Kontent qismiga oʻtish

Dashti Layli qirgʻini

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Dasht-i-Leyli qirgʻini 2001-yil dekabr oyida AQShning Afgʻonistonga bostirib kirishi paytida sodir boʻlgan, oʻshanda 250 tadan 2000 nafargacha tolib asirlari Junbish-i Milliy askarlari tomonidan General Rashid Do‘stumga[1][2][3] sodiq kuchlar nazorati ostida Qunduzdan Afg‘onistondagi Shibirg‘on qamoqxonasiga olib ketilayotganda metall yuk konteynerlarida otib oʻldirilgan yoki boʻgʻilib oʻldirilgan. Qabrlar joylashgan joy Juzjon viloyatidagi Shibirgʻonning gʻarbiy qismidagi Dasht-e Leyli choʻlida ekanligi taxmin qilinadi[4][5][6].

Mahbuslarning baʼzilari Mozori Sharifdagi Qal’a-i-Jangi jangida omon qolganlar edi. 2009-yilda Doʻstum bu ayblovlarni rad etdi[7][8][9]. Barcha maʼlumotlarga koʻra, mahbuslarning koʻpchiligi konteynerlar ichida boʻgʻilishdan vafot etgan, baʼzi guvohlar esa tirik qolganlar otib tashlanganini daʼvo qilmoqda. O‘lganlar qo‘mondon Kamol boshchiligida ommaviy qabrga dafn qilindi. 

Ayblovlar 2002-yildan beri Inson huquqlari uchun shifokorlar (PHR) tomonidan tekshiriladi. PHR 2002-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti guvohligida hududda ikkita sud-tibbiy missiyasini oʻtkazdi 2008-yilda PHR qabr buzilgani haqida xabar berdi[10].

Mas’uliyat va keng miqyosdagi tortishuvlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2001-yil oxirida 8000 ga yaqin Tolibon jangarilari, jumladan chechenlar, oʻzbeklar va arablar hamda al-Qoidaga aʼzolikda gumon qilinganlar AQShning Afgʻonistondagi ittifoqchisi boʻlgan Shimoliy alyans rahbarlaridan biri general Abdul Rashid Doʻstumning Qunduz qamalidan keyin Junbish-i Milliy fraksiyasiga taslim boʻlishdi. Bir necha yuz mahbuslar, jumladan amerikalik Jon Uoker Lind ham Mozori Sharif yaqinidagi Qal’a-i-Jangi qal’asiga qamoqqa olingan va u yerda bir necha kun davom etgan qonli qoʻzgʻolon koʻtargan. Qolgan 7500 tasi Shibirgʻon qamoqxonasiga olib borish uchun konteynerlarga ortilgan, baʼzi hollarda bu safar bir necha kun davom etgan[11]. Inson huquqlari himoyachilarining aytishicha, ularning yuzlab yoki minglablari bedarak yo‘qolgan. 

2001-yil oxirida Karlotta Gall, Jeymi Doran va Newsweek AQSh maxsus kuchlari bilan bir qatorda Tolibonga qarshi kurashayotgan Doʻstum kuchlari Dasht nomi bilan mashhur boʻlgan voqeada konteyner yuk mashinalarida 2000 ga yaqin toliblarni qasddan boʻgʻib oʻldirgani haqida mish-mishlar tarqala boshladi. Bu voqealar Dasht-i-Leyli qirgʻini[7][8][11][12][13][14][15]deb nom olgan.

Oʻnlab mahbuslarning konteynerlarda boʻgʻib oʻldirilgani haqidagi birinchi daʼvolar 2001-yil dekabrida The New York Times gazetasida chop etilgan maqolada paydo boʻlgan[16]. 2002-yilgi „Afgʻon qirgʻini: Jeymi Doranning oʻlim karvoni“ nomli hujjatli filmda guvohlarning koʻrsatmalariga koʻra, yuzlab va hatto minglab mahbuslar konteynerlarda Shibirgʻon qamoqxonasiga tashish paytida yoki Dasht-i-Leyli choʻliga yetib kelganidan keyin otib tashlab ketilganida halok boʻlgan. Hujjatli filmda keltirilgan guvohlar, shuningdek, konteyner tashishda yaralangan va hushidan ketib qolganlar sahroda AQSh askarlari ishtirokida qatl qilinganini daʼvo qilishdi. Doranning Yevropa va Germaniya parlamentlari tomonidan ko‘rilgan hujjatli filmi Yevropada va inson huquqlari himoyachilari orasida keng tashvish uyg‘otdi. Bu haqda AQSh ommaviy axborot vositalarida xabar berilmagan.   Amerikaning ishtiroki haqidagi daʼvolar uchun National Geographic va CNN uchun xabar bergan hududda boʻlgan Robert Yang Pelton bahslashdi. Pelton, shuningdek, konteynerlarda boʻgʻilib oʻlgan mahbuslar soni taxminan 250 ga yaqin ekanligini aytdi, bu Doranning hujjatli filmida aytilganidan ancha kam. Uning taʼkidlashicha, u baʼzi mahbuslarni davolayotgan amerikalik shifokorlarni koʻrgan. Uning so‘zlariga ko‘ra, ko‘mib yuborilgan jasadlarning bir qismi Tolibon harakati yoki 1990-yillarda Malikning qatl etilgani qurbonlari bo‘lishi mumkin[17].

2016-yilda Do‘stum Ronan Farrou bilan gaplashib, mahalliy qo‘mondonlar Qal’a-i-Jangidagi qo‘zg‘olondagi mahbuslarni bir nechta konteynerlarga yuklagani va Amerika kuchlari hozir bo‘lganini istamay tan oldi. Doʻstum oʻzi yoki amerikaliklar mahbuslarni oʻldirganini rad etib, qoʻmondonlarga buni buyurganmi yoki keyinroq guvohlar oʻldirilganmi yoki yoʻqmi, toʻgʻridan-toʻgʻri aytmadi[18].

Keyingi tekshiruvlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Chuqurlarning taxminiy joylashuvi, Shebirgʻondan gʻarbda, Andxoʻy yoʻlida. Inson huquqlari uchun shifokorlar maqolasi asosida

2002-yilda Inson huquqlari boʻyicha shifokorlar (PHR) Mozordagi ommaviy qabrlar boʻyicha tergov olib borishdi[19]. Birlashgan Millatlar Tashkilotining sud-tibbiyot guruhi yaqinda 4, 000 m2 qazilgan olti metrli sinov xandaqida oʻn beshta jasadni topdi. Qabr joyiga olib borildi va ulardan uchtasi otopsi oʻtkazilib, ular qotillik qurboni boʻlgan degan xulosaga kelishdi, oʻlim sababi Doran filmida koʻrsatilgan guvohlarning hisobotlarida tasvirlanganidek, boʻgʻilish bilan mos keladi. 2002-yil avgust oyida Newsweek jurnalining qirgʻin haqidagi asosiy maqolasi chiqdi va Amerika oʻz ittifoqchilari tomonidan sodir etilgan urush jinoyatlari uchun javobgarligi haqida savollar tugʻdirdi. Unda Afgʻoniston Inson huquqlari tashkiloti direktori Aziz ur Rahmon Razexning „ishonch bilan“ „konteynerlarda mingdan ortiq odam halok boʻlgan“ degan soʻzlaridan iqtibos keltiriladi[11].

2002-yil Newsweek maqolasida aytilishicha, „konteynerda oʻlim“ — mahbuslarni konteynerlarga qamab qoʻyish va ularni oʻlimga qoldirish Afgʻonistonda bir necha yillardan beri ommaviy qatl qilishning oʻrnatilgan usuli boʻlib kelgan. Konteynerlar muhrlanganligi sababli, mahbuslar ichiga qamalganidan keyin havo etishmasligidan azob cheka boshladilar. Doranning hujjatli filmidagi guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, baʼzi konteynerlarning yon tomonlariga havo teshiklari o‘qqa tutilib, ichidagi bir necha kishi halok bo‘lgan. Newsweek maʼlumotlariga koʻra, haydovchilar mahbuslarga suv bergani yoki konteynerlarni teshib qoʻygani uchun jazolangan. Newsweek nashriga intervyu bergan konteyner tashishlardan omon qolganlar 24 soatdan keyin bogʻlangan mahbuslar shunchalik chanqaganliklari va ular bir-birining terisini yalashga murojaat qilishganini eslashdi. Baʼzilar mahkumlarning jasadlarini tishlagan. Ushbu omon qolganlarning konteynerlarida, konteynerlar belgilangan joyga etib kelganida, 150 yoki undan koʻproq mahbusning atigi 20-40 nafari tirik edi[11].

