Kontent qismiga oʻtish

Fahrelnissa Zeid

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Fahrelnissa Zeid
Haqiqiy ismiFahrünissa Şakir
Tavalludi 1901-yil 7-yanvar
Vafoti 1991-yil 5-sentabr
Amman, Iordaniya
Millati Turk
Sohasi Rasm, kollaj, haykaltaroshlik


Fahrelnissa Zeid (arabcha: فخر النساء زيد , Faxr un-niso yoki Fahr-el-Nissa ; 1901-yil 7-yanvar – 1991-yil 5-sentabr) turkiyalik rassom boʻlib, oʻzining kaleydoskopik naqshli keng koʻlamli mavhum rasmlari, shuningdek, toshbosma va haykallari bilan mashhur edi. Zeid Istanbuldagi sanʼat maktabiga kirgan birinchi ayollardan edi[1]. U turli shaharlarda yashadi. 1940-yillarda Istanbul va urushdan keyingi Parij avangard sahnalarining bir qismiga aylandi. Uning asarlari Parij, Nyu-York va Londondagi turli muassasalarda, jumladan, 1954-yilda Zamonaviy sanʼat institutida namoyish etilgan[2]. 1970-yillarda u Iordaniyaning Amman shahriga koʻchib oʻtdi va u yerda sanʼat maktabini tashkil etdi. 2017-yilda Londondagi Tate Modern katta retrospektiv uyushtirdi va uni „XX asrning eng buyuk ayol rassomlaridan biri“ deb atadi. Uning kim oshdi savdosida sotilishi kerak boʻlgan eng katta ishi "Osmonga qarab" (1953) 2017-yilda bir million funtdan sal kamroq narxga tushdi[3][4][5]. Uning rekordi 2013-yilda Christies tomonidan „Atom va oʻsimlik hayotining buzilishi“ (1962) ning 2 741 000 dollarga sotilgani edi.

1930-yillarda u Iroqning Hoshimiylar qirollik oilasiga turmushga chiqdi va shahzoda Raad bin Zeidning onasi va shahzoda Zeid bin Raad, shahzoda Mired bin Raad, shahzoda Firas bin Raad, Shahzoda Faysal bin Raad va malika Nissa Raadning buvisi edi.

Hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yoshligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fahrünissa Shakir (chapda oʻtirgan) oilasi bilan, Büyükada (taxminan 1910)

Fahrelnissa Zeid Istanbuldagi Buyukada orolida Usmonli Shokir oilasida tugʻilgan. Uning amakilaridan biri Ahmad Jevad Posho 1891-yildan 1895-yilgacha Usmonli imperiyasining bosh vaziri boʻlib xizmat qilgan, boshqa amakisi Jevat Chobanli Birinchi jahon urushi qahramoni boʻlgan. Zeidning otasi Shokir Posho Yunonistonga elchi etib tayinlangan va u yerda Zeidning onasi Sara İsmet Hanim bilan tanishgan[6]. 1913-yilda uning otasi otib oʻldirilgan va uning ukasi Jevat Shakir Kabaagachli sudlangan va otasining qotilligida ayblangan.

Zaid yoshligidayoq rasm chizishni boshlagan. Uning saqlanib qolgan eng qadimgi asari buvisining portreti boʻlib, u 14 yoshida chizilgan[7]. 1919-yilda Istanbuldagi Ayollar Tasviriy sanʼat akademiyasiga oʻqishga kirdi.

1920-yilda oʻn toʻqqiz yoshida Zeyd novalist Izzet Melih Devrimga turmushga chiqdi[8]. Asal oyi uchun Devrim Zeidni Venetsiyaga olib bordi va u yerda u birinchi marta Yevropa rasm chizish anʼanalari bilan tanishdi[9]. Ularning birga uchta farzandi bor edi. Katta oʻgʻli Faruk (1921-yilda tugʻilgan) 1924-yilda skarlatinadan vafot etgan. Uning oʻgʻli Nejad Devrim (1923-yilda tugʻilgan) rassomlik kasbini, qizi Shirin Devrim (1926-yilda tugʻilgan) esa aktrisa boʻldi.

Zeid 1928-yilda Parijga borib, Ranson akademiyasiga oʻqishga kirdi va u yerda rassom Rojer Bissier qoʻl ostida tahsil oldi. 1929-yilda Istanbulga qaytib kelgach, u akademik obrazli amaliyotni tashlab, ekspressionistik figurativizmga yuzlandi va Istanbul tasviriy sanʼat akademiyasiga oʻqishga kirdi[10].

Uning akasi Jevat Shakir Kabaagachli, Galikarnass baliqchisi sifatida tanilgan, yozuvchi edi. Uning qoʻl ostida singlisi Aliye Berger yirik modernist rassom va haykaltarosh boʻldi, jiyani Fureya Koral esa kulolchilik bilan shugʻullandi.

