Kontent qismiga oʻtish

Bobiylar harakati

Ishorat qoʻshish
Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Bobiylik (Bobiya E'tiqodi ham deyiladi; forscha: بابیه) – 1844 yilda Bob (Ali Muhammad) tomonidan asos solingan din. Payg'ambar boʻlgan Eronlik savdogar, yagona, anglab bo'lmas Xudoning mavjudligi va U o'z irodasini cheksiz izchillikda keladigan Ilohiy Mazharlar orqali namoyon etishini o'rgatgan. U zamonaviy davrga kelib, Bahoiy E'tiqodi shaklida saqlanib qolgan bo'lib, Bobiylarning aksariyati bora-bora unga o'tganlar.[1] Uning idorasida kechgan xizmat davri qisqa va notinch bo'lib, Tabrizda ommaviy qatl qilinishi, hamda 19-asrda Eron harbiylarining eng qonli harakatlaridan bo'lishi mumkin boʻlgan, Bobning minglab izdoshlarini o'ldirgan qirg'in kampaniyasi bilan yakunlandi.[2]

Uning xizmati davomida uning unvon va da'volari ko'p evolyutsiyaga uchradi, chunki Bob o'z ta'limotlarini progressiv tarzda bayon qildi. [3]

Bobiy E'tiqodi 1852 yilgacha Eronda gullab-yashnaydi, keyin esa Usmonlilar imperiyasi, xususan Kiprda, shuningdek, Eron yer to'lasiga surgunlikda davom etadi. Islomiy messianik harakatlar orasida g'ayritabiiy holat boʻlgan Bobiy harakati shia islomidan uzilishni ko'rsatdi va o'ziga xos qonunlari, ta'limotlari va amaliyotlari bilan yangi diniy tizimni boshladi. Bobiylik ruhoniy va hukumat idoralari tomonidan zo'ravonlik bilan bostirilgan bo'lsa-da, bu Bahoiy dinining asoslanishiga olib keladi, qaysikim uning izdoshlari Bob tomonidan asos solingan dinni o'zlaridan oldingi din deb bilishadi. Bahoiy manbalarining ta'kidlashicha, Bob jasadining qoldiqlari bir hovuch Bobiylar tomonidan yashirincha qutqarilgan va keyin yashirilgan. Vaqt oʻtishi bilan qoldiqlar Bahoullohning, soʻngra Abdul-Bahoning koʻrsatmalariga koʻra yashirincha Isfaxon, Kirmonshoh, Bagʻdod, Damashq, Bayrut orqali, soʻngra dengiz orqali Karmal togʻi ostidagi tekislikdagi Akko shahriga 1899 -yilda olib ketilgan [4] . [4] 1909-yil 21-martda qoldiqlar hozirgi Hayfadagi (Isroil ) Karmal tog‘ida Abdul-Baho tomonidan shu maqsadda qurilgan maxsus maqbaraga, Bob ziyoratgohiga dafn qilinadi.

Tarqalish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Bobiylik harakati… o‘n to‘qqizinchi asrning o‘rtalaridagi Eron uchun dinlararo totuvlikni, jinslar orasidagi ijtimoiy tenglikni, hamda inqilobiy anti-monarxizmni targ‘ib etuvchi ijtimoiy taraqqiyotning muhim katalizatoriga [aylandi]. Bobiylik, o'zida qadimiy Eronni, ya'ni yettinchi asrdan boshlab, Islomning asosiy o'qimiga qarshi masihchilikni ko'paytirib kelgan Eronni aks ettirdi...

Vaholanki, yangi harakat, Eronning yangilanish va o'zgarishlarga qarshiligining samarasi o'laroq kelib chiqdi va [Bobiylik harakati] sekyularizm, internatsionalizm va urushni rad qilishga asoslangan zamonaviy qarashni taqdim etdi.Aynan mana shu qarash, uni o'n to'qqizinchi asrning oxirida Bobiylikdan vujudga kelgan Bahoiylik tariqasida bugunga qadar tirik qolishga qodir etdiki, u o'z ichiga 5 million jonlik jamoa va joylarni qamraydi, bu esa, uni O'rta Sharq modernizatsiyasi haqidagi har qanday qissaga kiritilishga haqli etadi."[5]