Ommaviy qabrlarni keyingi tekshirishga Rashid Doʻstumning hududda davom etayotgan harbiy nazorati va qoʻrqitish tufayli toʻsqinlik qildi[20]. Inson huquqlari boʻyicha shifokorlar Bush maʼmuriyati PHRning tergov chaqiruvlariga javob berishdan doimiy ravishda bosh tortganini daʼvo qilmoqda[21]. 2008-yilda Qoʻshma Shtatlar Mudofaa vazirligi va Davlat departamenti Raymondning „Axborot erkinligi toʻgʻrisidagi qonun“ (FOIA) soʻroviga binoan Dasht-i-Leylida 1500-2000 kishi halok boʻlganini koʻrsatadigan hujjatlarni eʼlon qildi[22].

Ahmad Rashid 2008-yilda mahbuslar „sardalya kabi, har bir idishga 250 dona yoki undan koʻp solingan, shuning uchun mahbuslarning tizzalari koʻkragiga tegib turgani“ haqida yozgan[23]. Rashidning soʻzlariga koʻra, oʻttizta konteynerning har birida bir nechtasi omon qolgan va BMT rasmiylari konteynerlardan birida asl 220 ta konteynerdan atigi oltitasi omon qolganini maʼlum qilgan[23]. O‘lganlar buldozerlar yordamida cho‘ldagi chuqurlarga ko‘milgan[23]. Rashid qirgʻinni „mintaqada AQSh SOFning mavjudligiga qaramay“ sodir boʻlgan „butun urushdagi eng dahshatli va shafqatsiz inson huquqlari buzilishi“ deb atadi[23].

Amerika tekshiruvi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2009-yil 10-iyulda The New York Times gazetasida Pulitser mukofoti sovrindori jurnalist Jeyms Risenning qirgʻin haqidagi maqolasi chiqdi[22]. Risenning taʼkidlashicha, inson huquqlari guruhlari qurbonlarning umumiy soni boʻyicha „bir necha yuzdan bir necha minggacha boʻlgan“ va AQSh rasmiylari „boʻlgan voqeani tekshirish harakatlariga qayta-qayta toʻsqinlik qilganlar“[22]. Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti Barak Obama Afrikaga safari chogʻida CNN jurnalisti Anderson Kuperning maqolasi haqida soʻralganda, "milliy xavfsizlik rasmiylariga Bush maʼmuriyati Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan qoʻllab-quvvatlangan afgʻon qoʻmondoni 2001-yilda yuzlab Tolibon asirlari.qotilliklarni tergov qilish harakatlariga qarshilik koʻrsatganligi haqidagi daʼvolarni tekshirishni buyurdi[24][25].

Jeyms Risen va Inson huquqlari boʻyicha shifokorlar direktori oʻrinbosari Syuzanna Sirkin ishtirok etgan dasturda „kamida 2000“ harbiy asirlar qirgʻinda halok boʻlganligi taʼkidlangan Sirkin afgʻon qirgʻinida aytilgan daʼvolarni tasdiqladi: Oʻlim konvoyi voqea haqida maʼlumot bergan guvohlar qiynoqqa solingan va oʻldirilgan.

Risen dasturda oʻz maqolasini yozishda „menimcha, oʻtmishda jurnalistlarning buni oʻrganishga boʻlgan baʼzi saʼy-harakatlarini sekinlashtirgan narsaga aralashmaslikka harakat qilgan. Oʻylaymanki, oʻtmishda baʼzi jurnalistlarning xatolaridan biri AQSh xodimlarining qirgʻinga bevosita aloqadorligini isbotlashga urinib koʻrish edi. Ochigʻini aytsam, qirgʻinda AQSh harbiylari ishtirok etganiga ishonmayman. Bilasizmi, Doʻstum bilan birga boʻlgan AQSh maxsus kuchlari bu haqda hech narsa bilmasligini uzoq vaqtdan beri taʼkidlab keladi. Va yana, shuning uchun men bu yoʻldan bormaslikka harakat qildim.“ Uning qoʻshimcha qilishicha, „tergov Bush maʼmuriyatida keyin sodir boʻlgan voqealarga eʼtibor qaratish kerak“.

