Bilqildama hududidagi jang
| Bilqildama hududidagi jang. Qo’qon xonligidagi tartibsizlik | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Raqiblar | |||||||
| Qo’qon xonligi sarbozlari Qipchoqlar Toshkent feodallari |
Andijon qipchoqlari | ||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Xudoyorxon Narmambet |
Musulmonqul | ||||||
| Yoʻqotishlar | |||||||
| Minimal | halok bo’lganlar 1500 | ||||||
Bilqildama hududidagi jang Qoʻqon xonligi tarixidagi eng qonli jang boʻlib, 1852-yilda Xudoyorxon boshchiligidagi Qoʻqon sarbozlari, bir tomondan Toshkent qushbegi Narmambet (Narmuhammad-qushbegi) boshqa tomondan Musulmonqulning qipchoq qoʻshini o’rtasida bo’lib o’tgan jang hisoblanadi. Jangda qo’qon sarbozlari g’alaba qildi va butun Farg’ona vodiysi bo’ylab qipchoqlarning qirib tashlanishi hamda Xudoyorxon Musulmonqulni qatl qilishi bilan yakunlandi
Joy va nomi
[tahrir | manbasini tahrirlash]X. N. Bobobekovning soʻzlariga koʻra, jang Norin va Qoradaryo (Ike-su-arasi, oʻzbekcha: Икки-су арасы qirgʻizcha: Эки-Суу Арасы O'rta asrlarda Miyan-Rudan nomi bilan mashhur bo'lgan Eki-Su Arasi), qipchoqlarning an'anaviy ko'chmanchi lageri, Musulmonqulning o’zi Bilqillama qumlog’ida qo’lga olinadi. Jang joyi jangga yana boshqa bir nom bergan Baliqchi qishlog'i yaqinida joylashgan edi.
Turli manbalarda jang sodir boʻlgan hududga har xil nomlar berilgan. Eng keng tarqalgani qirg'izcha Bilqildama versiyasidir. “Ta’rih-i Shohruhiya” asari muallifi Mulla Niyoz-Muhmammad Xoʻqandiy soʻzni “ Bilqilama ” deb atasa, uning ortidan jang maydonini V. DA. Bartold ham shunday nomlaydi. E. L. Markov o’zining sayohat insholarida joy nomini “ Baliqlama ” deb koʻrsatadi. Tarix fanlari doktori professor A. A. Mixaylov o'zining "Janubga ilk qadam" kitobida Qo’qon xonligidagi og’ir ichki siyosiy vaziyatni tasvirlab, " Bilqillom trakti "da sartlar va qipchoqlar o'rtasidagi jangni eslatib o'tadi.
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xonlikning dehqonchilik va shahar zodagonlari orasida qipchoq hokimiyatining hukmronligidan nihoyatda norozi boʻlgan kuch asta-sekin shakllandi, unga tayangan holda Xudayorxon davlat boshligʻi boʻldi. Bunga asosan Musulmonqulning Toshkentdagi jiddiy magʻlubiyati sabab bo’ldi, bu yerda qipchoqlar mahalliy feodal zodagonlarga Qoʻqondagidek qattiq zarba berilmagan.
Sheralixon oʻldirilgandan soʻng Oloy ning qirgʻiz rahbarlari Musulmonqulning Oʻshdagi Qoʻqonga qarshi qoʻzgʻolonni bostirish uchun ketganidan foydalanib, Shohmurodni Qoʻqonda xon taxtiga oʻtqazdilar, biroq Musulmonqul darhol Murodni qatl qildi va Sheralixon ning kichik o'g'li Xudoyorxon ni Qo'qon hukmdori sifatida e’lon qildi. Musulmonqul uni oʻz ta’sirida ushlab turish uchun o’z qiziga uylantiradi.
