Choy (buta)

Choy -choydoshlar oilasiga mansub koʻp yillik doim yashil butalar yoki daraxtlar turkumi. Vatani — Janubiy Osiyo. Xitoy, Hindiston, Indoneziya, Shri Lanka, Keniya, Argentina asosiy choy yetishtiruvchi mamlakatlar qatorida turadi. Jahon boʻyicha ekin maydoni 2291 ming ga, qosildorligi 1254 kg/ga, yalpi hosili 2872 ming t (1999). 2 turi bor. Xitoy 4.n(T.sinensis; Janubiy Sharqiy Osiyoning togʻli rnlarida tarqalgan) butasimon, boʻyi 1 – 3 m, sershox, bargining uz. 10 sm gacha, shakli ponasimon chuzinchoq. As s om Ch.i (T.assamica; Hindiston oʻrmonlarida oʻsadi) daraxt, boʻyi tik, shoxlangan, bargining uz. 7 sm gacha. Bu turga Xitoy va assom Ch.ining tabiiy duragayi boʻlgan Seylon Ch.i ham kiradi. Ildizi oʻqildiz, 1–3 m gacha tuproqqa kirib boradi. Guli qizil, oq, chetdan changlanadi, mevasi 3—4 uyali chanoq, 1000 dona urugʻi vazni 1 kg ga yaqin. Ch. issiqsevar va namsevar oʻsimlik, —12° ga qadar qisqa sovuqlarga chidaydi. Tropiklarda yil boʻyi oʻsadi. 100 yil va undan ortiq yashaydi. 10—70 yoshida yaxshi hosil beradi. Qizil tusli va sariq tusli tuproklarda yaxshi oʻsadi. Urugʻi 60—70% namlikda va 20— 25° da unib chiqadi, 4—5 yoshidan boshlab har yili gullaydi. Havo harorati 20° va namligi 70% boʻlgan sharoitlarda yaxshi rivojlanadi. Yosh barglarining tarkibida 72—80% suv va 20— quruq modda, oqsil, tanin (8— ), kofein (2,1—4,2%), qand, organik va aminokislotalar va mineral moddalar (4,7% gacha), V,, RR, V2, S vitaminlari, fermentlar (xlorofill, karotin, ksantofil), efir moyi bor. Ch.ning kimyoviy tarkibi uning yoshiga, turxiliga, bargni terish muddatiga, novdalarining oʻsish tezligiga bogʻliq. Yosh barglarda ekstraktiv moddalar kup.

CH. urugʻi va qalamchalaridan koʻpaytiriladi. Bahorda va kuzda qator oralari kultivatsiya qilinadi, tropik mintaqalarda har 2—3 haftada yumshatiladi, oʻgʻitlanadi. Ch. oʻsimligi 2—3 yoshlik boʻlganda tuplarga shakl beriladi, yon shoxlar kesiladi. 6 yoshga yetgan oʻsimliklardan eng yosh novda uchidagi 2—3 ta barglar — hosil qoʻdda may oyidan oktabr oyigacha terib olinadi. Yigʻilgan barg 2—3 soat ichida choy fkalariga topshiriladi yoki salqin joylarda saqlanadi.

CH. barglaridan choy sanoati korxonalarida qadoqyaangan, barglari oʻralgan qora Ch., koʻk Ch., koʻk va qora taxta (presslangan) Ch. mahsulotlari ishlab chiqariladi. Baʼzi mamlakatlarda (Hindiston, Xitoy, Yaponiya) sariq va qizil Ch. ham tayyorlanadi. Ch. bargining chiqindilaridan kofein, turli vitamin preparatlari va boshqa dorivor moddalar olinadi. Ch.ning urugʻidan olinadigan moy kosmetikada, konserva sanoatida va boshqalarda ishlatiladi. Xitoy va Myanmada yangi Ch. bargi isteʼmol (salat va oshkoʻk) qilinadi.

Qora oliy nav Ch. tayyorlash uchun choy bargi 40—50° (suv bugʻlanib, mahsulot elastik boʻlishi uchun)da soʻldiriladi, keyin barglar oʻraladi va fermentatsiya qilinadi. Fermentlar taʼsirida taninning achchiq fraksiyalari oksidlanadi, natijada yoqimli taxirroq taʼmli tanin, xushboʻy efir moylari hosil boʻladi. Koʻk Ch. tayyorlash usuli xuddi kora Ch.nikidek, faqat barglar soʻldirilishidan oldin (barglarning koʻk rangini saqlab qolish va fermentlarning parchalanishi uchun) oʻtkir bugʻ bilan (100°) ishlanadi.Qora tosh Ch. oliynavliCh.tayyorlashdan chiqqan chiqitlardan (125— 250 g presslanib) tayyorlanadi. Koʻk tosh Ch. kuzgi asosiy yigʻim kampaniyasi tamom boʻlgandan keyin qolgan dagʻal barglardan yoki koʻklamgi daraxtlarni butash paytida yigʻilgan barglardan tayyorlanadi.

