Bering dengizi
| Bering dengizi | |
|---|---|
 | |
| Joylashuvi | Rossiya/AQSh |
| Koordinatalari | 60.0428/-178.8575 |
| Eng katta uzunligi | 2400 |
| Yuzasi | 2 260 000 — 2 310 000[1] |
| Oʻrtacha chuqurligi | 1640[1] |
| Eng katta chuqurligi | 4151/4420[1] |
| Suv hajmi | 3 690 000 — 3 800 000[1] |
Bering dengizi — Tinch okean shimolidagi yarim berk dengiz. Tinch okeanidan Aleut, Komandor orollari ajratib turadi. Maydoni 2315 ming km². Eng chuqur joyi 5500 m, shimolida 200 m.dan kam. Kirgʻoqlarining aksari qismi baland va tik yon bagʻirli qoyalardan iborat. Buxta va qoʻltiq koʻp. Eng katta qoʻltiqlari: Anadir, Olyutorka (RF sohilida), Norton, Bristol (Alaska, AQSH). Bering dengizida SanLavrentiy, Karaga, Pribilov, Nunivak va boshqa juda koʻp orollar bor. Bering dengizi — Uzoq Sharqdagi eng yirik geosinklinal dengiz. Tubining qariyb yarmi kontinental shelfdan iborat. Bir necha tizma va ular orasida chuqur botiqlar bor. Materik yon bagʻri nisbatan tik. Suv osti kanʼonlari uchraydi. Tektonik parchalanish kuchli. Choʻkindilar materik yon bagʻrida asosan terrigen jinslardan iborat, shuningdek vulkanogen jinslar ham bor. Botiklarda choʻkindilar qalinligi 2,5 km ga stali. Bering dengizining chuqur qismi Yer poʻstining subokean tipiga mansub. Fevralda havoning urtacha temperaturasi shimolda —23°, janubda 0° dan —4° gacha, avgustda shimolda 5°, janubda 10°. Yiliga shimolda 200-400 mm, jan.da 1500 mm yogʻin tushadi. Anadir va Olyutorka qoʻltiqlari qariyb toʻqqiz oy muzlaydi. Anadir va Yukon daryolari quyiladi. Suvining shoʻrligi 30—33‰. Bering dengizi da baliq, morj, dengiz mushugi, tyulen ovlanadi. Qirgʻoqlari va orollarida qushlar bozori bor. Asosiy portlari: Provideniya (RF), Nom (AQSH). Dengiz V. Bering nomiga qoʻyilgan.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aksariyat olimlarning fikriga koʻra, soʻnggi muzlik davrida dengiz sathi odamlarning sharqqiy Osiyodan Shimoliy Amerikaga, hozirgi Bering boʻgʻozi joylashgan quruqlikdagi Beringiya orqali piyoda koʻchib oʻtishlariga imkon beradigan darajada past boʻgan[2].
Etimologiyai
[tahrir | manbasini tahrirlash]XVIII asr xaritalarida dengiz Kamchatka yoki Qunduz dengizi deb atalgan. Shu bilan birga, „qunduz“ bu yerda yashaydigan dengiz otterini (dengiz otterini) anglatadi. Dengiz otterining qimmatbaho moʻynasi bor, bu ruslarning Bering dengizini dastlabki tadqiq qilishiga sabab boʻlgan[3].
Keyinchalik dengiz sayohatchi Vitus Bering sharafiga oʻzgartirildi. Uning rahbarligida dengiz 1725-1743-yillarda oʻrganildi. Dengizni Shimoliy Muz okeani bilan bogʻlaydigan Bering boʻgʻozi ham uning nomi bilan atalgan.
Bering dengizi nomi birinchi marta XIX asr boshlarida fransuz geografi S. P. Fliorier tomonidan taklif qilingan, ammo u faqat 1818-yilda rus sayohi V. M. Golovnin tomonidan foydalanishga kiritilgan. Biroq, 1833-yilgi Rossiya imperiyasining yangi geografik yoʻl xaritasida u Qunduz dengizi sifatida ham koʻrsatilgan.
Hozirgi zamon tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1990-yil 1-iyunda Vashingtonda SSSR tashqi ishlar vaziri Eduard Shevardnadze AQSh Davlat kotibi Jeyms Beyker bilan birgalikda Shevardnadze-Beyker boʻylab Bering dengizi suvlarini AQShga oʻtkazish toʻgʻrisida shartnoma imzoladi.
