Kontent qismiga oʻtish

Barqaror rivojlanish

Vikipediya, erkin ensiklopediya

Barqaror rivojlanish – kelajak avlodlarning oʻz ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga ziyon yetkazmagan holda, hozirgi avlodning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan insoniyat taraqqiyotining samarali yoʻnalishidir[1][2]. Maqsad – yashash sharoitlari va resurslar inson ehtiyojlarini qondirgan holda, sayyoramizning yaxlitligini xavf ostiga qoʻymasdan, jamiyat yaratishdir[3][4]. Iqtisodiyot, atrof-muhit va ijtimoiy farovonlik ehtiyojlari oʻrtasidagi muvozanatni taʼminlash barqaror rivojlanishning asosiy maqsadi hisoblanadi. 1987-yildagi Brundtland hisoboti barqaror rivojlanish tushunchasining keng tarqalishiga hissa qoʻshdi.

Barqaror rivojlanish tushunchasi meʼyoriy konsepsiya hisoblangan barqarorlik gʻoyasi bilan chambarchas bogʻliqdir[5]. UNESCO ikkala tushuncha oʻrtasidagi farqni quyidagicha tushuntirgan: „Barqarorlik koʻpincha uzoq muddatli maqsad sifatida qaraladi (yaʼni, yanada barqaror dunyo), barqaror rivojlanish esa shu maqsadga erishish uchun amalga oshiriladigan turli jarayonlar va yoʻllarni ifodalaydi“[6].

1992-yildagi Rio-de-Janeyroda oʻtkazilgan Yer sammitidan boshlangan Rio jarayoni barqaror rivojlanish tushunchasini xalqaro darajaga olib chiqdi. Barqaror rivojlanish – bu barqaror rivojlanish maqsadlarining asosiy gʻoyasi hisoblanadi[7]. 2030-yilga moʻljallangan ushbu global maqsadlar 2015-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan. Maqsadlar qashshoqlik, iqlim oʻzgarishi, biologik xilma-xillikning yoʻqolishi va tinchlik kabi global muammolarni hal qilishga qaratilgan.

Barqaror rivojlanish konsepsiyasi bilan bogʻliq baʼzi muammolar mavjud. Baʼzi olimlar uni oksimoron deb ataydilar. Chunki, ularning fikricha, rivojlanish barqarorlik xususiyatiga emas. Boshqa tahlilchilar esa hozirgacha erishilgan yutuqlarni yetarli deb bilmaydilar[8][9]. Olimlarning taʼkidlashicha, barqaror rivojlanish tushunchasi ochiq talqinga ega boʻlib, koʻpincha noaniq va nomuvofiq deb tanqid qilinadi, shu sababli uni osonlikcha oʻzlashtirish mumkin[7].

Barqaror rivojlanishning taʼrifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1987-yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit va Rivojlanish boʻyicha Jahon Komissiyasi „Bizning umumiy kelajagimiz“ nomli hisobotni eʼlon qildi. Bu hisobot koʻpincha Brundtland hisoboti deb ataladi[1]. Hisobotda „Barqaror rivojlanish“ tushunchasiga taʼrif berilgan boʻlib, bu taʼrif hozirgi kunda keng qoʻllanilmoqda[1][10]:

Barqaror rivojlanish — bu kelajak avlodlarning oʻz ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga ziyon yetkazmagan holda, hozirgi avlodning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan insoniyat taraqqiyotining samarali yo‘nalishidir. U o‘z ichiga ikkita asosiy tushunchani qamrab oladi:

  • "Ehtiyojlar" tushunchasi, ayniqsa, dunyo kambag‘allarining asosiy ehtiyojlariga eng yuqori darajadagi e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan masala;
  • Texnologiya va ijtimoiy tuzilmaning mavjud holati atrof-muhitning hozirgi va kelajak ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlariga qo‘yadigan cheklovlar tushunchasi.
    — Atrof-muhit va Rivojlanish bo'yicha Jahon Komissiyasi, Bizning umumiy kelajagimiz (1987)

Shunday qilib, barqaror rivojlanish iqtisodiy rivojlanish, atrof-muhitni muhofaza qilish va ijtimoiy farovonlik oʻrtasida muvozanat saqlashga intiladi.

Biroq, olimlar barqaror rivojlanishning koʻp qirrali tushunchalari mavjudligini taʼkidlab oʻtishgan. Bundan tashqari, hukmron bozorga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy-siyosiy tizimda ham ziddiyatlar mavjud. Umumbashariy barqaror rivojlanishga qaratilgan harakatlar har bir joyda, barcha insonlar uchun istiqbol va farovonlikni shakllantiradigan gʻoyat xilma-xil muammolar, sharoitlar va tanlovlarni hisobga olishi lozim[7].

Barqaror rivojlanish gʻoyasi global va milliy boshqaruv tizimlarida katta ahamiyatga ega boʻlsa-da, uning mazmuni va amalga oshirilishi muayyan sharoitga bogʻliq boʻlib, vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib bormoqda. Bu fikr-mulohazalarning rivojlanishini, masalan, Ming yillik taraqqiyot maqsadlaridan (MTM, 2000-2015 yillar) Barqaror rivojlanish maqsadlariga (BRM, 2015-2030 yillar) oʻtish jarayonida kuzatish mumkin.