CH.ning asosiy mahsuloti — bargi va undan olinadigan quruq Ch.dir. Miloddan avvalgi 4-asrda Xitoyda Ch. bargi uchun ekila boshlagan. Ch. ichimligi toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumotlar miloddan avvalgi 2700-yillarga oid qoʻlyozma manbalarida uchraydi. 9-asrdan Yaponiya va Koreyada, 19-asrdan Indoneziya, Hindiston, Shri Lankada ekila boshladi. 1885-yildan Gruziyada, 1901-yildan Rossiyaning Krasnodar oʻlkasida, 1913-yildan Ozarbayjonda Ch. plantatsiyalari tashkil topdi.

Rossiyada Ch. ichimligi 1638-yildan kiborlar doiralarida isteʼmol qilina boshlagan. 18-asrga kelib bu ichimlik ancha ommaviylashgan va rus samovarlarining paydo boʻlishi shu davrga toʻgʻri keladi.

Oʻzbekistonda Ch. ichish qachondan boshlab urf boʻlgani haqida aniq maʼlumotlar yoʻq. Ayrim manbalarga koʻra, Turkiston shaharlarida hind savdogarlari Ch. savdosi bilan shugullanganlar. Shaharlar va yirik qishloqlar guzarlarida faqat Ch. ichimligi va tamaddi (non, qandqurs) bilan savdo qiladigan choyxonalar boʻlgan. 20-asr boshlarida xind savdogarlari Samarqandda Ch. qadoklash korxonasini tashkil etganlar. 1913-yilda Oʻrta Osiyoga chetdan 720 ming pud Ch. keltirilgan (75%i koʻk Ch.), uning 240 ming pudi Turkiston ulkasida, 150 ming pudi Buxoro xonligida, 40 ming pudi Xiva xonligida sotilgan.

1923-yilda Oʻrta Osiyoda yagona va chetdan keltiriladigan xom ashyoda ishlaydigan Samarkand choy qadoqlash fabrikasi ishga tushirildi.

90-yillar boshidan Samarkand, Namangan, Toshkent shaharlarida Buyuk Britaniya, Hindiston, Argentina, Shri Lanka, Xitoy firmalari ("Veta Tea", "Tata", "Impra", "Akbar", "Lipton" va boshqalar) bilan xamkorlikda Ch. importi, qadoqlash va sotish bilan shugʻullanadigan qoʻshma korxonalar tashkil topdi yoki chet el firmalarining vakolatxonalari ochildi. Oʻzbekistonda 2002-yilda 4847 t qadoqdangan Ch. ishlab chiqarildi;Xolima Otaboyeva.

2) maxsus ishlov berilgan Ch. barglaridan tayyorlanadigan ichimlik. Choy damlashning oʻziga xos qoidalari bor. Chinni yoki fayans choynak yaxshilab yuviladi, sungra isitish uchun qaynagan suv bilan 2—3-marta chayiladi, keyin quruq choy solib, qaynab turgan suv quyiladi (choynakning 1/2 hajmida), choynakni qalin qilib sochiq yoki maxsus yopqich bilan urab 5—7 min. damga qoʻyiladi, soʻngra choynakka toʻlguncha qaynab turgan suv quyiladi. Ch. shamasi choynak tubiga chukkandagina choy tayyor hisoblanadi. Ch.ni turli shirinliklar (qand, murabbo, asal), sut, qaymoq bilan ichish mumkin.

CH.ning organizmni tetiklashtiruvchi xususiyati uning tarkibidagi kofein (4%) miqdoriga bogʻliq. Ch. kofeyni qahva kofeiniga nisbatan organizmga yengil taʼsir qiladi va organizmda yigʻilmaydi.

Oʻzbekistonda asosan koʻk choy (Toshkent shahri va Toshkent viloyatida kora choy) ishlatiladi, organizmni tetiklantiruvchi xususiyati va tarkibidagi R vitaminining koʻpligi jihatidan qora choydan ustun turadi. Ch.ni ovqat oddidan, ovqatdan keyin, hazmni yengillashtiruvchi, chanqoqbosar ichimlik sifatida, asosan issiq yoki yaxna holida ichiladi.

Oʻzbek xalqi urfodatlariga koʻra, mehmon oddiga non bilan birga, albatta Ch. ham keltiriladi.