2009-yil 14-iyulda New York Times tahririyati Bush maʼmuriyatining tergovni rad etishini „gʻalati meros“ deb atadi[26]. Do‘stum „Markaziy razvedka boshqarmasida ishlagani va uning militsiyasi urushning dastlabki kunlarida Amerika Qo‘shma Shtatlari maxsus kuchlari bilan yaqindan hamkorlik qilgani“ni taʼkidlagan tahririyat prezident Obamadan „qirg‘in bo‘yicha to‘liq tergov o‘tkazishni buyurishni“ so‘radi. Hudud qoʻriqlanishi va guvohlar himoyalanishi kerak" edi[26]. Z jurnalida yozgan Edvard S. Xerman, The New York Times gazetasining qirgʻinga boʻlgan qiziqishi 7 yillik sukutdan soʻng, ancha kech paydo boʻlganini va bu Doʻstumning hokimiyat lavozimiga qayta tiklanishi bilan bir vaqtga toʻgʻri kelganini izohladi. Afgʻoniston 2009-yil avgust saylovlari arafasida edi Bu esa „Nyu-York Taymsning jirkanch merosining bir qismidir“.

2009-yilning 17-iyulida Afg‘oniston prezidenti Hamid Karzay tomonidan hukumat ishiga qayta tayinlangan Do‘stum Ozod Yevropa/Ozodlik radiosi tomonidan chop etilgan maqolasida Doran filmini yana „soxta hikoya“ deb taʼriflab, butun mahbuslar soni qancha bo‘lganini aytdi. Vafot etganlar uning qoʻshinlari tomonidan qoʻlga kiritilgan gʻoliblik urushida Doran filmida oʻldirilgan deb daʼvo qilingan sondan kamroq edi va bu yerda mahbuslarga nisbatan har qanday suiisteʼmollik boʻlishi mumkinligini inkor etadi[7]. Doʻstumning rukni inson huquqlari tashkilotlari tomonidan keskin tanqid qilindi[8]. Ozod Yevropa/Ozodlik radiosi Do‘stumning maqolasiga parallel ravishda chop etgan raddiyasida Xalqaro Amnistiya tashkilotining Osiyo-Tinch okeani mintaqasi bo‘yicha direktori va 2002-yilda Afg‘onistondagi inson huquqlari bo‘yicha tergovchi Sem Zarifiy "Tekshiruvlar o‘ldirilishidan ko‘p o‘tmay o‘tkazilgan. Inson huquqlari uchun shifokorlar guruhining yuqori tajribali va hurmatli sud-tibbiy tahlilchilari Dasht-e Leylida yaqinda vafot etgan inson qoldiqlari borligini aniqladilar va ular qotillik qurboni boʻlgan degan fikrni ilgari surishdi[8][9].