Tushunchaning rivojlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yana qarang: Barqarorlik

Barqaror rivojlanishning asoslari XVII va XVIII asrlarda Yevropada ishlab chiqilgan barqaror oʻrmon xoʻjaligi toʻgʻrisidagi gʻoyalarga borib taqaladi[11][12][13]. Angliyada oʻrmon resurslarining kamayishi va bu borada xavotirning ortishi natijasida, John Evelyn 1662-yilda yozgan „Sylva“ nomli asarida shunday degan edi: „Tabiiy resurslardan ortiqcha foydalanishni oldini olish uchun har bir yer egasi daraxt ekishga oʻzining milliy burchi sifatida qarashi kerak“. 1713-yilda Saksoniya saylovchisi Fridrix Avgust I xizmatidagi yirik kon maʼmuri Hans Karl fon Karlovits oʻrmon xoʻjaligi boʻyicha 400 sahifali „Sylvicultura oeconomica“ asarini nashr etdi. Evelin va Fransiya vaziri Jan-Batist Kolbertning gʻoyalaridan kelib chiqqan holda, fon Karlovits oʻrmonlarni barqaror hosilni taʼminlash maqsadida boshqarish tushunchasini ishlab chiqdi[11]. Uning asarlari Aleksandr fon Gumboldt va Georg Lyudvig Xartig kabi olimlarga taʼsir koʻrsatdi. Bu esa oʻrmonchilik fanining rivojlanishiga olib keldi. Oʻrmon boshqaruvining resurslardan oqilona foydalanish gʻoyasiga asoslangan yondashuvi Gifford Pinchotga ham taʼsir qildi. Pinchot AQSh Oʻrmon Xizmatining birinchi rahbari edi. Shuningdek, u Aldo Leopoldga ham taʼsir koʻrsatdi. Leopoldning yer etikasi 1960-yillarda atmosferani himoya qilish harakatining rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi[11][12]. 1962-yilda Rechel Karsonning Silent Spring asari nashr etilgach, rivojlanayotgan ekologik harakat eʼtiborni iqtisodiy oʻsish va rivojlanish oʻrtasidagi bogʻliqlikka qaratdi. Kenneth E. Boulding 1966-yilda yozgan taʼsirli insholarida „Kelajak iqtisodiyoti Kosmik kemasi“ deb nomlangan konsepsiyani taqdim etdi. Unda u iqtisodiy tizimning cheklangan resurslari bilan ekologik tizimga mos kelishi zarurligini taʼkidladi[12]. Yana bir muhim voqea 1968-yilda Garrett Hardinning maqolasi boʻlib, unda „jamoat fojiasi“ atamasini ommalashtirgan[14].

Barqarorlik va rivojlanishning zamonaviy maʼnodagi toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliqligi 1970-yillarning boshlariga borib taqaladi. Ernst Baslerning 1972-yilda nashr etilgan „Strategy of Progress“ (nemischa) kitobida, kelajakdagi yogʻoch ishlab chiqarish uchun oʻrmonlarni saqlashning barqaror konsepsiyasi qanday qilib kelajak avlodlar uchun dunyoni saqlab qolish uchun ekologik resurslarni saqlashning kengroq ahamiyatiga toʻgʻridan-toʻgʻri oʻtkazilishi mumkinligini tushuntirdi[15]. Oʻsha yili, atrof-muhit va rivojlanish oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlik Oʻsish chegaralari nomli klassik hisobotda keltirilgan tizimlar dinamikasi simulyatsiya modeli yordamida rasmiy ravishda namoyish etildi. Bu Rim Klubi tomonidan buyurtma qilingan boʻlib, Massachusetts texnologiya institutidan Dennis va Donella Meadowlar boshchiligidagi olimlar guruhi tomonidan yozilgan. Jahon tizimining istalgan „global muvozanat holatini“ tasvirlab, mualliflar shunday yozgan: „Biz toʻsatdan va nazoratsiz qulab tushmasdan barqaror boʻlgan va barcha odamlarning asosiy moddiy talablarini qondirishga qodir boʻlgan dunyo tizimini ifodalovchi modelni qidirmoqdamiz“[16]. 1972-yilda nufuzli A Blueprint for Survival nomli kitob ham nashr etildi[17][18].

1975-yilda MTI tadqiqot guruhi „Oʻsish va uning kelajak uchun oqibatlari“ mavzusida AQSh Kongressi uchun oʻn kunlik maʼruzalarni tayyorladi. Bu maʼruzalar AQSh Kongressi uchun barqaror rivojlanish boʻyicha oʻtkazilgan ilk maʼruzalar edi[19].

1980-yilda Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi global ustuvor yoʻnalish sifatida barqaror rivojlanishga birinchi murojaatlardan birini oʻz ichiga olgan dunyoni saqlash strategiyasini nashr etdi. Unda barqaror rivojlanishni global ustuvorlik sifatida birinchi marta tilga oldi[20] va „barqaror rivojlanish“ atamasini kiritdi[21]. Ikki yildan soʻng Birlashgan Millatlar Tashkiloti Tabiat uchun Butunjahon Xartiyasida insonning tabiatga taʼsirini boshqarish va baholash uchun qoʻllaniladigan beshta tabiatni muhofaza qilish prinsiplarini keltirdi[22].

Brundtland hisobotidan soʻng, barqaror rivojlanish tushunchasi dastlabki avlodlararo doiradan chiqib, koʻproq „ijtimoiy jihatdan va atrof-muhitga barqaror iqtisodiy oʻsish“ kabi maqsadga qaratilgan[21]. 1992-yilda Atrof-muhit va Rivojlanish boʻyicha BMT konferensiyasi Yer Xartiyasini nashr etdi. Unda XXI-asrda adolatli, barqaror va tinchliksevar global jamiyat qurilishini aks ettiradi. Barqaror rivojlanish uchun „Agenda 21“ harakat rejasi axborot, integratsiya va ishtirokni mamlakatlarga ushbu oʻzaro bogʻliq ustuvorliklarni tan oladigan taraqqiyotga erishishda yordam beradigan asosiy tarkibiy qismlar sifatida belgilagan. Bundan tashqari, „Agenda 21“ harakat rejasi qarorilarni qabul qilishda jamoatchilikning keng ishtiroki barqaror rivojlanishga erishish uchun asosiy shart ekanligi taʼkidlangan[23]. Rio Protokoli katta yutuq boʻldi: birinchi marta dunyo barqarorlik boʻyicha kun tartibiga kelishib oldi. Aslida, aniq maqsadlar va amaliy tafsilotlarni eʼtibordan chetda qoldirish global kelishuvni osonlashtirdi.

Global boshqaruv tizimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barqaror rivojlanish uchun eng keng qamrovli global boshqaruv tizimi 2030-yilgacha Barqaror rivojlanish kun tartibi boʻlib, uning 17 ta Barqaror rivojlanish maqsadlari (BRM) mavjud.[24]. Ushbu reja 2000-yilda ishlab chiqilgan Ming yillik taraqqiyot maqsadlarining davomidir. Ushbu tizimda barqaror rivojlanishga erishish uchun birinchi keng qamrovli global boshqaruv tizimi boʻlgan 8 ta Ming yillik taraqqiyot maqsadlari (MTMlar) belgilab chiqilgan[24]. BRMlar aniq maqsadlarga ega (Rio jarayonining natijalaridan farqli oʻlaroq), lekin ular uchun jazolarni tayinlash usullari mavjud emas[25][26]:137.Shuningdek ular maqsadlar, koʻrsatkichlar va indikatorlarni oʻz ichiga oladi. Kambagʻallikni kamaytirish, atrof-muhitni himoya qilish, inson farovonligi va tinchlik shular jumlasidandir[24].

Barqarorlik tushunchasi odamlar uchun turli xil narsalarni anglatadi. Shu oʻrinda barqaror rivojlanish tushunchasi raqobatdosh, ijtimoiy-siyosiy loyihalarni qonuniylashtiradigan turli xil gʻoyalarga olib keldi. Olimlar global atrof-muhitni boshqarish boʻyicha, jamoat maydonlarida keng qamrovli gʻoyalarni aniqladilar. Ular asosan toʻrtta barqarorlikni ifodalaydi: asosiy barqarorlik, progressiv barqarorlik, chegaralar haqidagi nutq va radikal barqarorlik[27].

Birinchidan, asosiy barqarorlik iqtisodiy va siyosiy jihatdan konservativ yondashuvdir. Ikkinchidan, progresiv barqarorlik iqtisodiy jihatdan konservativ, lekin siyosiy jihatdan islohotchi yondashuvdir. Bu yondashuvlar, barqaror rivojlanish hali ham iqtisodiy oʻsishga asoslangan boʻlib, u atrof-muhit barqarorligi bilan mos keladi deb hisoblanadi. Biroq, inson farovonligi va rivojlanish faqat rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasidagi tengsizliklarni kamaytirish orqali erishilishi mumkin. Uchinchidan, chegaralar haqidagi nutq iqtisodiy jihatdan islohotchi, lekin siyosiy jihatdan konservativ yondashuvdir. Toʻrtinchidan, radikal barqarorlik mavjud global iqtisodiy va siyosiy tuzilmalar bilan uzilish yaratishni maqsad qilgan transformatsion yondashuvdir[27].

Bogʻliq tushunchalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barqarorlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Barqarorlik va uning uchta oʻlchovining uchta vizual tasviri: chapdagi rasmda barqarorlik uchta oʻzaro kesishgan doira sifatida koʻrsatilgan. Oʻng tomonda yuqorida bu yondashuvning ichma-ich joylashgan tasviri berilgan. Pastki oʻngda esa u uchta ustun shaklida ifodalangan[28]. Ichma-ich joylashgan ellipslar bilan tasvirlangan sxema oʻlchovlarning ierarxiyasini taʼkidlaydi, bunda „atrof-muhit“ boshqa ikkita oʻlchovning asosiy poydevori sifatida koʻrsatilgan.

Barqarorlik – bu odamlar uchun uzoq vaqt davomida Yer yuzida birga yashashi uchun qilingan ijtimoiy maqsaddir. Ushbu tushunchaning taʼrifi hali ham bahsli boʻlib, adabiyot, mazmunga va vaqtga qarab oʻzgarib turadi[28][29]. Barqarorlik odatda uchta oʻlchamga (yoki ustunlarga) ega: atrof-muhit, iqtisodiy va ijtimoiy[28]. Koʻplab taʼriflar atrof-muhit oʻlchamini alohida taʼkidlaydi[29][30]. Bu atrof-muhit bilan bogʻliq asosiy muammolarni hal qilishni oʻz ichiga olishi mumkin, bularga iqlim o'zgarishi va biologik xilma-xillikning kamayishi misol boʻladi. Barqarorlik gʻoyasi global, milliy, tashkiliy va individual darajalarda qarorlarni boshqara oladi[30]. Bu bilan bogʻliq boʻlgan tushuncha – barqaror rivojlanish boʻlib, bu ikki atama koʻpincha bir xil maʼnoda ishlatiladi[31]. UNESCO bu ikki tushunchani quyidagicha ajratadi: „Barqarorlik koʻpincha uzoq muddatli maqsad sifatida qaraladi (yaʼni, barqaror dunyo), barqaror rivojlanish esa unga erishish uchun bir qancha jarayonlar va yoʻllarni anglatadi“[32].

Oʻlchovlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uchta oʻlchovning rivojlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Barqarorlik § Barqarorlikning oʻlchamlari

Barqaror rivojlanish barqarorlik singari uchta oʻlchamga ega: atrof-muhit, iqtisodiyot va jamiyat. Gʻoya shundaki, uchta oʻlcham oʻrtasida yaxshi muvozanatga erishish kerak. Ularni oʻlcham deb atashdan koʻra, odatda ustunlar, domenlar, jihatlar, sohalar kabi atamalar bilan qoʻllaniladi.

Barqaror rivojlanish sxemasi: uchta tarkibiy qismning birlashuvida.

Olimlar odatda barqarorlikning uchta turli sohalarini ajratib koʻrishadi. Bular ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy omillardir. Ushbu tushuncha uchun bir nechta atamalar qoʻllaniladi. Mualliflar uchta ustun, oʻlcham, tarkibiy qismlar, jihatlar,[33] istiqbollar, omillar yoki maqsadlar haqida gapirishlari mumkin. Ushbu mazmundagi soʻzlarning barchasi bir xil maʼnoni anglatadi[5]. Uch oʻlchamli paradigmaning nazariy asoslari kam[5].

Mamlakatlar barqaror rivojlanishga erishish bo'yicha yutuqlarni kuzatish va baholash tizimlarini ishlab chiqishlari mumkin, bunda iqtisodiy, ijtimoiy va atrof-muhit o'lchovlari bo'yicha o'zgarishlarni o'lchaydigan ko'rsatkichlarni qabul qilishadi.

— Birlashgan Millatlar Tashkiloti Atrof-muhit va Rivojlanish Konferentsiyasi – Yer Sammiti (1992), [34]:8.6

Yoʻnalishlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Barqaror rivojlanish olti asosiy qobiliyatni talab qiladi[35]

Barqaror rivojlanishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun olti oʻzaro bogʻliq qobiliyat zarur deb hisoblanadi[35]. Bular barqaror rivojlanishga erishish yoʻlida yutuqlarni oʻlchash qobiliyati; avlodlar ichida va oʻrtasida tenglikni targʻib qilish; shoklar va kutilmagan holatlarga moslashish; tizimni barqaror rivojlanish yoʻnalishlariga oʻzgartirish; barqarorlik uchun bilimni harakatga aylantirish va odamlarning birgalikda ishlashiga imkon beradigan boshqaruv tizimlarini yaratish qobiliyatlaridir.

Ming yillik taraqqiyot maqsadlari davrida (2000-2015-yillar), barqaror rivojlanishning asosiy maqsadi kambagʻalchilikni kamaytirish edi, bu esa iqtisodiy oʻsish va xalqaro savdo tizimida ishtirok etish orqali erishilishi kerak edi[24]. BEM MRMdan ancha kengroq yondashuvni taklif etadi. Ular odamlarni markazga qoʻygan rivojlanish dasturini taklif qiladi. Masalan, 17 ta Barqaror rivojlanish maqsadlaridan 11 tasi adolat, tenglik yoki ijtimoiy kiritish bilan bogʻliq vazifalarni oʻz ichiga oladi. 10-Barqaror rivojlanish maqsadi butunlay mamlakatlar ichidagi va mamlakatlar oʻrtasidagi tengsizlikni bartaraf etishga bagʻishlangan[24].

Atrof-muhit barqarorligini yaxshilash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barqaror boʻlmagan vaziyat tabiat resurslari (tabiat kapitali) uning tiklanish imkoniyatlaridan tezroq isteʼmol qilinadigan holatlarda yuzaga keladi[36]:58. Barqarorlik, inson faoliyati tabiat resurslarini faqat ularning tabiiy ravishda tiklanishi mumkin boʻlgan tezlikda sarflanishini taʼminlashi kerak. Barqaror rivojlanish tushunchasi sig'im qobiliyati bilan chambarchas bogʻliqdir. Nazariy jihatdan, atmosfera ifloslanishining uzoq muddatli oqibatlari inson hayotining davom etishini taʼminlashning imkonsizligi bilan yakunlanadi[36].

Barqaror rivojlanishning asosiy amaliy tamoyillari 1990-yilda Herman Daly tomonidan taqdim etildi. Qayta tiklanadigan resurslar barqaror daromadni taʼminlashi kerak (yaʼni, ularni olish sur’ati ularning tiklanish sur’atidan oshmasligi kerak). Qayta tiklanmaydigan resurslar uchun ularning oʻrnini bosadigan qayta tiklanadigan oʻzgartirishlar mos ravishda rivojlanishi kerak. Chiqindilarni ishlab chiqarish atrof-muhitning qabul qilish qobiliyatidan oshmasligi kerak[37].

2019-yilda, siyosatchilar uchun moʻljallangan, hozirgacha biodiverstitet va ekotizim xizmatlari boʻyicha eng yirik va keng qamrovli tadqiqot hisoblangan Global baholash hisobotining qisqacha mazmuni Biodiverstitet va Ekotizim xizmatlari boʻyicha Hukumatlararo ilmiy-siyosiy platforma tomonidan chop etildi. Hisobotda insoniyat tsivilizatsiyasining oʻzgarishi zarurligi tavsiya qilingan, bunda barqaror qishloq xo'jaligi, iste'mol va chiqindilarni kamaytirish, baliq ovlash uchun kvotalar belgilash va suvni boshqarishda hamkorlik qilish kabi choralarga urgʻu berilgan[38][39].

Sanoat qishloq xoʻjaligi va agrobiznes bilan bogʻliq atmosfera ifloslanishi kabi atrof-muhit muammolari hozirda barqaror qishloq xo'jaligi, organik dehqonchilik va boshqa barqaror biznes amaliyotlari orqali yechimini topmoqda[40]. Mahalliy darajada barqaror oziq-ovqat tizimlarini rivojlantirishga qaratilgan bir qator harakatlar mavjud boʻlib, buning ichiga goʻsht isteʼmolini kamaytirish, mahalliy oziq-ovqat ishlab chiqarish, sekin ovqat (slow food), barqaror bogʻdorchilik va organik bogʻdorchilik kiradi[41].

Turli ovqatlanish uslublarining atrof-muhitga taʼsiri koʻplab omillarga bogʻliq, jumladan, hayvonlar va oʻsimliklar mahsulotlari nisbatlari va oziq-ovqatni ishlab chiqarish usullari[42][43].

Turli mamlakatlarning ekologik izlari va Inson taraqqiyoti indeksi (2007) ga nisbatan taqqoslash

Dunyo aholisining va boylik darajasining ortishi bilan turli materiallarga boʻlgan talab hajm, xilma-xillik va tashish masofalari boʻyicha keskin oshdi. 2050 yilga kelib insoniyat har yili taxminan 140 milliard tonna minerallar, rudalar, qazilma yoqilgʻilar va biomassa isteʼmol qilishni boshlashi mumkin. Bu hozirgi miqdordan uch barobar koʻp[44].

Materiallarning barqaror ishlatilishi dematerializatsiya tamoyiliga asoslanadi, yaʼni materiallarning toʻgʻri yoʻlini (qazib olish, foydalanish, poligonga chiqarish) aylana shaklida qayta yoʻnaltirib, ularni imkon qadar koʻproq qayta ishlashga erishish. Bu jarayon tabiatda chiqindilarni qayta ishlash va aylantirish bilan oʻxshashdir[45]. Bu yondashuv „aylana iqtisodiyot“ kontseptsiyasida oʻz ifodasini topadi. Ushbu tizim qayta foydalanish, ulashish, taʼmirlash, yangilash, qayta ishlab chiqarish va qayta ishlash kabi amaliyotlarni oʻz ichiga oladi. Maqsad – resurs sarfini kamaytirish, chiqindilarni, ifloslanishni va karbon izlarini imkon qadar qisqartirib, yopiq aylanish tizimini yaratishdir[46]. Yevropa Komissiyasi 2020-yilda „Doimiy Iqtisodiyot Harakat Rejasi“ni qabul qildi, uning maqsadi Yevropa Ittifoqida barqaror mahsulotlarni odat tusiga aylantirishdir[47][48].

Iqtisodiy va ijtimoiy jihatlarni yaxshilash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qishloq hududlaridagi kambagʻallik va resurslarning haddan tashqari ishlatilishi sababli, atrof-muhit resurslarini iqtisodiy jihatdan qiymatli boyliklar, yaʼni tabiiy kapital sifatida qarash zarurati taʼkidlanmoqda[49]. Iqtisodiy rivojlanish anʼanaviy ravishda yalpi ichki mahsulotning (YIM) oʻsishini talab qilgan. Cheksiz shaxsiy va YIM oʻsishi modelining yakunlangan boʻlishi mumkin. Barqaror rivojlanish koʻplab odamlar uchun hayot sifatini yaxshilashni oʻz ichiga olishi mumkin, ammo bu resurslar isteʼmolini kamaytirishni talab qilishi mumkin[50]. „Oʻsish“ koʻpincha atrof-muhitning ijtimoiy farovonlikka taʼsirini hisobga olmaydi, holbuki „rivojlanish“ buni inobatga oladi[51].

1970-yillarning boshlaridayoq barqarorlik konsepsiyasi „asosiy ekologik qoʻllab-quvvatlash tizimlari bilan muvozanatda boʻlgan iqtisodiyot“ni ifodalash uchun qoʻllanilgan[52]. Koʻplab sohalardagi olimlar „Oʻsishning Cheklovlari“ni taʼkidlab oʻtishgan[53][54]. Insoniyat rivojlanishining sayyoraga taʼsiridan kelib chiqayotgan xavotirlarni hal qilish uchun, iqtisodchilar turli alternativalarni, masalan, „barqaror iqtisodiyot“ni taklif etishgan[55]. 11987-yilda iqtisodchi Edward Barbier „Barqaror Iqtisodiy Rivojlanish Konsepsiyasi“ni nashr etib, atrof-muhitni saqlash va iqtisodiy oʻsish maqsadlari oʻzaro qarama-qarshi emas, balki bir-birini qoʻllab-quvvatlashi mumkinligini taʼkidlagan[56].

1999-yilda Jahon Banki oʻtkazgan tadqiqot, haqiqiy jamgʻarmalar nazariyasiga asoslanib (bu nazariya „anʼanaviy sof jamgʻarmalar minus resurslarning sarflanishi va atrof-muhitning degradatsiyasi, hamda inson kapitaliga qilingan investitsiyalarni qoʻshish“ deb taʼriflanadi) siyosatchilarga barqarorlikni oshirish uchun makroiqtisodiyotda yoki toʻgʻridan-toʻgʻri ekologik sohada turli choralar koʻrish imkoniyatlarini koʻrsatgan[57]. Bir nechta tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, yangilanishi mumkin boʻlgan energiya manbalari va ifloslanishni kamaytirishga qaratilgan samarali siyosatlar inson farovonligini oshirishga xizmat qiladi va oxir-oqibat „oltin qoida“ darajasidagi barqaror holatga erishishga olib kelishi mumkin[58][59][60][61].