Joylashuvi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Maydoni 2,315 million km². Oʻrtacha chuqurligi 1600 metr, maksimali 5500 metr. Dengizning uzunligi shimoldan janubgacha 1600 km, sharqdan gʻarbgacha — 2400 km. Suv hajmi 3795 ming km³. Suv havzasi 1,7 million km.
Bering dengizi marginaldir. U Shimoliy Tinch okeanida joylashgan boʻlib, Yevro-Osiyo va Shimoliy Amerika qitʼalarini ajratib turadi. Shimoli-gʻarbda Shimoliy Kamchatka, Koryak togʻlari va Chukotka qirgʻoqlari bilan chegaralangan. Dengizning janubiy chegarasi Aleut orollari zanjiri boʻylab chizilgan boʻlib, janubga egilgan ulkan yoyni hosil qiladi va uni Tinch okeanining ochiq suvlaridan ajratib turadi. Shimoldagi Bering boʻgʻozi uni Shimoliy Muz okeani bilan, janubdagi Komandor-Aleut zanjiridagi koʻplab boʻgʻozlar esa Tinch okeani bilan bogʻlaydi.
Dengiz qirgʻogʻi koʻrfaz va burni bilan oʻralgan. Rossiya sohilidagi yirik qoʻltiqlar: Anadirskiy, Karaginskiy, Olyutorskiy, Korfa, Kresta; Amerika qirgʻogʻida: Norton, Bristol, Kuskokwim.
Orollar asosan dengiz qirgʻogʻida joylashgan:
AQSH hududi (Alyaska): Pribilof orollari, Aleut orollari, Diomed orollari (sharqida — Krusenstern oroli), Sent-Lorens oroli, Nunivak, King oroli, Sent-Metyu orollari. Rossiya hududi. Chukotka avtonom okrugi: Diomed orollari (gʻarbiy — Ratmanov oroli). Kamchatka hududi:Komandir orollari, Karaginskiy oroli. Katta daryolar Yukon va Anadir, shuningdek, Agiapuk dengizga quyiladi.
Suv zonasi ustidagi havo harorati yozda +7 … +10 ° C gacha, qishda esa −1 … −23 ° C gacha. Shoʻrligi 33-34,7‰.
Har yili sentyabr oyining oxiridan iyul oyida muz hosil boʻladi va eriydi. Dengiz yuzasi (Bering boʻgʻozidan tashqari) har yili taxminan oʻn oy muz bilan qoplangan (taxminan besh oy — dengizning shimoliy yarmi, taxminan etti oy, noyabrdan maygacha — dengizning shimoliy uchdan bir qismi) . Lourens koʻrfazi baʼzi yillarda muzlar umuman erimatydi. Bering boʻgʻozining gʻarbiy qismida oqimlar olib kelgan muzliklar hatto avgust oyida ham paydo boʻlishi mumkin[4].
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Шунтов 2001.
- ↑ „Карта новых открытий в Восточном океане, 1781 г.“ (ru). www.wdl.org. 2013-yil 15-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 19-avgust. na sayte Mirovoy sifrovoy biblioteki
- ↑ Novaya geograficheskaya dorojnaya karta Rossiyskoy imperii s oznacheniem 57 guberniy, 8 oblastey, 4 gradonachalstv, 4 upravleniy, 8 voevodstv, Zemli Bolshoy i Maloy Kabardi i Kirgiz Kaysakov. S pokazaniem uchebnix okrugov, gorodov, primechatelnix mest, vodyanix soobщeniy, pochtovix proezjix dorog, i rasstoyanie mejdu onimi v verstax. Sostavlena i izdana slujaщim v Voenno-tipograficheskom depo kapitanom Mednikovim. 1833. S.-Peterburg. Izdanie sey karti slujit edinstvenno rukovodstvom prepodavayuщim i uchaщimsya Rossiyskoy geografii po kursu G. G. Professor. Arseneva i Zyaslavskogo i dlya puteshestvuyuщix po Rossii
- ↑ Леонов А. К.. Региональная океанография. Л.: Гидрометеоиздат, 1960 — 164-bet.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |