Kontent qismiga oʻtish

Bolgariya ayollari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Sofiya viloyatining Gabra shahridan anʼanaviy liboslarda bolgar qizlari
Bolgar ayollari 1918-yil

Bolgariyalik ayollar Bolgariyada yashovchi va bolgar boʻlgan ayollarni nazarda tutadi. Bolgariya jamiyatidagi ayollarning mavqeiga turli madaniyatlar va mafkuralar, jumladan Vizantiya va Usmonli madaniyatlari, Sharqiy pravoslav nasroniylik, kommunistik mafkura va zamonaviy globallashgan Gʻarb qadriyatlari taʼsir koʻrsatdi.

Emansipatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolgar ayollari odatda patriarxal jamiyatda yashaydilar. Bolgariya koʻpincha patriarxal jamiyat sifatida taʼriflangan boʻlsa-da, ayollar uy xoʻjaliklarini byudjetlashtirish yoki qishloq xoʻjaligi qarorlarini qabul qilishda katta vakolatga ega boʻlishi mumkin. Erkaklar ham, ayollar ham ovoz berish va mulkka egalik qilish huquqiga ega. Gender tengligi sotsialistik mafkurasiga qaramay, koʻpincha ayollar kamroq maoshli ishlarda ishlaydilar, aksariyat uy ishlariga mas’ul boʻlib qoladilar va roʻyxatga olingan ishsizlarning yarmidan koʻpini tashkil qiladi. Ular, shuningdek, erkaklarnikiga qaraganda kamroq rahbarlik lavozimlarini egallaydilar. 1996-yilda postsotsialistik parlament vakillarining 14 foizdan kamrogʻi ayollar boʻlgan va oʻsha yili har beshinchi munitsipal kengash aʼzolaridan faqat bittasi ayol kishi edi.[1] 2014-yilga kelib ayollar parlamentning 20,4 foizini tashkil etdi.

Ovoz berish va hukumat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Cheklangan ayollarga saylov huquqi birinchi marta 1937-yilda[2] berilgan, ayollar esa 1944-yilda toʻliq ovoz berish huquqiga ega boʻlgan.[3] Shunga qaramay, kommunistik davrda ayollar va erkaklar uchun fuqarolik huquqlari va erkinliklari hukumatning avtoritar tabiati tufayli qanchalik cheklangan boʻlmasin, teng edi. 1945-yilda parlamentga birinchi ayollar saylandi. 1960—1990-yillarda parlamentdagi ayollar soni 16 % dan 21 % gacha boʻlgan boʻlsa, 1990-yilda bu koʻrsatkich 8,5 % gacha kamaydi. 2017-yil holatiga koʻra, parlamentda 25,8 foiz ayollar bor.[4]

Bandlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gender tengligi mafkurasi ilgari surilgan sotsializm davrida koʻplab ayollar haq toʻlanadigan ishga kirishgan va XX asr oxirida ular ishchi kuchining deyarli yarmini tashkil qilgan. Ayollar koʻpincha oʻqituvchilar, hamshiralar, farmatsevtlar, sotuvchilar va ishchilar sifatida ishlaydilar va menejment, maʼmuriyat va texnik fanlarda kamroq ishtirok etadilar. Ayollar, shuningdek, uy ishlariga mas’uldirlar — bolalarga gʻamxoʻrlik qilish, ovqat pishirish, tozalash va xarid qilish va hokazo. Qishloq xoʻjaligi mehnati jinsga koʻra boʻlinadi, erkaklar hayvonlar va mashinalar bilan ishlaydi, ayollar esa oʻsimlikchilikda koʻproq qoʻl mehnati bilan shugʻullanadilar, garchi muayyan vaziyatlarga javoban moslashuvchanlik mavjud.[1] Shunga qaramay, Bolgariyada ishchi kuchidagi gender segregatsiyasi boshqa Yevropa mamlakatlariga qaraganda birmuncha kamroq seziladi.[5] Yevropa oʻrtacha bilan solishtirganda, bolgar ayollar fan kabi anʼanaviy erkaklar sohalarida ishtiroki bor, matematika, hisoblash va muhandislik; va xizmat koʻrsatish sohasida kamroq ishtirok etish.[5] Shuningdek, Bolgariyada ish haqi boʻyicha gender farqi (2013-yilda) 13,0 % ni tashkil etadi, bu Yevropa Ittifoqidagi oʻrtacha 16,2 % dan past.[5] 2014-yil holatiga koʻra, bandlik darajasi (15-64 yosh) ayollar uchun 58,2 %, erkaklar uchun esa 63,9 % edi.[6] Soʻnggi yigirma yil ichida kommunizm qulagandan keyin milliy iqtisodiyot boshdan kechirgan qiyinchiliklar tufayli har ikki jins vakillarining bandlik darajasi nisbatan past boʻldi. Shunga qaramay, tartibga solinmagan norasmiy sektor mavjudligi sababli ishchi kuchiga aniq jalb etishni aniqlash juda qiyin. Jahon banki maʼlumotlariga koʻra, 2014-yilda ayollar jami ishchi kuchining 46,6 foizini tashkil qilgan, bu 1990-yildagi (47,9 foiz) bilan deyarli bir xil.[7] Bolgariya ayollarining iqtisodiyotdagi kuchli ishtirokini deyarli barcha ish bilan band ayollar toʻla vaqtli ishlayotganligida koʻrish mumkin — bu Yevropa Ittifoqidagi ish bilan band ayollar orasida eng yuqori foiz.[8] Kommunistik davrdan oldin Bolgariya (boshqa Sharqiy Yevropa mamlakatlari kabi) asosan qishloq xoʻjaligi jamiyati boʻlib, ayollar qishloq xoʻjaligi ishlariga integratsiyalashgan. Shunday qilib, ular jamiyatda nisbatan yuqori mavqega ega edilar (erkaklarga teng boʻlmasa ham). Kommunistik tuzum davrida mamlakat sanoatlashgan va „modernlashgan“ boʻlib, aholi qishloqlardan shaharlarga kelardi. Kommunistik yangi mafkura va iqtisodiyot ayollarni haq toʻlanadigan ish bilan birlashtirdi — 1970-yillarning oxirida Bolgariya dunyodagi eng koʻp ishlaydigan ayollar foiziga ega edi.[9] Ayollar deyarli barcha sohalarda, jumladan, ilm-fan va tibbiyotda integratsiyalashgan, shunga qaramay ular qatʼiy davlat nazorati ostida boʻlgan, davlat hokimiyatiga boʻysunish uchun tarbiyalangan (ular asosan erkaklar edi) va oʻzini ifoda etish qobiliyati juda kam edi. Kommunizmning qulashi ayollar uchun turli xil natijalarga olib keldi: ularning iqtisodiy xavfsizligi taʼsir koʻrsatgan boʻlsa-da (garchi bu erkaklar ham taʼsir qilgan boʻlsa-da — erkaklar ham, ayollar ham davlat tomonidan kafolatlangan ish joylarini yoʻqotishlari sababli), ayollar yangi ochilgan erkinliklarga ega boʻlishdi. tadbirkorlik, badiiy va madaniy faoliyat bilan erkin shugʻullanish, soʻz erkinligiga ega. 1990-yillardagi yangi paydo boʻlgan, „yovvoyi“, cheklanmagan kapitalizm koʻpincha ayollarga dushman boʻlgan boʻlsa-da, koʻp ayollar, aslida, muvaffaqiyatga erishdilar: Bolgariyada kompaniya egalari va top-menejerlarining uchdan bir qismi ayollardir.[10] Ayollarning biznesga yuqori jalb etilishi Sharqiy Yevropa mintaqasi mamlakatlari uchun odatiy holdir: „Umuman olganda, Sharqiy Yevropa gender tengligi boʻyicha birinchi oʻrinni egallashda davom etmoqda, mintaqadagi yuqori lavozimlarning 35 foizi ayollarga, atigi 16 foizi esa ayollarga tegishli. 2007-yilgi tadqiqotga koʻra, yuqori boshqaruvda ayollar yoʻq.[11]

Taʼlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayollarda savodxonlik darajasi erkaklarnikiga nisbatan bir oz pastroq: ayollarda savodxonlik darajasi 98,1 %, erkaklarda esa 98,7 % (15 yosh va undan katta, 2015-yil maʼlumotlari).[12] Savodsizlik, ayniqsa, loʻli ayollar, shuningdek, loʻli erkaklar orasida yuqori.[13]

Konstitutsiyaviy huquqlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolgariya Konstitutsiyasi gender tengligini taʼminlaydi:[14] m. 6.(1) Barcha insonlar erkin, qadr-qimmati va huquqlari boʻyicha teng tugʻiladilar. (2) Barcha fuqarolar qonun oldida tengdirlar. Irqi, milliy yoki ijtimoiy kelib chiqishi, etnik oʻziga xosligi, jinsi, dini, maʼlumoti, qarashlari, siyosiy mansubligi, shaxsiy yoki ijtimoiy mavqei yoki mulkiy holatiga koʻra imtiyozlar yoki huquqlarni cheklash mumkin emas“.

