Boltiq yoʻlbarslari
.jpg)
.jpg)
Boltiq yoʻlbarslari — 2000-yildan keyin boshlangan va 2006—2007-yillargacha davom etgan iqtisodiy yuksalish davrida Estoniya, Latviya va Litva kabi uchta Boltiqboʻyi davlatlaridan biriga nisbatan qoʻllaniladigan atama. Ushbu atama Sharqiy Osiyo, Slovakiya va Irlandiyadagi iqtisodiy yuksalish davrlarini tavsiflash uchun ishlatilgan Toʻrt Osiyo yoʻlbarsi, Tatra yoʻlbarsi va Kelt yoʻlbarsidan kelib chiqqan.
Umumiy tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Iqtisodiy jihatdan, siyosiy oʻzgarishlar va demokratik oʻtish bilan bir qatorda, huquqiy davlat sifatida — avvalgi maʼmuriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti huquqiy yoʻl bilan bozor iqtisodiyotiga aylantirildi va budjet qonunchiligi, milliy audit, milliy valyuta, markaziy bank kabi asosiy makroiqtisodiy omillarni oʻrnatdi yoki yangiladi. Umuman olganda, ular qisqa vaqt ichida yuqori inflyatsiya, yuqori ishsizlik, past iqtisodiy oʻsish va yuqori davlat qarzi kabi muammolarga duch keldilar. Boltiqboʻyi hududida inflyatsiya darajasi 2000-yilga kelib nisbatan tezda 5 foizdan pastga tushdi. Shu bilan birga, bu iqtisodiyot barqarorlashdi va ertami-kechmi 2004 va 2013-yillar oraligʻida ularning barchasi Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻldi. Ular uchun yangi makroiqtisodiy talablar paydo boʻldi — Maastrixt mezonlari majburiyga aylandi. Keyinchalik Barqarorlik va oʻsish pakti, masalan, Sixpack qoidalari va koʻrsatmalarini amalga oshirish orqali milliy qonunchilik orqali qatʼiy qoidalarni oʻrnatdi, chunki moliyaviy inqiroz dahshatli bosqich edi[1].
2000-yildan keyin Boltiqboʻyi yoʻlbarslari iqtisodiyotida muhim iqtisodiy islohotlar va liberalizatsiya amalga oshirildi, bu esa ularning juda kam ish haqi va malakali ishchi kuchi bilan birgalikda katta miqdordagi xorijiy investitsiyalar va iqtisodiy oʻsishni jalb qildi[manba kerak]. 2000—2007-yillar oraligʻida Boltiq yoʻlbarslari Yevropada eng yuqori oʻsish sur’atlariga ega edi. Masalan, 2006-yilda Estoniyada yalpi ichki mahsulot 10,3 foizga, Latviyada 11,9 foizga, Litva esa 7,5 foizga oʻsdi. 2006-yil fevral oyiga qadar har uchala davlatda ishsizlik darajasi Yevropa Ittifoqining oʻrtacha koʻrsatkichlaridan pastga tushdi. Bundan tashqari, Estoniya dunyodagi eng liberal iqtisodiyot oʻntaligiga kiradi[manba kerak] va 2006-yilda Jahon banki tomonidan yuqori oʻrta daromadli iqtisodiyotdan yuqori daromadli iqtisodiyotga oʻtkazildi[manba kerak]. Har uchala davlat ham 2004-yil may oyida Yevropa Ittifoqiga qoʻshildi. 2011-yil yanvar oyida Estoniya yevroni rasmiy pul birligi sifatida qabul qildi, 2014-yilda Latviya va 2015-yilda Litva yevro hududiga kirdi[manba kerak].
2008-yilda jahon moliyaviy inqirozi Boltiqboʻyi koʻchmas mulk bozorlarining qulashiga sabab boʻldi, bu esa Yevropadagi eng jiddiy turgʻunlikka olib keldi. 2008-yilda Latviyada YIM −4,6 % va Estoniyada −3,6 % ga qisqardi, Litvada esa 3,0% gacha qisqardi. Inqiroz Sharqiy va Markaziy Yevropani qamrab olganligi sababli, iqtisodiy oʻzgarishlar kuchayib bordi: Estoniya yalpi ichki mahsuloti bir yil oldigan nisbatan −16,2% ga, Latviyada −19,6% va Litvada −16,8% ga kamaydi[2]. 2009-yilning oʻrtalariga kelib, har uchala davlat ham dunyodagi eng chuqur tanazzulga uchradi.