Malika Fahrelnissa Zeid farzandlari Shirin va shahzoda Raad bilan, Berlin (1937-yil)
Shahzoda va malika Zayd al-Husayn farzandlari Shirin va shahzoda Raad bilan, Bagʻdodda (1938)

1930—1944-yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zeid 1934-yilda Devrim bilan ajrashdi va 1935-yilda Iroq Qirolligining Germaniyadagi birinchi elchisi etib tayinlangan Iroq shahzodasi Zayd bin Husaynga turmushga chiqdi. Er-xotin Berlinga koʻchib oʻtishdi, u yerda Zeyd elchining rafiqasi sifatida koʻplab ijtimoiy tadbirlarni oʻtkazdi. 1938-yil mart oyida Avstriya anneksiya qilinganidan soʻng, shahzoda Zeyd va uning oilasi Iroqqa chaqirilib, Bagʻdodda istiqomat qilishdi.

Zeyd Bagʻdodda tushkunlikka tushib, venalik shifokor Xans Xoffning maslahati bilan qisqa vaqtdan soʻng Parijga qaytib keldi[11]. U umrining keyingi yillarini Parij, Budapesht va Istanbul oʻrtasida sayohat qilib, rasm chizishga shoʻngʻib ketdi[12]. 1941-yilga kelib, u Istanbulga qaytib keldi va rassomchilikka eʼtibor qaratdi.

Zeyd yangi tashkil etilgan Turkiya Respublikasida faoliyat yurituvchi avangard rassomlar guruhi yaʼni Istanbulning D guruhiga qoʻshildi[13]. Uning guruh bilan aloqasi qisqa muddatli boʻlsa-da, 1944-yildan boshlab D guruhi bilan ishlash Zeydga mustaqil ravishda koʻrgazmani boshlashga ishonch berdi[14].

1945—1957-yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1945-yilda Zeid Istanbulning Machka shahridagi xonadonining zallarini kengaytirib, birinchi shaxsiy koʻrgazmasini oʻtkazdi[15]. 1945-yilda Izmirda va 1946-yilda Istanbulda yana ikkita shaxsiy koʻrgazmadan soʻng, Zeid Londonga koʻchib oʻtdi, u yerda shahzoda Zayd Al-Husayn Iroq Qirolligining Avliyo Jeyms sudidagi birinchi elchisi boʻldi. Zeyd Iroq elchixonasidagi xonani oʻz ustaxonasiga aylantirib, rasm chizishda davom etdi[16].

1947-yildan boshlab uning amaliyoti murakkablashdi va oʻz ishini tasviriy rasmdan abstraksiyaga oʻtkazdi. Zeidga urushdan keyingi davrda Parijdan chiqqan mavhum uslublar taʼsir koʻrsatdi.

Qirolicha Yelizaveta 1948-yilda Londondagi Avliyo Jorj galereyasida uning koʻrgazmasiga tashrif buyurdi. Sanʼatshunos Moris Kollis ushbu koʻrgazmani koʻrib chiqdi va ular doʻst boʻlishdi. Taniqli fransuz sanʼatshunosi va kuratori Sharl Estyen Zeyd ijodining asosiy tarafdoriga aylandi. U 1952-yilda Estyen tomonidan Galerie Babylone-da tashkil etilgan Nouvelle Ecole de Paris koʻrgazmasining bir qismi edi.

Keyingi oʻn yil ichida London va Parij oʻrtasida yashagan Zeyd oʻzining eng kuchli asarlarini yaratdi, monumental mavhum rasmlar bilan tajriba oʻtkazdi[17]. Zeyd 1953-yilda Dina Vierny galereyasida "Triton sakkizoyogʻi" va " Sargasso dengizi " kabi soʻnggi mavhum asarlarini namoyish etdi. Koʻrgazma 1954-yilda Londondagi Zamonaviy sanʼat institutiga yoʻl oldi va uni modernistik koʻrgazmada namoyish etilgan musulmon millatdan birinchi ayolga aylantirdi. Faoliyatining eng yuqori choʻqqisida u imo-ishorali abstraksiya bilan tajriba oʻtkazgan Jan-Mishel Atlan, Jan Dubuffet va Serj Poliakoff kabi xalqaro rassomlar guruhi bilan doʻstlashdi[18]. Fahrelnissa Zeid, shuningdek, Nouvelle Ecole de Parijning boshqa aʼzolari bilan birga tez-tez kichik guruh koʻrgazmalar namoyish etganlar.