Xalqaro majburiyatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevropa Ittifoqining bir qismi boʻlgan Bolgariya (2007-yildan beri) uning koʻrsatmalariga boʻysunadi. Bolgariya ham CEDAW aʼzosi hisoblanadi. Bolgariya 2007-yilda Yevropa Kengashining Odam savdosiga qarshi kurash konvensiyasini ratifikatsiya qilgan[15]

Diskriminatsiyaga qarshi qonunlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Diskriminatsiya qonuniy ravishda taqiqlangan. Diskriminatsiyadan himoya qilish toʻgʻrisidagi qonun (2004) Bolgariyaning kamsitishlarga qarshi asosiy qonunidir. 4-moddada shunday deyilgan: „Jins, irqiy, millati, etnik kelib chiqishi, inson genomi, fuqaroligi, kelib chiqishi, dini yoki eʼtiqodi, maʼlumoti, eʼtiqodi, siyosiy mansubligi, shaxsiy yoki ijtimoiy mavqei, nogironligi, yoshi, jinsiy orientatsiyasi, oilaviy ahvoli, mulkiy holati yoki qonunda yoki Bolgariya Respublikasi ishtirok etgan xalqaro shartnomada belgilangan boshqa asoslarga koʻra taqiqlanadi“.[16]

Mulkiy meros

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayollar va erkaklar teng qonuniy huquqlarga ega. Erkaklar ham, ayollar ham yer, imoratlar va hayvonlar kabi mulkka ega boʻlib, meros boʻlinadi (yaʼni, mulk bir merosxoʻrga emas, balki barcha merosxoʻrlar oʻrtasida taqsimlanadi). Amalda, baʼzi merosxoʻrlar merosxoʻrlikdan mahrum boʻlishi mumkin yoki oʻz aka-ukalariga qaraganda koʻproq er olishlari mumkin, qizlar esa anʼanaviy ravishda oʻgʻillariga qaraganda kamroq erni meros qilib olishadi. Ikkinchisi baʼzan uy-roʻzgʻor buyumlari, baʼzan esa er yoki chorva mollarining koʻpincha katta miqdordagi seplari bilan izohlangan. Anʼanaga koʻra uylar koʻpincha kenja oʻgʻillarga meros boʻlib, ular xotinlarini oilaviy uyga olib kelishgan.[1]

Reproduktiv huquq va salomatlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolgariyada onalar oʻlimi darajasi 11 oʻlim / 100 000 tirik tugʻilgan (2010-yil holatiga koʻra).[17] Bolgariyada tugʻilishning umumiy koeffitsienti (TFR) 1,45 tugʻilgan bola/ayolni tashkil etadi (2015-yil hisob-kitoblariga koʻra), bu yangilanish darajasidan past va dunyodagi eng past koʻrsatkichlardan biridir.[18] Bolgariyada homiladorlikning dastlabki 12 xaftaligida va keyingi bosqichlarida tibbiy sabablarga koʻra abort qilish qonuniydir.

Nikoh va oilaviy hayot

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolgariyada nikoh anʼanaviy ravishda juda muhim boʻlgan boʻlsa-da, kommunizm qulagandan keyin turmush qurmaganlarning tez sur’atlarda oʻsishi kuzatildi. Kommunizmdan bozor iqtisodiyotiga oʻtish aholining demografik xulq-atvoriga katta taʼsir koʻrsatdi. Kommunizm qulagandan keyin turmush qurish uchun huquqiy va ijtimoiy bosim pasayib, aholi yangi turmush tarzini boshdan kechira boshladi.[19] 2014-yil holatiga koʻra, bolalarning 58,8 foizi turmushga chiqmagan onalardan tugʻilgan.[20] 2008 -ildagi Yevropa qadriyatlarini oʻrganishda (EVS) „Nikoh eskirgan institut“ degan fikrga qoʻshilgan bolgariyalik respondentlarning ulushi 27,2 % ni tashkil etdi.[21] 2009-yilda oila qonunchiligini modernizatsiya qiluvchi yangi Oila kodeksi kuchga kirdi.[22] Qonuniy jihatdan Bolgariya uzoq vaqtdan beri oila huquqida erkaklar va ayollarning tengligini tan olgan. Bu Oila kodeksining 2-moddasida aniq belgilab qoʻyilgan boʻlib, u oilaviy munosabatlarning ettita tamoyilini belgilaydi, ulardan biri „erkak va ayol oʻrtasidagi tenglik“dir. Bu „Er-xotin oʻrtasidagi tenglik“ deb nomlangan 13-moddada mustahkamlangan: „Er-xotinlar nikohda teng huquq va majburiyatlarga egadirlar“.[23] Huquqiy tenglikka qaramasdan, Bolqon madaniyatining ijtimoiy normalari koʻpincha xotinni eriga boʻysunish holatida deb hisoblaydi.[24] Onalik taʼtiliga kelsak, 1970-yillarning boshidan Bolgariyada ayollar ikki yillik haq toʻlanadigan taʼtil va bir yil toʻlanmaydigan taʼtildan foydalandilar. 1990-yillarning boshida u bir yillik haq toʻlanadigan taʼtil va bir yillik toʻlanmaydigan taʼtilga qisqartirildi.[25]