2010-yilda Boltiqboʻyi davlatlarida iqtisodiy vaziyat barqarorlashdi va 2011-yilda Boltiqboʻyi davlatlari emigratsiya tufayli oʻz aholisining muhim qismini, xususan, Litvani yoʻqotib, Yevropa Ittifoqida eng tez tiklanishni boshdan kechirdilar. 2011-yilda Estoniya yalpi ichki mahsuloti 8,3 foizga, Litvada 5,9 foizga, Latviya yalpi ichki mahsuloti 5,5 foizga oʻsdi[3].
Statistika
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yillik YIM oʻsish sur’ati
[tahrir | manbasini tahrirlash]| 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Estoniya | 6,3% | 9,4% | 10,3% | 7,7% | −5,4% | −14,7% | 2,3% | 7,6% | 4,3% | 1,9% | 2,9% | 1,9% | 3,6% | 4,9% | 3,9% |
| Latviya | 8,3% | 10,7% | 11,9% | 10,0% | −3,5% | −14,4% | −3,9% | 6,4% | 4,0% | 2,4% | 1,9% | 3,0% | 2,1% | 4,6% | 4,8% |
| Litva | 6,6% | 7,7% | 7,4% | 11,1% | 2,6% | −14,8% | 1,6% | 6,0% | 3,8% | 3,5% | 3,5% | 2,0% | 2,4% | 4,1% | 3,5% |
| Eurostat maʼlumotlari | |||||||||||||||
Aholi jon boshiga YIM
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jadvaldagi maʼlumotlar xalqaro dollarlarda, xarid qobiliyati pariteti (XQP). Qavslar ichidagi raqamlar tegishli mamlakatning aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan YIMni yevro hududi oʻrtacha koʻrsatkichidan foiz sifatida koʻrsatadi (shuningdek, XQP bilan oʻlchanadi).
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011* | 2012* | 2013* | 2014* | 2015* | 2016* | 2017* | 2018* | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Estoniya | 12,113 (40,1%) |
13 254 (42,6%) |
14 371 (46,1%) |
15 839 (49,8%) |
17 413
(53,5%) |
19 765 (57,3%) |
22 600 (61,6%) |
25,144 (64,8%) | 24 329 (62,2%) |
20 946 (56,2%) |
21 721 (57,1%) |
20 657 | 21 713 | 22 731 | 23 917 | 25,219 | 26 654 | 28 203 | 29 871 |
| Latviya | 8888 (30,9%) |
9 794 (33,0%) |
10 800 (35,8%) |
12 056 (38,8%) |
13 555 (42,1%) |
15 673 (46,3%) |
18 252 (50,6%) |
20 785 (54,6%) |
20 600 (53,3%) |
18 005 (46,7%) |
17 856 (46,4%) | 16 717 | 18 254 | 19 384 | 20 661 | 22 026 | 23 465 | 25 007 | 26 639 |
| Litva | 9,619 (34,4%) |
10 567 (36,3%) |
11546 (38,8%) |
13,124 (43,0%) |
14 530 (45,6%) |
16 422 (49,3%) |
18 473 (52,0%) |
21 319 (56,1%) |
22 539 (58,1%) | 19 562 (52,2%) |
20 552 (53,0%) | 20 342 | 21 615 | 22 787 | 24,144 | 25 614 | 27 246 | 29 043 | 30 933 |
| * Xalqaro valyuta jamgʻarmasining 2013-yilgi hisobotidan olingan maʼlumotlar (XVJ xodimlarining 2013 yildan keyingi hisob-kitoblari) | |||||||||||||||||||
Inqirozning sabablari va dastlabki shartlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Boltiqboʻyi mamlakatlaridagi iqtisodiy inqirozning asosiy sababi Gʻarb mamlakatlari, xususan, Shvetsiya, AQSh, Germaniya va boshqalar bank tizimlaridan spekulyativ kapitalning keskin oqimi va aholini kreditlashning oʻta liberal tizimi edi. Masalan, Latviya aholisi Gʻarb banklaridan kredit olib, ularni asosan chet el kompaniyalariga tegishli boʻlgan ommaviy ochiladigan gipermarketlarda import qilinadigan tovarlarni sotib olishga sarfladilar. Natijada, berilgan kreditlar deyarli darhol xorijga qaytdi[4]. Salbiy savdo balansi kuchayib, Boltiqboʻyi mamlakatlari hukumatlarini chet eldan koʻproq qarz olishga majbur qildi. Tashqi qarz keskin oshib, Latviyada yalpi ichki mahsulotning 160 foizini tashkil etdi.