1958—1991-yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1958-yilda Zeid eri shahzoda Zayd al-Husaynni oʻzining katta jiyani qirol Faysal II taʼtilga chiqqanida, odatdagidek, Bagʻdodga regent vazifasini bajaruvchi sifatida qaytmaslikka koʻndiradi. Er-xotin Neapol koʻrfazidagi Ischia orolidagi yangi dam olish uyiga borishadi. 1958-yil 14-iyulda Iroqda harbiy toʻntarish boʻlib oʻtdi va butun qirol oilasi oʻldirildi. Shahzoda Zeyd va uning oilasi oʻlimdan qutulib qolishdi va ularga Londondagi Iroq elchixonasini boʻshatish uchun atigi 24 soat vaqt berildi. Toʻntarish Zeidning Londonda rassom va styuardessa sifatidagi faoliyatini toʻxtatdi.

Zeid va uning oilasi Londondagi kvartiraga koʻchib oʻtdi va ellik yetti yoshida u birinchi marta taom pishirdi[19]. Tajriba uni tovuq suyaklariga rasm chizishga, keyinchalik qatronga quyilgan suyaklardan paleokrystalos deb nomlangan haykallarni yaratishga undadi. 1960-yillar Fahlrenissa Zeyd uchun ham yangilanish, ham orqaga qarash davri edi. U oʻzining mavhum ishi bilan birga portret amaliyotini yangilashga shoʻngʻidi. U 1960-yil oxirida Andre Malraux bilan uchrashgandan soʻng Parijda katta koʻrgazmaga tayyorgarlik koʻrdi, ammo u Jak Jaujarning Malro tomonidan ishdan boʻshatildi va 1968-yil 6-8-may voqealaridan keyin bu koʻrgazma oʻtkazilmadi. Fahrelnissa 1972-yilgacha Parijda yashadi.

1960-yillarda uning kenja oʻgʻli shahzoda Raad uylandidi va Iordaniyaning Amman shahriga koʻchib oʻtdi. 1970-yilda shahzoda Zayd Al-Husayn Parijda vafot etdi va Zeyd 1975-yilda Ammanga oʻgʻli bilan birga ketdi. U 1976-yilda Fahrelnissa Zeid Tasviriy sanʼat Qirollik Milliy Iordaniya institutiga asos solgan va keyingi oʻn besh yil davomida 1991-yilda vafotigacha bir guruh yosh ayollarga dars bergan va ularga ustozlik qilgan[20].

Retrospektivlar va meros

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lyudvig muzeyi oʻzining birinchi retrospektivini 1990-yilda gʻarbda oʻtkazdi[21].

2012-yil oktabr oyida Bonhams oʻzining bir qancha rasmlarini jami 2 021 838 funt sterlingga kimoshdi savdosiga qoʻyib, rassom uchun jahon rekordini oʻrnatdi[22].

2017-yilda Londondagi Tate Modern rassomning yirik koʻrgazmasini tashkil qildi[23]. The Guardian nashridagi maqolaga koʻra, koʻrgazma rassomni "tarix tomonidan unutilgan bir ayol rassomga aylanib qolmasligini taʼminlash ni maqsad qilgan[24]. Koʻrgazmaning markaziy galereyasida Zeydning 1940-yillar oxiri va 1950-yillardagi keng koʻlamli, mavhum rasmlari, jumladan, "Mening doʻzaxim " (1951) nomli besh metrli asari joylashgan. Oxirgi galereya Zeidning Ammanda soʻnggi yillarida diqqat markazida boʻlgan portretlariga, shuningdek, qatron haykallariga bagʻishlangan edi[25]. Tate Modern direktori Frensis Morrisning soʻzlariga koʻra, koʻrgazmadagi barcha ishlar xalqaro kolleksiyalardan olingan va Teyt Modern rasmlardan birini „Untitled C“ ni sotib oldi[24]. Koʻrgazma 2017-yil oxirida Deutsche Bank KunstHalleda oʻtkazildi[26]. Istanbul Modern retrospektiv koʻrgazmaga sakkizta asar taqdim etdi[27]. Istanbul Modern direktori Levent Chalikogʻlu, „Gʻarb muzeylari va sanʼat jamoatchiligining Zeid asarlariga kechikib qolgan qiziqishi… u loyiq boʻlgan qiymatni tiklamoqda“ dedi[28].

