Chotqol shaytonbalig‘i
| Chotqol shaytonbalig‘i | |
|---|---|
 | |
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Hayvonlar |
| Tip: | Xordalilar |
| Sinf: | Actinopterygii |
| Oila: | Cottidae |
| Urugʻ: | Cottus |
| Turlari: | Chotqol shaytonbalig‘i |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| Cottus gobio jaxartensis Berg, 1916 | |
Chotqol shaytonbalig‘i[1] ( lotincha: Cottus gobio jaxartensis) — oddiy shaytonbaliqning kenja turi bo‘lib, ba’zan mustaqil tur [2] sifatida qaraladi. Shoxdorlar oilasiga mansub shu’laqanotlilar turkumiga kiruvchi chuchuk suvda yashovchi baliq turi. Bugungi kunga qadar ular eng kam o‘rganilgan baliqlar sirasiga kirmoqda, chunki bu baliqlar turi tijorat o‘rnida ishlatilmaydi. Chotqol shaytonbalig‘i kichik hajmli va tog‘ oldi va tog‘li suv havzalarida yashaydi[3] . O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan.
Tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tanasi ilonga monand. Boshi katta va biroz yassilangan. Tikanak va ustki qanotlari rivojlanmagan bo‘ladi. Jabra membranalari burma hosil qilmasdan, nafas oluvchi organi jabra orasidagi bo‘shliq bilan birlashadi. Rangi o‘zgaruvchan. Tanasi ko‘ndalang jigarrang chiziqlar bilan qoplangan[3] . Tos suzgichlari odatda anusgacha boradi, kamdan-kam hollarda undan tashqariga chiqadi. Yon chiziq dum suzgichigacha yetadi. Chotqol shaytonbalig‘i Turkiston shaytonbalig‘idan farqli o‘laroq, qiltanoqlari sust rivojlanganligi bilan ajralib turadi. Ikkinchi burun teshigi ustidagi trubaning mavjudligi Amerika Cottus aleuticus va Cottus chamderlani.turlariga o‘xshaydi. Chotqol shaytonbalig‘i ehtimol, Cottus sibiriciim ajdodidan kelib chiqqan bo‘lib, O‘rta Osiyoga Cottus spinulosusdan oldin kirib kelgan[1].
Tarqatishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ular Sirdaryoning quyi o‘ng irmoqlari bo‘lgan Chirchiq va Aris daryolari havzalarida yashaydi. Qozog‘istonda Chimkent yaqinidagi Badam, Ketlemashad va Qo‘chqor-ota daryolarida qayd etilgan[1] . G.V.Nikolskiyning ta’kidlashicha, muzlik davrida ham shaytonbaliqlar Sirdaryo havzasiga kirib bora olgan[3] .
Hayot tarzi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chotqol shaytonbalig‘i toza buloq suvi va daryolarning yuqori oqimi bo‘lgan cheklangan yashash joylarini yaxshi ko‘radi, bu uning kamligini belgilaydi. Ularning oshqozoni tana bo‘shlig‘ining ko‘p qismini egallaydi. Asosiy ozuqasini chivinlar va birkunlik suv hasharotlari lichinkalari, yonsuzar lichinkalari, bo‘g‘imoyoqlilar, mayda hasharotlar tashkil qiladi[1] . Tog‘ daryosi tubida yashovchi kamharakat va kam sonli to‘dalar hosil qiluvchi sovuqsevar baliq. 2-3 yoshda jinsiy voyaga yetadi. Urchishi – may-iyul oylarida. Serpushtligi – 80-540 dona uvuldiriq.
Ko‘paytirish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jinsiy bezlar xanjar shaklida, ularning yuqori yuzasida ko‘plab qora dog‘lar mavjud. Urug‘lanish davrlari orasida jinsiy bezlardagi gametogenez to‘xtatiladi. Ko‘paytirish bahorda sodir bo‘ladi[1] .
Cheklovchi omillar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chirchiq daryosi oqimining sun’iy tartiblanishi natijasida tabiiy suv rejimining o‘zgarishi, suvining ifloslanishi, rekreasion faoliyat, iqlimlashtirilgan baliqlar raqobati natijasida bu tur kamayib ketgan.
Himoya choralari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Chotqol qo‘riqxonasi va Ugom-Chotqol milliy bog‘ida muhofaza qilinadi. Turlarning yashash joylarida alohida muhofaza qilish rejimini joriy etish va dam olish joylarida targ‘ibot ishlarini olib borish kerak.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Nikolskiy G.V. Tojikiston baliqlari. - M, L ..: SSSR Fanlar akademiyasining nashriyoti, 1938. - 228 p.
- Turdakov A. F. Markaziy Osiyoning haykalchalari (kottus jinsi) haqida // Izv. AN Kirg. SSR. Ser. biol. Fanlar. - 1959. - T.1. - 4-son. - S. 125-136.
- Pravdin I. F. Baliqni o'rganish bo'yicha qo'llanma. - M. - Oziq-ovqat sanoati nashriyoti, 1966. - 376 p.
- Dukravets G. M., Mitrofanov I. V., Mitrofanov V. P. Janubiy Qozog'istondan skulpinlarning (CottIdae, Scorpaeniformes) morfologik o'zgaruvchanligi // SeleIInIa - 2002. - No 1-4. - 25-36 b