Kontent qismiga oʻtish

Farg‘onadagi etnik nizolar

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Farg‘onadagi etnik nizolar
Joylashgan Fargʻona vodiysi, Oʻzbekiston
Sana 1989-yil 3-12-iyun
Nishon Mesxeti turklar
Halok boʻlganlar 103 (minumum 97[1])
Jarohat olganlar
 1011
Jinoyatchilar KGB tomonidan boshqariladigan mafiya

Fargʻona pogromlari – 1989-yil may-iyun oylarida Oʻzbekiston SSR Fargʻona viloyatida oʻzbeklar va mesxeti turklari oʻrtasidagi millatlararo mojaro bilan bogʻliq voqealar.

Sababi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qonli voqealarni sharhlar ekan, SSSR Oliy Soveti Millatlar Kengashi raisi (Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining sobiq birinchi kotibi) Rafiq Nishonov Xalq deputatlari syezdi majlisida: Bozorda „bir tovoq qulupnay“ uchun janjal bilan boshlangan (turk xaridor oʻzbek sotuvchisiga qoʻpollik qilib, qulupnayni urib yuborgan, oʻrnidan turib, janjal boshlangan va hokazo) degan edi.

Xuddi shunday fikrlarni Oʻzbekiston SSR Vazirlar Soveti Raisi Gʻ . H. Qodirov[2] ham bildirgan.

Voqealarning borishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1989-yil 16-18-may kunlari Quvasoy shahrida (Fargʻona viloyatining sharqida) turk va oʻzbek yoshlari oʻrtasida mushtlashuv boʻlib oʻtdi. 23-may kuni Quvasoyda janglar qayta boshlanib, ikki kun davom etgan yirik toʻqnashuvlarga aylanib ketdi. Mojarolarda bir necha yuz kishi qatnashdi. Olomon oʻzbeklar mesxeti turklari va boshqa ozchiliklar yashaydigan mahallaga bostirib kirishdi va mada pogrom uyushtirishga harakat qilishdi. Rasmiylar navbatma-navbat olomonni ishontirishga, keyin kuch bilan tarqatishga harakat qilishdi. Boshqa tuman va viloyatlardan qoʻshimcha politsiya kuchlari (300 ga yaqin kishi) kelganidan soʻng tartibsizliklar toʻxtadi. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 58 kishi, jumladan, ikki politsiyachi yaralangan, ulardan 32 nafari kasalxonaga yotqizilgan. Ertasi kuni mushtlashuvda kaltaklanganlardan biri, 26 yoshli etnik kelib chiqishi tojiklardan boʻlgan Ikrom Abdurahmonov vafot etdi.

3-iyun kuni ertalab Toshloqda olomon oʻzbek yoshlari mesxeti turklari yashaydigan koʻchalarga otildi. Ularning uylariga oʻt qoʻyib, egalarini kaltaklashdi. Keyin olomon Komsomolskiy qishlogʻiga koʻchib oʻtdi. Qishloqda ichki qoʻshinlar boʻlinmasi ularga qarshilik koʻrsatishga urinib koʻrdi. Komsomolskiydagi mesxeti turklarining uylari ham vayron qilingan va yoqib yuborilgan. Qoʻzgʻolonchilarning bir qismi Toshloqqa qaytib, u yerda turklarga qarshi hujumlarini davom ettirdilar; birinchi qotilliklar sodir boʻldi. Pogromchilardan qochgan mesxeti turklari Oʻzbekiston Kompartiyasi okrug qoʻmitasida politsiya qoʻriqlashi ostida toʻplandilar. Kechga yaqin 300-400 kishilik olomon Margʻilondagi mesxeti turklarining uylarini oʻt qoʻyib, qirgʻin qilishdi. Fargʻonada mesxeti turklariga ham hujumlar boʻlgan.