Isteʼmoldan tashqari, kreditlarni investitsiya qilishning yana bir mashhur vositasi koʻchmas mulk bozoridagi chayqovchilik edi [5], bu yerda katta spekulyativ kapital oqdi. Inqirozgacha boʻlgan davrda ham koʻchmas mulk narxlarining asossiz oʻsishi hech boʻlmaganda spekulyativ bum eng sezilarli boʻlgan shaharlar aholisining tez qisqarishi bilan tasdiqlandi. Bundan tashqari, Boltiqboʻyi iqtisodiy yuksalishi energiya isteʼmoli oʻsishining yetishmasligi fonida sodir boʻldi, bu uning spekulyativ xususiyatini yana bir bor namoyon qildi. Spekulyatsiya ortida haqiqiy talab yoʻqligi aniq boʻlgach, uy-joy narxining pasayishi kuzatildi. 2007-yilda qayd etilgan eng yuqori uy-joy narxlari bilan solishtirganda, 2011-yil oxiriga kelib, kvartiralarning narxi Rigada eng koʻp arzonladi — 58,8%, Vilnyusda — 39,2%, Tallinda — 36,6%[6].
Inflatsiya keskin oʻsdi (12-19% gacha) va ishsizlik (20% gacha), bu rus va rusiyzabon aholiga eng koʻp taʼsir koʻrsatdi, ular orasida xususiy sektorda band boʻlganlarning ulushi davlat apparatidan koʻra koʻproq. Inqiroz natijasida Boltiqboʻyi mamlakatlari aholisining emigratsiya darajasi keskin oshdi. Shunday qilib, birgina 2010-yilda Litvani tark etganlar soni 83,1 ming kishiga, 2011 yilda esa 54,3 ming kishiga yetdi[7].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Vértesy, László (2018). "Macroeconomic Legal Trends in the EU11 Countries". Public Governance, Administration and Finances Law Review 3. No. 1. 2018. Archived from the original on 2019-08-12. https://web.archive.org/web/20190812055105/https://www.dialogcampus.hu/users/default/dialogcampus/uploads/elektronikus_konyvek/pga2018_01_09_vertesy.pdf. Qaraldi: 2019-08-12.Boltiq yoʻlbarslari]]
- ↑ „Latvia's rating cut as GDP falls 19.6%“. Financial Times. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
- ↑ „GDP of Latvia increased by 5.5% in 2011“. The Baltic Course (2012-yil 9-mart). Qaraldi: 2012-yil 24-mart.
- ↑ АСЛАМОВА, Дарья. „Конец Латвии, или Бесславная гибель балтийского «тигра». Окончание“. Комсомольская правда. Qaraldi: 24-avgust 2023-yil.
- ↑ „Русское Радио — Nordea: Рост ВВП Эстонии в 2012 году составит два процента“ (deadlink). 2013-yil 8-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 10-mart.
- ↑ „Недвижимость в Балтии: цены выросли только в Риге — DELFI“. 2011-yil 22-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 3-mart.
- ↑ „В конце 2011 года население Литвы составляло 3 млн. 199 тыс. человек :: Балтийский курс | novosti i analitika“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 3-mart.