2002-yilda amalga oshirilgan bir meta-tahlil atrof-muhit va iqtisodiy baholashlarni oʻrgangan va „barqarorlik siyosatlari“ amalda qanday amalga oshirilishini aniq tushunishning yetishmasligini aniqlagan[62]. 2007-yilda yakunlangan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, bilim, ishlab chiqarilgan va inson kapitali (sogʻliq va taʼlim) dunyoning koʻp qismlarida tabiiy kapitalning yemirilishini qoplab bera olmagan[63][64]. IIqlim iqtisodiyotining iqtisodiy baholashlarida odatiy holga aylanganidek, avlodlararo adolat barqaror rivojlanish va qaror qabul qilish jarayonlariga kiritilishi mumkinligi taklif etilgan[65].

Barqaror rivojlanish boʻyicha Jahon biznes kengashi 2021-yilda „2050-yilga koʻrinish“ nomli hujjatni eʼlon qildi. Ushbu hujjat „Biznes dunyo ehtiyoj sezayotgan oʻzgarishlarni qanday boshqarishi mumkinligi“ni koʻrsatib beradi. Ushbu qarashda „biz 2050-yilga kelib 9 milliarddan ortiq odam sayyora chegaralarida yaxshi yashashi mumkin boʻlgan dunyoni tasavvur qilamiz“ deb taʼkidlanadi[66]. Ushbu hisobot The Guardian tomonidan „bugungi kungacha eng yirik kelishilgan korporativ barqarorlik boʻyicha harakatlar rejasi – ekotizimlarga yetkazilgan zararni bartaraf etish, issiqxona gazlari emissiyasining koʻpayishini bartaraf etish va jamiyatlarning barqaror qishloq xoʻjaligiga oʻtishini taʼminlashni oʻz ichiga oladi“ deb taʼkidladi[67].

Toʻsiqlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barqarorlikka erishishning qiyinchiliklari koʻplab sabablar bilan tushuntiriladi. Bu sabablar „barqarorlik toʻsiqlari“ deb ataladi[68][69]. Ushbu toʻsiqlarni koʻrib chiqishdan avval, ularni tahlil qilish va tushunish muhimdir[68]:81. Baʼzi toʻsiqlar tabiatning oʻzidan va uning murakkabligidan kelib chiqadi („hamma narsa bir-biri bilan bogʻliq“)[28][70]. Baʼzi toʻsiqlar esa inson holatidan kelib chiqadi. Misol uchun, qiymat-aksiyalar bo'shlig'i shuni koʻrsatadiki, odamlar koʻpincha oʻz eʼtiqodlariga mos ravishda harakat qilmaydilar. Mutaxassislar bu turdagi toʻsiqlarni barqarorlikning ichki jihatlari deb hisoblaydilar[68]:81.

Boshqa toʻsiqlar barqarorlik tushunchasiga bevosita aloqasi boʻlmagan omillardir. Bu esa, ularni bartaraf etish mumkinligini bildiradi. Masalan, jamoat tovarlarining isteʼmoliga narx qoʻyish orqali bu muammoni hal qilish mumkin[68]:84. Baʼzi tashqi toʻsiqlar hukmron institutsional tizimlarning oʻziga xos xususiyatlari bilan bogʻliq. Masalan, bozor mexanizmlari jamoat tovarlarini samarali taqsimlashda muvaffaqiyatsiz boʻlsa, bunday toʻsiqlar yuzaga keladi. Hozirgi jamiyatlar, iqtisodiy tizimlar va madaniyatlar ortiqcha isteʼmolni ragʻbatlantiruvchi omillarga ega. Raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyotlarida oʻsish talabining tuzilmaviy majburiyati mavjud. Bu esa ijtimoiy oʻzgarishlarning amalga oshishini qiyinlashtiradi[71].

Shuningdek, barqarorlik siyosatlarini joriy etishdagi qiyinchiliklar bilan bogʻliq bir qator toʻsiqlar mavjud. Atrof-muhit siyosatlari va iqtisodiy rivojlanish maqsadlari oʻrtasida muvozanatni topish zarur. Atrof-muhit maqsadlari tabiatni saqlashni oʻz ichiga olsa, rivojlanish esa kambagʻallikni kamaytirishga qaratilgan boʻlishi mumkin[69][68]:81. Shuningdek, qisqa muddatli daromad va uzoq muddatli barqarorlik oʻrtasida muvozanatni saqlash zarur[68]:65. Siyosiy taʼsirlar koʻpincha qisqa muddatli foydalarni uzoq muddatli natijalardan ustun qoʻyadi. Shunday qilib, bu bosimlar barqarorlikni taʼminlashga qaratilgan harakatlarga toʻsiq boʻladi[68]:86.

Barqarorlikka toʻsiqlar hozirgi zamon tendensiyalarining natijasi boʻlishi mumkin. Bunga isteʼmolchilik va qisqa muddatli fikrlash kabi yondashuvlar misol boʻladi[68]:86.