2009-yil dekabr oyida Inson huquqlari boʻyicha shifokorlar (PHR) Obama maʼmuriyatining Adliya departamentini The New York Times gazetasining 2009-yil 10-iyuldagi birinchi sahifasida chop etilgan maqoladan soʻng Bush maʼmuriyati FBI jinoiy tergoviga nima uchun toʻsqinlik qilganini tekshirishga chaqirdi. 2009-yil 26-dekabrda Asian Tribune nashri Inson huquqlari boʻyicha shifokorlar rasmiylari tomonidan sakkiz yillik advokatlik va tergov ishlarini batafsil bayon etgan video intervyuning toʻliq stenogrammasini eʼlon qildi[27].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Risen. „U.S. Inaction Seen After Taliban P.O.W.'s Died“. The New York Times (2009-yil 10-iyul). 2019-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-avgust.
  2. ↑ Gall, Carlotta. „Study Hints at Mass Killing of the Taliban“. The New York Times (2002-yil may). 2017-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-avgust.
  3. ↑ „The Truth About Dasht-i-Leili“. The New York Times (2009-yil 14-iyul). 2017-yil 20-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-avgust.
  4. ↑ „Starved, hurt and buried alive in Afghanistan“. Independent Online (2002-yil 2-may). 2006-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 7-avgust.
  5. ↑ „Opinion EDITORIAL The Truth About Dasht-i-Leili“. New York Times (2009-yil 13-iyul).
  6. ↑ „Assessments and Documentation in Afghanistan | Assessments in Afghanistan: Dasht-e-Leili“. Physicians for Human Rights. Physicians for Human Rights.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 „It Is Impossible Prisoners Were Abused“. Radio Free Europe/Radio Liberty. 2009-yil 1-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-avgust.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Oppel, Rich. „Afghan Warlord Denies Links to '01 Killings“. The New York Times (2009-yil 18-iyul). 2016-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-avgust.
  9. ↑ 9,0 9,1 Saman Zia-Zarifi. „A Response To General Dostum“. Radio Free Europe/Radio Liberty. 2009-yil 1-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-avgust.
  10. ↑ Heidi Vogt, "UN confirms Afghan mass grave site disturbed, " USA Today, 12 December 2008.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 „The Death Convoy Of Afghanistan“. Newsweek (2002-yil 25-avgust). 2018-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 14-may.
  12. ↑ „PHR Activities and Investigations Concerning the Mass Gravesite at Dasht-e-Leili Near Sheberghan, Afghanistan“. Physicians for Human Rights. 2009-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 7-iyul.
  13. ↑ Filkins, Dexter; Gall, Carlotta. „A Nation challenged: Siege; Fierce Fighting Erupts Near Kunduz, Despite Surrender Deal“. The New York Times (2001-yil 23-noyabr). 2014-yil 15-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 30-mart.
  14. ↑ Oppel Jr, Richard A.. „Afghan Leader Courts the Warlord Vote“. The New York Times (2009-yil 8-avgust). 2017-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 30-mart.
  15. ↑ Gall, Carlotta; Landler, Mark. „A Nation challenged: The captives; Prison Packed With Taliban Raises Concern“. The New York Times (2002-yil 5-yanvar). 2014-yil 15-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 30-mart.
  16. ↑ Gall, Carlotta. „Witnesses Recount Taliban Dying While Held Captive“. The New York Times (2001-yil 11-dekabr). 2009-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 1-may.
  17. ↑ „Archived copy“. 2004-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2004-yil 26-avgust.
  18. ↑ Farrow, Ronan. War On Peace: The End of Diplomacy and the Decline of American Influence, Kindle, New York: W. W. Norton, May 2018. 
  19. ↑ „Report: Preliminary Assessment of Alleged Mass Gravesites“ (2004-yil 19-iyul). 2004-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  20. ↑ John F. Burns, „Political Realities Impeding Full Inquiry Into Afghan Atrocity, The New York Times“, 29 August 2002.
  21. ↑ War Crimes and the White House: The Bush Administration's Cover-Up of the Dasht-e-Leili Massacre YouTubeda, Physicians for Human Rights
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Risen. „U.S. Inaction Seen After Taliban P.O.W.'s Died“. The New York Times (2009-yil 10-iyul). 2019-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-avgust.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Rashid, Ahmed. Descent into Chaos: The U.S. and the Disaster in Pakistan, Afghanistan, and Central Asia, revised, 2009 — 93–94-bet. ISBN 978-0-14-311557-1. 
  24. ↑ Anderson Cooper. „Obama orders review of alleged slayings of Taliban in Bush era“. CNN (2009-yil 12-iyul). 2009-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 14-iyul. „President Obama has ordered national security officials to look into allegations that the Bush administration resisted efforts to investigate a CIA-backed Afghan warlord over the killings of hundreds of Taliban prisoners in 2001.“.
  25. ↑ Andy Worthington. „The Convoy of Death: Will Obama Investigate the Afghan Massacre of November 2001“. Foreign Policy Journal (2009-yil 14-iyul). 2009-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 14-iyul.
  26. ↑ 26,0 26,1 „The Truth About Dasht-i-Leili“. The New York Times (2009-yil 14-iyul). 2013-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 1-may.
  27. ↑ „Brutal massacre of white flag-bearing Taliban surrendees under US watch: No criminal probe yet“. 2010-yil 2-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 26-dekabr.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Dashti_Layli_qirgʻini&oldid=4333164" dan olindi