan) xiyobonida joylashgan.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Vizantiya imperiyasi davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]
908-yilda Vizantiya imperiyasi admirali Constantine Lips[1] imperator Leo VI the Wise (hukmronlik yillari: 886–912) bilan birgalikda monastir tashkil etgan[2]. Monastir Mariya Theotokosga bagʻishlab Lycus vodiysining „Merdosangaris“ (grekcha: Μερδοσαγγάρης) deb nomlanuvchu hududida ochilgan[3][2] va Konstantinopoldagi eng yirik monastirlardan biriga aylangan.
Cherkov VI asrdagi boshqa bir ziyoratgoh qoldiqlari[4] ustida bunyod etilgan boʻlib, uni qurishda qadimgi Rim qabristonining qabr toshlaridan foydalanilgan[2]. Shuningdek, bu yerda Avliyo Irenening yodgorliklari saqlangan. Cherkov, odatda, „Shimoliy cherkov“ nomi bilan atalgan.
Lotin Amerikasi bosqinidan keyin Vizantiya imperiyasi qayta tiklanganidan soʻng, 1286–1304-yillar oraligʻida imperator Michael VIII Palaiologosning bevasi (1259–1282) imperator ayol Teodora Yahyo (Ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου Προδρόμου τοῦ Λιβός) bagʻishlab yana bir cherkov qurdirgan[5]. U yerda Teodoradan tashqari bir qancha imperator paleologlar namoyandalari, jumladan, uning oʻgʻli Constantine, Montferrat imperatori Irene va uning turmush oʻrtogʻi imperator Andronikos II (1282–1328)[4] dafn etilgan. Cherkov, odatda, „Janubiy cherkov“ deb nomlangan. Imperator oʻsha paytda tashlab ketilgan boʻlishi mumkin boʻlgan monastirni ham qayta tiklagan[6]. Typikon kitobida keltirilgan maʼlumotlarga koʻra, oʻsha paytda monastirda jami 50 nafar ayol[6][7] istiqomat qilgan[2].
Majmuada imperator oilasi aʼzolarini dafn etish odati XV asr – imperator John VIII Palaiologosning (hukmronlik yillari: 1425–1448) birinchi xotini Anna 1417-yilda vafot etgunga qadar davom etgan[8][9]. 1453-yildan keyin cherkovdan qabriston sifatida foydalanilgan[8].
Usmonlilar imperiyasi davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]1497–1498-yillarda, Konstantinopol fathidan koʻp vaqt oʻtmay va Sulton Boyazid II hukmronligi davrida (1481–1512) janubiy cherkov Usmonlilar imperiyasining yuqori darajadagi amaldorlaridan biri Fenarizade Alâeddin Ali ben Yusuf Effendi, Rumelia qodiaskari hamda ulamolar diniy tabaqasiga mansub Molla Şemseddin Fenarining jiyani tomonidan masjidga aylantirilgan[10][2]. Binoning janubi-sharqiy burchagida minora, apsidada esa mehrob qurilgan[8]. Madrasaning bosh voizlaridan birining ismi Iso boʻlgani uchun uning nomi masjidga ham berilgan. 1633-yilda yonib ketgan bino 1636-yilda vazir Bayram Posho tomonidan qayta tiklangan va shimoliy cherkovni xonaqohga (darveshlar uyi) aylantirgan. Shimoliy cherkovning ustunlari tayanchlar bilan almashtirilgan, ikkita gumbaz yangilangan va mozaik bezaklari olib tashlangan[8]. 1782-yilda sodir boʻlgan yana bir yongʻindan soʻng[11], majmua 1847–1748-yillarda qayta tiklangan. Qayta qurilish ishlari davomida janubiy cherkovning ustunlari tayanchlar bilan almashtirilgan, shuningdek, narteksning toʻsiq parapetlari ham olib tashlangan[11]. Fenari Iso masjidi 1918-yilda yana bir marotaba yonib ketgach[12], tashlandiq bino sifatida tashlab ketilgan. 1929-yilda olib borilgan qazishma ishlar davomida masjid hududidan 22 ta sarkofag topilgan[12]. Majmua 1950 va 1960-yillar oraligʻida Amerikaning Vizantiya instituti[13] tomonidan toʻliq taʼmirlangan va shundan keyin yana qayta masjid sifatida faoliyat koʻrsata boshlagan[11].
Arxitektura va dekoratsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shimoliy cherkov
[tahrir | manbasini tahrirlash]Usmonlilar davrida shimoliy cherkovning toʻrtta ustuni butun cherkovni qamrab oluvchi ikki uchli kamar bilan almashtirilgan[14].
Shimoliy cherkov maydoni kichik boʻlib, yashirin ichki qismining uzunligi 13 metr (43 fut) va eni 9.5 metr (31.2 fut)ni tashkil etadi, masjidning bunday oʻlchami oʻsha paytda monastirda yashovchi aholiga qarab olingan. Shimoliy cherkov devori gʻisht va kichik tosh bloklarining navbatma-navbat terilishidan koʻtarilgan. X asr Vizantiya arxitekturasiga xos boʻlgan bunday uslubda[15] gʻishtlar qalin ohak eritmasiga orqali bir-birining ustiga terib chiqilgan. Binoning tepa qismidan sakkizta deraza teshiklari mavjud boʻlgan Usmonli gumbazi joy olgan[14].