Xudoyorxonning onasi Jarqinayim Talas qirgʻizlaridan boʻlgan va qirgʻiz feodallari bilan aloqani uzmagan edi. Musulmonqulning xotini Ketmen-Tyube yirik qirg'iz manapining qizi edi. Bu orada yosh xonning unga hokimiyatni egallashga imkon bermagan qattiqo’l hukmdordan noroziligi kuchayib boradi. 1850-yilda Xudoyorxon qaynotasidan hokimiyatni tortib olishda yordam soʻrab Toshkent qushbegi Narmambetga murojaat qiladi. U zudlik bilan Qoʻqonga qoʻshin joʻnatadi, lekin Musulmonqul qoʻshini toshkentliklarni magʻlub etib, Xudoyorxonni asirga oladi, lekin keyin avf qilinadi.
Jang
[tahrir | manbasini tahrirlash]1852-yilda Xudoyorxon yana Musulmonqulga qarshi chiqadi. “Maktubcha-i Xon” asarida yozilishicha, Musulmonqul Ikki-su arasiga qochib ketadi. 8-oktabrda Bilqildama hududida qoʻqon sarbozlari qipchoq qoʻshini bilan to’qnasib, jangda gʻalaba qozonadi. Jang quyosh chiqishi bilan boshlanadi. Jangni shaxsan Xonning o’zi boshqaradi. Oldinga artilleriya yuboriladi, toʻp va miltiqlardan qipchoqlarga qarat uch tarafdan oʻq uzish buyuriladi. Keyin otliq askarlar jalb qilinadi. Atrofda koʻtarilgan chang-toʻzondan hech narsa koʻrinmasdi, dushman qayerda, o’zining askarlari qayerda ekanlgini farqlash qiyin edi. Jang 26 soat davom etdi. Gʻalaba kam sonli qoʻshin bilan qolgan xon tomonda edi. Qipchoq askarlaridan esa hech kim tirik qolmagan edi.
Keyin sarbozlar zo’ravonlik va o’lim tarqatib qipchoq qishloqlariga kirib bordi: Xudoyorxon qabila oqsoqollarini qirib tashlashni buyurdi.
Xulosa
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bu jang Qoʻqon xonligi tarixidagi eng qonli jang boʻlib, sarbozlarning qipchoqlar ustidan qozongan gʻalabasi natijasida qoʻshindagi hokimiyat vaqtincha sart ulugʻzotlari qoʻliga oʻtadi. Biroq qirgʻiz va qipchoq feodallari qoʻllab-quvvatlayotgan Mallaxon ham taxt uchun kurashga kirishdi. Qoʻqon xoni Xudoyorxon qoʻshini magʻlubiyatga uchradi, qirgʻiz-qipchoq ittifoqi esa 1862-yilda oʻldirilgan Mallaxonni Qo’qon xoni deb eʼlon qildi.
Qipchoqlar oʻsha jangda va urushda butunlay gʻalaba qozonganida, bu Qipchoq davlatining tashkil topishi bilan mintaqa tarixida albatta oʻz aksini topgan boʻlar edi. Oʻzbekiston va Qirgʻiziston toponimlarida qipchoqlarning voqealarga boy tarixi haqidagi aks-sadolari hozir ham oʻz aksini topgan.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Бейсембиев Т. К.. "Таʼрих-и Шахрухи" как исторический источник. Алма-Ата: Наука, 1987 — 112—121-bet.
- Бабабеков Х. Н.. История Коканда. Ташкент: издательство «Фан», 2006 — 56—62-bet. [sayt ishlamaydi]
- Mixaylov A. LEKIN. Janubga birinchi otish / A. LEKIN. Mixaylov. - M.: MChJ "NAshriyot uyi ACT"; Sankt-Peterburg: "Shimoliy-G'arbiy matbuot", 2003. - 429 p. - (Harbiy tarix kutubxonasi). 5000 nusxada tiraj. ISBN 5-17-020773-5 (MChJ nashriyoti ACT). ISBN 5-93699-163-0 ("Shimoliy-g'arbiy matbuot"). 4-bob "Qo'qon bilan urush".