2019-yilda u Google Doodle bilan esga olindi[29].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ellis-Petersen. „Fahrelnissa Zeid: Tate Modern resurrects artist forgotten by history“ (inglizcha). the Guardian (12-iyun 2017-yil). Qaraldi: 12-mart 2018-yil.
  2. ↑ „Complete ICA Exhibitions List 1948 - Present - July 2017“. ICA. 16-mart 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-mart 2018-yil.
  3. ↑ Del Valle. „Why is art so expensive?“. vox.com (2018-yil 31-oktyabr). Qaraldi: 2-noyabr 2018-yil.
  4. ↑ „Sotheby’s — Fahrelnissa Zeid, Towards a Sky“. 9-noyabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-avgust 2022-yil.
  5. ↑ Sotheby's. „The Painting That Was Too Big for London's ICA“. sothebys.com (19-aprel 2017-yil). Qaraldi: 9-noyabr 2018-yil.
  6. ↑ Devrim, Şirin. A Turkish Tapestry: The Shakirs of Istanbul. London: Quartet, 1996 — 11-bet. ISBN 0704380358. 
  7. ↑ Greenberg, Kerryn „The Evolution of an Artist“, . Fahrelnissa Zeid Greenberg: . London: Tate Publishing, 2017 — 11-bet. ISBN 9781849764568. 
  8. ↑ Devrim, Şirin. A Turkish Tapestry: The Shakirs of Istanbul. London: Quartet, 1996 — 38-bet. ISBN 0704380358. 
  9. ↑ Greenberg, Kerryn „The Evolution of an Artist“, . Fahrelnissa Zeid Greenberg: . London: Tate Publishing, 2017 — 12-bet. ISBN 9781849764568. 
  10. ↑ Greenberg, Kerryn „The Evolution of an Artist“, . Fahrelnissa Zeid Greenberg: . London: Tate Publishing, 2017 — 13-bet. ISBN 9781849764568. 
  11. ↑ Devrim, Şirin. A Turkish Tapestry: The Shakirs of Istanbul. London: Quartet, 1996 — 127-bet. ISBN 0704380358. 
  12. ↑ Greenberg, Kerryn „The Evolution of an Artist“, . Fahrelnissa Zeid Greenberg: . London: Tate Publishing, 2017 — 18-bet. ISBN 9781849764568. 
  13. ↑ Greenberg, Kerryn „The Evolution of an Artist“, . Fahrelnissa Zeid Greenberg: . London: Tate Publishing, 2017 — 19-bet. ISBN 9781849764568. 
  14. ↑ „Istanbul Modern displays vivid, colorful art by Fahrelnissa Zeid“. DailySabah. Qaraldi: 15-mart 2018-yil.
  15. ↑ Greenberg, Kerryn „The Evolution of an Artist“, . Fahrelnissa Zeid Greenberg: . London: Tate Publishing, 2017 — 20-bet. ISBN 9781849764568. 
  16. ↑ Devrim, Şirin. A Turkish Tapestry: The Shakirs of Istanbul. London: Quartet, 1996 — 167-bet. ISBN 0704380358. 
  17. ↑ Greenberg, Kerryn „The Evolution of an Artist“, . Fahrelnissa Zeid Greenberg: . London: Tate Publishing, 2017 — 22-bet. ISBN 9781849764568. 
  18. ↑ Tate. „'Untitled', Fahrelnissa Zeid, c.1950s | Tate“ (inglizcha). Tate. Qaraldi: 15-mart 2018-yil.
  19. ↑ Devrim, Şirin. A Turkish Tapestry: The Shakirs of Istanbul. London: Quartet, 1996 — 210-bet. ISBN 0704380358. 
  20. ↑ Laïdi-Hanieh, Adila „The Late Style“, . Fahrelnissa Zeid Greenberg: . London: Tate Publishing, 2017 — 131-bet. ISBN 9781849764568. 
  21. ↑ „Fahrelnissa Zeid: Deutsche Bank Kunsthalle, Berlin - kulturnews.de“ (de-DE) (25-oktabr 2017-yil). 16-mart 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-mart 2018-yil.
  22. ↑ „Bonhams sets new world record for Turkish Artist Fahrelnissa Zeid“. Bonhams (2-oktabr 2012-yil).
  23. ↑ Tate. „Fahrelnissa Zeid – Exhibition at Tate Modern | Tate“ (inglizcha). Tate. Qaraldi: 12-mart 2018-yil.
  24. ↑ 24,0 24,1 Ellis-Petersen. „Fahrelnissa Zeid: Tate Modern resurrects artist forgotten by history“ (inglizcha). the Guardian (12-iyun 2017-yil). Qaraldi: 12-mart 2018-yil.
  25. ↑ „Subscribe to read“ (inglizcha). Financial Times. Qaraldi: 12-mart 2018-yil.
  26. ↑ „Fahrelnissa Zeid“ (inglizcha). Museumsportal Berlin. Qaraldi: 15-mart 2018-yil.[sayt ishlamaydi]
  27. ↑ ART. „Fahrelnissa Zeid - İstanbul Modern“ (inglizcha). www.istanbulmodern.org. Qaraldi: 15-mart 2018-yil.
  28. ↑ „Fahrelnissa Zeid at Istanbul Modern“ (inglizcha). Hürriyet Daily News. Qaraldi: 15-mart 2018-yil.
  29. ↑ „Fahrelnissa Zeid's 118th Birthday“. Google (7-yanvar 2019-yil). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Fahrelnissa_Zeid&oldid=5041813" dan olindi