Ayollarga nisbatan zoʻravonlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolgariya koʻplab Sharqiy Yevropa jamiyatlarining paradoks qismidir: ayollarni jamoat hayotiga jalb qilishning uzoq anʼanasi va ayollarning yuqori kasbiy maqomi; lekin ayni paytda uydagi zoʻravonlikka nisbatan yumshoqlik. 1996-yilgi hisobotda shunday deyilgan: „Jamiyat ayollarning intellektual qobiliyatlarini tan oladi. Mana ellik yildirki, ayollar mamlakatdagi mehnat resurslarining yarmini tashkil etadi. Oiladagi vaziyat boshqacha. Oʻzaro munosabatlar modeli patriarxaldir.“[24] 21-asrda, Yevropa Ittifoqiga kirishi bilan Bolgariya oilaviy zoʻravonlik boʻyicha siyosatini qayta koʻrib chiqdi, xususan, oiladagi zoʻravonlik toʻgʻrisidagi birinchi qonun — 2005-yilda „Oiladagi zoʻravonlikdan himoya qilish toʻgʻrisida“ gi qonunni qabul qildi.[26] 2015-yilda Bolgariya Jinoyat kodeksining 158-moddasini bekor qildi, unda bir nechta jinsiy jinoyatlar sodir etgan shaxs jabrlanuvchiga turmushga chiqish orqali jinoiy javobgarlikdan qutulishi mumkin.[27][28]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Culture of Bulgaria - history, people, clothing, traditions, women, beliefs, food, customs, family“. everyculture.com. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  2. ↑ Ruiz, Blanca Rodriguez. The Struggle for Female Suffrage in Europe: Voting to Become Citizens. Leiden, The Netherlands: BRILL, 2012 — 329–330-bet. ISBN 978-90-04-22425-4. 
  3. ↑ „Women's Mobilization for War (South East Europe) - International Encyclopedia of the First World War (WW1)“. 1914-1918-online.net. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  4. ↑ „Women in Parliaments: World Classification“. ipu.org. Qaraldi: 5-iyun 2019-yil.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 „Gender equality“. European Commission - European Commission.
  6. ↑ „Employment rates for selected population groups“ (PDF). Ec.europa.eu. Qaraldi: 2016-yil 17-iyun.
  7. ↑ „Labor force, female (% of total labor force) | Data“. data.worldbank.org.
  8. ↑ „Part-time work: A divided Europe - Ocuparea Forţei de Muncă, Afaceri Sociale şi Incluziune - Comisia Europeană“. ec.europa.eu.
  9. ↑ Bilefsky, Dan. „Women's Influence Grows in Bulgarian Public Life“. The New York Times (7-fevral 2010-yil).
  10. ↑ Popov. „Do women rule Bulgaria?“. www.aljazeera.com.
  11. ↑ „Russia tops in female business leaders“ (8-mart 2016-yil). 2018-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-avgust.
  12. ↑ „The World Factbook“. cia.gov. 24-noyabr 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  13. ↑ „UNICEF Europe and Central Asia“. www.unicef.org.
  14. ↑ „National Assembly of the Republic of Bulgaria - Constitution“. www.parliament.bg. 2019-yil 19-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-avgust.
  15. ↑ „Full list“. Treaty Office.
  16. ↑ Refugees. „Refworld | Bulgaria: Protection Against Discrimination Act“. Refworld.
  17. ↑ „The World Factbook“. cia.gov. 18-aprel 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil.
  18. ↑ „The World Factbook — Central Intelligence Agency“. www.cia.gov. 2009-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 8-iyul.
  19. ↑ Koytcheva, Elena (1-iyul 2005-yil). „Contemporary union formation in Bulgaria: the emergence of cohabitation“. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)CS1 maint: date format ()
  20. ↑ „POPULATION AND DEMOGRAPHIC PROCESSES IN 2014 : (FINAL DATA)“. Nsi.bg. Qaraldi: 2016-yil 17-iyun.
  21. ↑ „Gesis: Zacat“. Zacat.gesis.org. 2020-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-avgust.
  22. ↑ „Family Code : Chapter One : General Provisions“. Kenarova.com (2009). Qaraldi: 2016-yil 17-iyun.
  23. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named kenarova.com
  24. ↑ 24,0 24,1 „The Advocates for Human Rights“.
  25. ↑ „Парични обезщетения“. nssi.bg.
  26. ↑ „Archived copy“. 2016-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 6-sentyabr.
  27. ↑ „Archived copy“. 2016-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 13-sentyabr.
  28. ↑ Note: Article 158 stated „In the cases of Articles 149 — 151 and 153, the perpetrator shall not be punished, or the imposed punishment shall not be served, if prior to the enforcement of the sentence there follows a marriage between the man and the woman.“

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bolgariya_ayollari&oldid=4344996" dan olindi