Baholashlar va reaksiyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barqaror rivojlanish tushunchasi oʻz vaqtida va hozir ham tanqid qilinmoqda, shu jumladan, barqaror rivojlanishda nimani saqlab qolish kerakligi haqida savollar ham koʻtarilgan. Baʼzi mutaxassislar, qayta tiklanmaydigan resurslarning barqaror foydalanilishi mumkin emas, deb taʼkidlashadi. Chunki, har qanday ekspluatatsiya darajasi oxir-oqibat yerning cheklangan zaxiralarining tugashiga olib keladi[72]:13. Bu nuqtai nazar butun Sanoat inqilobini barqaror emas deb hisoblashga olib keladi[73]:20f[74]:61–67[55]:22f.

Barqaror rivojlanish haqidagi munozara jamiyatlarning uch xil kapitalni (iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy) boshqarishi zarurligiga asoslanadi. Ushbu kapital turlari bir-birini toʻliq almashtira olmaydi va ularning isteʼmoli tiklanmas jarayonga olib kelishi mumkin[75]. Tabiiy kapitalni iqtisodiy kapital bilan toʻliq almashtirib boʻlmaydi[55]. Baʼzi tabiiy resurslarni almashtirish imkoniyati mavjud boʻlsa-da, ekotizim xizmatlari, masalan, ozon qatlamining himoya funksiyasi yoki Amazon oʻrmonining iqlimni barqarorlashtirishdagi roli hech qachon toʻliq almashtirilishi mumkin emas.

Barqaror rivojlanish tushunchasi turli jihatlardan tanqid qilinmoqda. Baʼzi odamlar uni paradoks deb bilib, rivojlanishni oʻz mohiyatiga koʻra barqaror boʻlishi mumkin emasligini taʼkidlaydilar. Boshqalar esa shu vaqtgacha erishilgan natijalarning kamligi sababli umidsizlikka tushgan[8][9]. Muammoning bir qismi shundaki, „rivojlanish“ tushunchasining oʻzi yagona taʼrifga ega emas[26][76].

Brundtlandning barqaror rivojlanish taʼrifining noaniqligi quyidagicha tanqid qilingan[26]: Bu taʼrif barqarorlikni ikkinchi darajaga surib qoʻyish imkoniyatini yaratdi. Shu sababli, hukumatlar bir vaqtning oʻzida iqtisodiy oʻsishga, farovon jamiyatlarga va sogʻlom atrof-muhitga erishish mumkinligi haqidagi gʻoyani tarqata boshladi. Yangi axloqiy yondashuv kerak emas, degan fikr ilgari surildi. Barqarorlikning bu zaif talqini hukumatlar va korxonalar oʻrtasida mashhur, ammo bu juda notoʻgʻri va zaif emas. Sababi, Yerning ekologik yaxlitligini saqlashning hech qanday varianti yoʻq[77].

Olimlarning taʼkidlashicha, barqaror rivojlanish tushunchasi cheklangan, koʻp jihatdan noaniq, nomuvofiq va shu sababli osonlik bilan maʼlum manfaatlarga moslashtirilishini taʼkidlashgan.

Jamiyat va madaniyat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barqaror rivojlanish maqsadlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror rivojlanish maqsadlari

Barqaror rivojlanish – bu Barqaror rivojlanish maqsadlarining asosiy gʻoyasi. Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish uchun belgilangan siyosatlar aynan shu gʻoya atrofida birlashtirilishi lozim[7].

Barqaror Rivojlanish Maqsadlari (BRM) – Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan 2015-yilda 2030-yilgacha boʻlgan Barqaror rivojlanish dasturi doirasida belgilangan 17 ta global maqsadlar toʻplami. Ushbu maqsadlar „hech kimni ortda qoldirmaslik“ bosh tamoyili asosida kambagʻallikka barham berish, ekologik barqarorlik, ijtimoiy tenglik va iqtisodiy oʻsish kabi oʻzaro bogʻliq global muammolarning keng doirasini hal qilishga qaratilgan. Mingyillik rivojlanish maqsadlarining davomchisi sifatida yaratilgan BRMlar rivojlanish darajasidan qatiy nazar, barcha mamlakatlarga taalluqli boʻlib, sayyoramizda tinchlik, farovonlik va salomatlikni taʼminlashga qaratilgan.

Har bir maqsad yanada aniqroq vazifalar – jami 169 taga boʻlingan boʻlib, ular 232 ta oʻziga xos koʻrsatkichlar yordamida taraqqiyotni kuzatish uchun oʻlchanadi. Asosiy maqsadlarga qashshoqlikni tugatish (BRM 1), gender tengligiga erishish (BRM 5), iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashish (BRM 13) va global hamkorlikni mustahkamlash (BRM 17) kiradi. Biroq, rivojlanish bir tekis boʻlmagan va tengsizlikning kuchayishi, iqlim oʻzgarishi, biologik xilma-xillikning yoʻqolishi hamda COVID-19 pandemiyasining taʼsiri kabi jiddiy toʻsiqlarni yengib oʻtishga toʻgʻri kelmoqda.

Barqaror rivojlanish maqsadlari (BRM) barqaror taraqqiyotning ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik jihatlarining oʻzaro bogʻliqligini taʼkidlab, global, milliy va mahalliy darajalarda keng qamrovli siyosat va amaliyotni targʻib qiladi. Majburiy xususiyatga ega boʻlmasada, BRM global muhokamalarga, siyosiy kun tartiblariga va tashkiliy ustuvorliklarga sezilarli taʼsir koʻrsatdi, biroq tub oʻzgarishlar hali ham cheklangan darajada qolmoqda. 2030-yilgacha bu ulkan maqsadlarga erishish uchun hamkorlikdagi moliyalashtirish, texnologik innovatsiyalar va kuchaytirilgan global sheriklik hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Barqaror rivojlanish uchun taʼlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barqaror rivojlanish uchun taʼlim – bu Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan rasmiy ravishda qoʻllaniladigan tushuncha. Bu yanada barqaror va adolatli jamiyatni barpo etish uchun bilim, koʻnikma, qadriyat va munosabatlarda oʻzgarishlarni ragʻbatlantiruvchi taʼlim amaliyotlari sifatida taʼriflanadi. BRTning asosiy maqsadi – hozirgi va kelajak avlodlarni barqaror rivojlanishning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik tomonlarini muvozanatlashtirishdir. Birlashtirilgan yondashuv bilan oʻz ehtiyojlarini qondirishga tayyorlash va ularga zarur bilim va koʻnikmalarni berishdir[78][79].