Qo'zg'olon va qirg'inlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1848 yilga kelib, Bobiylarning qizg'inligi ortib, ruhoniy muxolifatning kuchayishi Bobiylar va ularning hukumati, hamda ruhoniylari o'rtasida qator qarama-qarshiliklarga olib keldi. [6] Eron shohi Muhammadshoh Qojar vafotidan keyin mamlakatda qator qurolli kurashlar va g'alayonlar boshlandi, jumladan Tabarsiyda. [6] Bu qarama-qarshiliklarning barchasi Bobiylarning qirg'inlariga olib keldi; Bahoiy mualliflari 1844 yildan hozirgi kungacha 20 000 Bobiy o'ldirilganini taxmin qiladilar, o'limlarning aksariyati dastlabki 20 yil ichida sodir boʻlgan.[7] Bobiylarning tarixda qayd etilgan birinchi yirik qatllari Qazvinda sodir boʻlgan. O'shandan beri taniqli ulamolar va ularning izdoshlari tomonidan Bobiylarga qarshi hujumlar kengayib borgan va ba'zi Bobiylar ham qurol ko'tarishga majbur bolla boshladilar.[7] Olis va chekka joylarda tarqoq Bobiylar hujumga uchrab, o'ldirilgan, ko'p sonli Bobiylar yashaydigan joylarda esa, ular o'zlarini himoya qilishgan.[8] Ushbu hujumlardan biri Mozandaronning Babol shahrida sodir bo'ladi, bu bir necha Bobiylar va ularning raqiblarining o'limiga, shuningdek, Bobiylar va ularning dushmanlari o'rtasida Tabarsiy-Qal'asidagi qurolli to'qnashuvga olib keladi. Shundan soʻng Eron shimoli va janubidagi Zanjon va Neyriz shaharlarida Bobiylar va ularning raqiblari oʻrtasida yana ikkita katta toʻqnashuv, shuningdek, Yazdda kichikroq toʻqnashuvlar boʻlib oʻtadi. Bu toʻqnashuvlarda jami bo'lib bir necha ming Bobiy halok boʻladi.[7] Tabarsiy, Zanjon va Neyrizdagi uchta asosiy to'qnashuvda Bobiylar dushmanlari tomonidan hukumatga qarshi qo'zg'olon ko'tarishda ayblangan.[9] Biroq, bu harakatlar sof inqilobiy bo'lishi dargumon.[9] Uchala holatda ham sodir boʻlgan janglar mudofaa xarakteriga ega bo'lib, hujumga asoslangan jihod hisoblanmaydi, chunki Bob bunga yo'l qo'ymagan va ikkita shahar to'qnashuviga kelganda (Neyriz va Zanjonda), ular oldingi janglar bilan bog'liq boʻlgan shaharlardagi mavjud ijtimoiy va siyosiy tarangliklar sababli edi.[9][10] Shuningdek, kelishilgan harakatlar rejasi haqida hech qanday dalil yo'q.[9] 1850 yil o'rtalarida yangi bosh vazir Amir Kabir Bobilar harakati tahdid deb bilib, Bobni qatl qilishni buyuradi, bundan keyin esa, ko'plab bobiylar o'ldirildi. [6]

Tabarsiy qal'asi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shayx Tabarsiy ziyoratgohi

Bobiylar va hokimiyat o'rtasidagi to'qnashuvlardan birinchisi va eng tanilgani Mozandaron shahrida, Barfarushdan (zamonaviy Babol ) 22 kilometr janubi-sharqda joylashgan Shayx Tabarsiy ziyoratgohida sodir boʻlgan. 1848 yilning oktyabridan 1849 yilning mayigacha Quddus va Mulla Husayn boshchiligidagi 300 ga yaqin bobiylar (keyinchalik 600 ga ko'tariladi) shahzoda Mahdi Quli Mirzo qo'mondonligi ostida mahalliy qishloq aholisi va shoh qo'shinlari a'zolari hujumlaridan o'zlarini himoya qildilar. [6] Ular o'lim va ochlik tufayli zaiflashganidan so'ng, xavfsizlik to'g'risida yolg'on va'dalar orqali bo'ysundirilgan va o'ldirilgan yoki qullikka sotilgan.[11] [6]

Zanjon qo'zg'oloni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eron shimoli-g‘arbidagi Zanjondagi Ali Mardanxon qal’asidagi qo‘zg‘olon barcha to‘qnashuvlar ichida eng shiddatlisi bo‘ldi. Unga Mulla Muhammad Ali Zanjoniy boshchilik qilgan, u Hujjat deb atalgan va u ham yetti-sakkiz oy (1850 yil may – 1851 yil yanvar) davom etgan. Shahardagi diniy ulamolardan biri Bobiy harakatiga qo'shilganidan keyin shahardagi Bobiylar jamoasi 3000 ga yaqin ko'paydi. [6] Mojarodan oldin yetakchi islom ruhoniylari va yangi koʻtarilgan Babi rahbariyati oʻrtasida yillar davomida kuchayib borayotgan keskinlik kuzatildi. Shahar gubernatori shaharni ikki qismga bo'lishni buyurdi, shundan so'ng tez orada harbiy harakatlar boshlanadi. [6] Bobiylar koʻp sonli muntazam qoʻshinlarga qarshilik koʻrsatdilar va bir necha ming bobiylarning oʻlimiga sabab boʻldilar. [6] Hujjat oʻldirilib, Bobiylar soni sezilarli darajada kamaygach, 1851-yil yanvarida bobiylar taslim boʻlib, armiya tomonidan qirgʻin qilingan. [6]

Iqtiboslar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ de Bellaigue, Christopher (2018). The Islamic Enlightenment: The Modern Struggle Between Faith and Reason. London: Vintage. ISBN 978-0-099-57870-3.
  2. ↑ de Bellaigue, Christopher (2018). The Islamic Enlightenment: The Modern Struggle Between Faith and Reason. London: Vintage. ISBN 978-0-099-57870-3.
  3. ↑ Lambden 2019.
  4. ↑ 4,0 4,1 Effendi 1944.
  5. ↑ de Bellaigue, Christopher (2018). The Islamic Enlightenment: The Modern Struggle Between Faith and Reason. London: Vintage. ISBN 978-0-099-57870-3.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 Smith 2000.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Peter Smith & Moojan Momen (September 2005). "MARTYRS, BABI". Encyclopedia Iranica. Online Edition. https://iranicaonline.org/articles/martyrs-babi-babi. Qaraldi: 1 May 2020. 
  8. ↑ Shoghi, Effendi. Gott geht vorüber, Hofheim, 2019 — 37–38-bet. ISBN 978-3-87037-634-5. OCLC 1262336126. 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Smith, Peter. An introduction to the Baha'i faith. Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2008 — 13-bet. ISBN 978-0-521-86251-6. OCLC 181072578. 
  10. ↑ The Babi Uprising in Zanjan, John Walbridge published in Iranian Studies, 29:3-4, pages 339-362 1996
  11. ↑ Bausani, A. (1999). "Bāb". Encyclopedia of Islam. Leiden, The Netherlands: Koninklijke Brill NV.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bobiylar_harakati&oldid=5266879" dan olindi