4-iyun kuni ertalabdan Toshloqdagi avtobuslar tushgacha yigʻilib, mesxeti turklarini Oʻzbekiston Kompartiyasi okrug qoʻmitasi binosiga olib kelishdi. Oʻsha paytga kelib bu yerda 500 dan ortiq odam toʻplangan edi. 3-iyundan 4-iyunga oʻtar kechasi ichki qoʻshinlar boʻlinmalari Fargʻonaga kela boshladi. 4-iyun kuni ertalab Fargʻona, Margʻilon va Toshloqda mesxeti turklariga hujumlar va oʻt qoʻyishlar qayta boshlandi. Mesxeti turklari yashagan boshqa aholi punktlarida pogromlar boshlandi. Olomon oʻzbeklar bir kun avval politsiya tomonidan hibsga olinganlarni ozod qilishni, mesxeti turklarini ularga jazo tariqasida topshirishni talab qilishdi. Hujum natijasida Oʻzbekiston Kompartiyasi Toshloq tuman qoʻmitasi va Toshloq tuman ichki ishlar boʻlimi binolari qisman vayron boʻlgan. Politsiya politsiya boʻlimi binolarini tartibsizliklardan tozalashga muvaffaq boʻldi, ammo olomon toʻrt soat davomida binoni qamalda ushlab turishdi. 15 nafar politsiyachi yaralangan, ulardan biri halok boʻlgan. Bu vaqtda Margʻilonda gʻalayonlar davom etdi. 4-iyun kuni ertalab kinoteatr yonida yigʻilgan mitingda olomon talabiga koʻra Oʻzbekiston Kompartiyasi shahar qoʻmitasi birinchi kotibi X. Y. Muhitdinov soʻzga chiqdi. Uning xotirjamlikka chaqiruvlari olomon tomonidan eshitilmadi. Miting faollari ultimatum qoʻyishdi: shahar qoʻmitasi binosidan mesxeti turklarini ekstraditsiya qilish, bir kun avval hibsga olinganlarni ozod qilish va mesxeti turklari ustidan oʻzbeklarning qirgʻin qilinishiga aralashmaslik. 4-iyun kuni tushdan keyin olomon Margʻilon shahar qoʻmitasiga bostirib kirdi, biroq mesxeti turklari u yerdan allaqachon evakuatsiya qilingan edi. Fargʻonada ertalabdan shahar markazida tayoq va armatura bilan qurollangan yoshlar hayajonli olomon yigʻilib, mashina va kiosklarni urgan. Olomon Oʻzbekiston Kompartiyasi viloyat qoʻmitasi binosini oʻrab oldi, kordonni yorib oʻtishga urindi, tosh otdi. Kichik guruh binoga kirishga muvaffaq boʻldi. 200-300 kishilik olomon aeroport yaqinidagi mesxeti turklarining uylariga oʻt qoʻydi. Kechga yaqin shaharda va yaqin atrofdagi qishloqlarda mesxeti turklarining pogromlari boshlandi. 4-iyun kuni Oxunboboyev tumanidagi Frunze nomidagi kolxozning Surxtepa qishlogʻida mahalliy yoshlar mesxeti turklariga hujum qilib, ularni quvib chiqargan va uylariga oʻt qoʻygan[3].

Fargʻona viloyatining bir qator tumanlarida 4-iyundan komendantlik soati joriy etish toʻgʻrisida Oʻzbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumining Farmoni qabul qilindi.

5-iyun kuni Fargʻona markazida Lenin maydonida va Fargʻona viloyat komiteti yonida stixiyali mitinglar davom etdi. Olomon Oʻzbekiston Kompartiyasi viloyat qoʻmitasi binosiga bostirib kirishga muvaffaq boʻldi, biroq mesxeti turklari u yerdan allaqachon evakuatsiya qilingan edi. Shahar va uning atrofida mesxeti turklariga tegishli boʻlgan pogromlar va uylarni oʻt qoʻyish davom etdi. 5-iyun kuni Quvasoyda ham yoshlardan iborat guruhlar toʻplangan, biroq ularning toʻqnashuv boshlashga urinishlari politsiya tomonidan toʻxtatilgan. 5-iyun kuni Fargʻonadagi talon-tarojlar davom etdi, ammo kun oxiriga kelib ichki qoʻshinlar va militsiya ularni toʻxtatishga muvaffaq boʻldi[3].