Janubiy cherkov
[tahrir | manbasini tahrirlash]Janubiy cherkov gumbaz bilan oʻralgan kvadrat shaklidagi xonadan iborat[16].
Cherkov devori Konstantinopoldagi Vizantiya arxitekturasiga xos uslubda gʻisht va toshlarning navbatma navbat qurilishidan hosil boʻlgan.
Cherkovda galereya bilan oʻralgan eksonarteks mavjud boʻlib, u shimoliy cherkovgacha choʻzilgan. Parekklesion janubiy cherkovning janubiy tomonida qurilgan va narteksga ulangan, shuning uchun ham xona butun majmuani gʻarbiy va janubiy tomondan oʻrab olgan. Uning ichiga esa bir nechta marmar sarkofaglar joylashtirilgan.
Umuman olganda, ushbu kompleks Istanbuldagi oʻrta va soʻnggi asrlar Vizantiya meʼmorchiligining diqqatga sazovor namunalaridan biri hisoblanadi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ The name of the founder has been found in an inscription on the cornice of the apse. Krautheimer (1986), p. 409.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Müller-Wiener (1977), p. 126
- ↑ This toponym has a Persian etymology („Merd-il-sachra“), and is composed of the two Persian words Merdo (meaning „man“), and sachra (meaning „solitude“): „Man of solitude“. Janin (1964), p. 361.
- ↑ 4,0 4,1 Gülersoy (1976), p. 258.
- ↑ "This church was added to the thirty five ones dedicated to this Saint, which existed in Constantinople in the tenth century!" Krautheimer (1986), p. 436
- ↑ 6,0 6,1 Talbot (2001), p. 337
- ↑ Krautheimer (1986), p. 409.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Müller-Wiener (1977), p. 127.
- ↑ Freely says that Anna was buried in the dead of night to avoid creating a public panic due to rumors of the Bubonic plague.
- ↑ The Qadi 'asker („Army-Judge“) was the supreme military magistrate, and was one of the most important figures in the State organisation of the Ottoman Empire.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Müller-Wiener (1977), p. 128
- ↑ 12,0 12,1 Eyice (1955), p. 80.
- ↑ „Finding Aid to The Byzantine Institute and Dumbarton Oaks Fieldwork Records and Papers, ca. late 1920s-2000s, MS.BZ.004, Image Collections and Fieldwork Archives, Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University, Washington, D.C.“. HOLLIS for Archival Discovery. Qaraldi: 2021-yil 23-fevral.
- ↑ 14,0 14,1 Van Millingen (1912), p. 128
- ↑ Krautheimer (1986), p. 405.
- ↑ A deambulatorium is an aisle which encircles the central part of a church.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Van Millingen, Alexander. Byzantine Churches of Constantinople. London: MacMillan & Co, 1912.
- Janin, Raymond. Constantinople Byzantine, 2 (fr), Paris: Institut Français d'Etudes Byzantines, 1964.
- Eyice, Semavi. Istanbul. Petite Guide a travers les Monuments Byzantins et Turcs (fr). Istanbul: Istanbul Matbaası, 1955.
- Gülersoy, Çelik. A guide to Istanbul. Istanbul: Istanbul Kitaplığı, 1976. OCLC 3849706.
- Mathews, Thomas F.. The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey. University Park: Pennsylvania State University Press, 1976. ISBN 0-271-01210-2.
- Müller-Wiener, Wolfgang. Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion, Konstantinupolis, Istanbul bis zum Beginn d. 17 Jh (de). Tübingen: Wasmuth, 1977. ISBN 978-3-8030-1022-3.
- Krautheimer, Richard. Architettura paleocristiana e bizantina (it). Turin: Einaudi, 1986. ISBN 88-06-59261-0. (Note. While the page numbers in the citations refer to the Italian edition, an English edition – not as up-to-date as the Italian one – is also available: Krautheimer, Richard. Early Christian and Byzantine Architecture, Fourth, Yale University Press, 1984. ISBN 978-0-300-05294-7. )
- Freely, John. Blue Guide Istanbul. W. W. Norton & Company, 2000. ISBN 0-393-32014-6.
- Talbot, Alice-Mary „Building Activity under Andronikos II“, . Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and everyday Life Necipoğlu: . Leiden, Boston, Köln: Brill, 2001. ISBN 90-04-11625-7.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Vizantiya 1200 – Lips monastiri
- „Konstantinopoldagi lablar monastiri uchun Theodora Palaiologina Typikon“ (trans. Elis-Meri Talbot), Vizantiya monastir jamgʻarmasi hujjatlaridan: Tirik qolgan asoschining Typika va vasiyatlarining toʻliq tarjimasi, Tomas, J. & Hero, AC (tahrirlar.) (Dumbarton Oaks tadqiqot kutubxonasi va kolleksiyasi, Vashington, 2000)