Qoʻqon

[tahrir | manbasini tahrirlash]

7-iyun kuni yaqin atrofdagi viloyatlardan (Rishton, Oʻzbekiston, Frunze, shuningdek , Namangan viloyatining Toshloq, Fargʻona va Pop tumanlaridan) 5 mingdan ortiq oʻzbek qishloq aholisi yuk mashinalari, avtobuslar va traktor tirkamalarida Qoʻqonga joʻnab ketdi. U yerda 1,5 mingga yaqin mesxeti turklari yashagan, ularning koʻpchiligi oldingi kunlarda shaharni tark etishga uringan, biroq ular chekkada oʻrnatilgan politsiya postlari tomonidan hibsga olingan va qaytarib yuborilgan. Qoʻqonda olomon gʻisht zavodi va GOVD binosini egallab oldi, tez orada politsiya uni qaytarib oldi. 68 mahkum tergov izolyatoridan majburan ozod qilingan (boshqa maʼlumotlarga koʻra, ular olomon talabiga binoan rasmiylar tomonidan ozod qilingan). Mahalliy hokimiyat shaharda qolgan barcha mesxeti turklarini avtobaza va sanatoriyda toʻplashga muvaffaq boʻldi, shuning uchun ular orasida qurbonlar yoʻq (rasmiy maʼlumotlarga koʻra). Toʻpolonchilar ularning uylarini, shuningdek, mahalliy oʻzbeklarning uylarini buzib, yoqib yuborgan. Kirovskiy tumanining bir qancha aholi punktlarida politsiya boʻlimlari tortib olindi, xizmatchilardan xizmat qurollari tortib olindi[3].

8-iyun kuni ertalab Qoʻqon va uning atrofidagi aholi punktlarida yana tartibsizliklar boshlandi. Olomon Qoʻqon temir yoʻl vokzalini, yoʻl boʻyida esa yonilgʻi solingan poyezdni bosib olishga muvaffaq boʻldi. Bitta tankdan yoqilgʻi tushirildi. Agar mahbuslar qoʻyib yuborilmasa, mesxeti turklari va olomonga qarata oʻq uzgan politsiyachilar ekstraditsiya qilinmasa, unga oʻt qoʻyib, tanklarni portlatib yuborish bilan tahdid qilishdi. Novokokand kimyo kombinati, yogʻ-moy kombinati va boshqa korxonalar ham (jami 12 ta obyekt) ishgʻol qilindi. Qisqa vaqtdan soʻng ularning barchasi, shu jumladan poyezdlari boʻlgan temir yoʻl stantsiyasi ham ichki qoʻshin askarlari tomonidan qaytarildi. Shahar chekkasida mesxeti turklariga tegishli uylarni talon-taroj qilish va oʻt qoʻyish davom etgan. Mahalliy politsiya xodimlarining bir necha uylari ham yoqib yuborilgan. Mesxeti turklarining aksariyati bir kun avval shahar tashqarisiga olib chiqildi, hududda qolgan 60 kishi vertolyotda evakuatsiya qilindi[3].

Fargʻona viloyatining turli aholi punktlarida tartibsizliklar 11-iyungacha davom etdi.

18-iyunga qadar 16282 mesxeti turklari Fargʻona viloyatidan RSFSRning 6 viloyatiga aviatsiya orqali evakuatsiya qilindi. Retrospektiv nuqtai nazardan, mesxeti turklarini evakuatsiya qilish SSSR Vazirlar Kengashining 1989-yil 26-iyundagi 503-sonli qarori bilan rasmiylashtirildi. Mesxeti turklarini olib chiqish SSSR Vazirlar Kengashi Raisi N. I. Rijkovaning shaxsiy buyrugʻi bilan ruxsat etilgan. U keyinchalik oʻz xotiralarida tan olgan[4] .

1989-yilning oxirigacha Fargʻona viloyatida komendantlik soati saqlanib qoldi.

Tergov harakatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fargʻona viloyatida ham voqealar paytida Bosh prokuratura, Ichki ishlar vazirligi va SSSR KGB qoʻshma tezkor-tergov guruhi ish boshladi, unga IIV tergov boʻlimi boshligʻining oʻrinbosari boshchilik qildi. SSSR Bosh prokuraturasi A. V. Frolov . Brigada 16 ta tergov-tezkor guruhidan iborat boʻlib, ular tarkibiga 400 dan ortiq huquq-tartibot idoralari xodimlari, jumladan, Ichki ishlar vazirligi va prokuraturasining 230 ga yaqin tergovchisi kiritilgan.

Oʻzbekiston SSR Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi komissiyasining maʼlumotlariga koʻra, iyun voqealarida 103 kishi halok boʻlgan, ulardan 52 nafari mesxeti turklari, 36 nafari oʻzbeklar, 1011 nafari yaralangan va mayib boʻlgan, 137 nafar ichki qoʻshin va 110 nafar militsiya xodimi yaralangan, ulardan biri (T .Suvanqulov) vafot etgan; 757 ta turar-joy binosi, 27 ta davlat obyekti, 275 ta avtomashina yoqib yuborildi va talon-taroj qilindi.

1990-yil oxiriga kelib 364 kishi jinoiy javobgarlikka tortildi, 408 kishi maʼmuriy qamoqqa olindi. 1991-yilga kelib ommaviy tartibsizliklarda ishtirok etganlik uchun 100 ga yaqin kishi sud tomonidan hukm qilingan, ikki nafari (T.Parpiyev va G.Huriyev) oʻlim jazosiga hukm qilindi. Voqealardan boʻlib oʻtganidan soʻng keyingi 5 yil davomida jami 250 ta jinoyat ishi sudlarga yuborilgan. 420 nafar shaxsning aybi isbotlangan. 124 nafar shaxsga partiyaviy taʼsir koʻrsatishning qatʼiy choralari koʻrildi. Xususan, Oʻzbekiston ichki ishlar vaziri U. C. Rahimov , Fargʻona viloyati KGB boshligʻi N. G. Leskov, shuningdek, Fargʻona viloyati IIB boshligʻi S. Y. Burxonovga nisbatan choralar koʻrildi[4].

Natija

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moskva va Toshkent rasmiylari tezda tartibsizliklarni mafiya, Gorbachyovning siyosiy dushmanlari yoki oʻzbek millatchilari rejalashtirgan, deb daʼvo qilishdi.

Bu voqealardan keyin mesxeti turklarining asosiy qismi, yaʼni 70 mingga yaqini Ozarbayjonga, qolgan qismi esa Rossiyaning turli mintaqalariga (ayniqsa , Krasnodar oʻlkasi), Qozogʻiston, Qirgʻiziston va Ukrainaga yoʻl oldi. Koʻpchilik buxorolik yahudiylar ham Isroilga qochib ketishdi[5].

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Payin Emil „POPULATION TRANSFER: The Tragedy of the Meskhetian Turks“. culturalsurvival.org. Cultural Survival (2010-yil 5-mart). Qaraldi: 4-iyun 2023-yil.
  2. ↑ „К 23-летию кровавых событий в Фергане — АХЫСКА — ПОСЛЕДНИЕ НОВОСТИ — ALL ARTICLES — NATIONAL NATIVE AHISKA-TV“. nativeahiska.ucoz.org. 2020-yil 26-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 26-mart.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 „А. Осипов. Ферганские события: конструирование этнического конфликта“. 2020-yil 22-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 3-oktyabr.
  4. ↑ 4,0 4,1 Jiroxov M. A. Semena raspada: voyni i konflikti na territorii bivshego SSSR. – SPb: BXV-Peterburg, 2012. – 688 s. – 2000 ekz. – ISBN 978-5-9775-0817-9
  5. ↑ Patrick Sullivan. Economic Inequality, Neoliberalism, and the American Community College, 2017 — 79-bet. 

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Amelin V. V. Mejnatsionalnie konflikti v Sredney Azii na rubeje 1980-90-x godov. – M., 1993.
  • Jiroxov M. A. Semena raspada: voyni i konflikti na territorii bivshego SSSR / Pod red. Ye. Kondukovoy. – SPb.: BXV-Peterburg, 2012. – 688 s. – 2000 ekz. – ISBN 978-5-9775-0817-9.
  • Lure M., Studenikin P. Zapax gari i gorya. Fergana, trevojniy iyul 1989 g.. – M., 1990.
  • Umarova-Gozalishvili X. Tragediya mesxov. – Tbilisi, 2004.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Farg‘onadagi_etnik_nizolar&oldid=5345149" dan olindi