Agenda 21 barqaror rivojlanishga erishishda taʼlimni asosiy vosita sifatida koʻrsatgan birinchi xalqaro hujjat boʻlib, taʼlim sohasidagi harakatlar uchun zarur yoʻnalishlarni belgilab bergan[80][81]. BRT, Barqaror rivojlanish maqsadi 12 doirasidagi „javobgar isteʼmol va ishlab chiqarish“ maqsadi boʻyicha koʻrsatkichlarni oʻlchashda asosiy tarkibiy qism hisoblanadi. BRM 12 11 ta maqsadni oʻz ichiga oladi, ularning 12.8-maqsadi esa shunday ifodalanadi: „2030-yilgacha barcha odamlar barqaror rivojlanish va tabiat bilan uygʻun yashash tarziga oid zarur maʼlumot va ongga ega boʻlishini taʼminlash“[82]. Agenda 21 hujjati eʼlon qilinganidan 20 yil soʻng, Rio+20 BMT Barqaror Rivojlanish Konferensiyasida „Biz xohlagan kelajak“ hujjati qabul qilindi. Unda „Biz barqaror rivojlanish uchun taʼlimni rivojlantirish va uni barqaror rivojlanish uchun taʼlim oʻn yilligidan tashqari, taʼlim tizimiga yanada faolroq integratsiya qilishga qaror qildik“, – deb taʼkidlangan[83].

Barqaror rivojlanish uchun taʼlimning bir versiyasi zamonamizning atrof-muhit muammolarini tan olib, oʻzgarayotgan biosfera sharoitlariga moslashishning yangi usullarini aniqlashga intiladi. Shuningdek, bu yondashuv odamlarni bu muammolar bilan bogʻliq ijtimoiy masalalarni hal qilishda faollikka chaqiradi[84]. Xalqaro Taʼlim Ensiklopediyasida bu taʼlim yondashuvi „insonning tabiiy dunyo bilan oʻzaro aloqasini hurmat qilishga asoslangan, hayotiy munosabatlar etikasi tarafidan ongni oʻzgartirishga qaratilgan harakat“ sifatida tavsiflanadi. Maqsad esa jamiyatning kelajak aʼzolarini ekologik ong va barqarorlikka boʻlgan mas’uliyat hissi bilan taʼminlashdir[85].

UNESCOga koʻra, barqaror rivojlanish uchun taʼlim quyidagi elementlarni oʻz ichiga oladi:

Barqaror rivojlanish masalalarini taʼlim jarayoniga qo'shish. Bu, masalan, iqlim o'zgarishi, tabiiy ofatlar xavfini kamaytirish, biologik xilma-xillik va kambag‘allikni qisqartirish boʻyicha ta'limni oʻz ichiga olishi mumkin. Shuningdek, bu ishtirokchi oʻqitish va oʻrganish usullarini joriy etishni talab qiladi, bunda oʻquvchilarni oʻz xulq-atvorlarini oʻzgartirishga va barqaror rivojlanish uchun amaliy harakatlar qilishga ilhomlantirish zarur. Shu tariqa, BRT ttanqidiy fikrlash, kelajak vaziyatlarini tasavvur etish va hamkorlikda qaror qabul qilish kabi malakalarni rivojlantiradi[86][87].

1997-yil dekabrda UNESCO va Gretsiya hukumati tomonidan „Atrof-muhit va Jamiyat: Barqarorlik uchun taʼlim va jamoatchilik ongi“ mavzusida oʻtkazilgan Xalqaro Konferensiyada taqdim etilgan Tessaloniki Deklaratsiyasi barqarorlikni faqat tabiiy muhit bilan cheklamay, balki „kambagʻallik, sogʻliq, oziq-ovqat xavfsizligi, demokratiya, inson huquqlari va tinchlik“ kabi muhim ijtimoiy masalalar bilan ham bogʻlashni taʼkidlaydi[88].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 United Nations General Assembly (1987) .Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future (Wayback Machine saytida 2022-03-31 sanasida March 2022 arxivlangan). Transmitted to the General Assembly as an Annex to document A/42/427 – Development and International Co-operation: Environment.
  2. ↑ United Nations General Assembly. „Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future; Transmitted to the General Assembly as an Annex to document A/42/427 – Development and International Co-operation: Environment; Our Common Future, Chapter 2: Towards Sustainable Development; Paragraph 1“. United Nations General Assembly (1987-yil 20-mart). Qaraldi: 2010-yil 1-mart.
  3. ↑ Robert, Kates W.; Parris, Thomas M.; Leiserowitz, Anthony A. (2005). "What is Sustainable Development? Goals, Indicators, Values, and Practice". Environment: Science and Policy for Sustainable Development 47 (3): 8–21. doi:10.1080/00139157.2005.10524444. 
  4. ↑ Mensah, Justice (2019). "Sustainable development: Meaning, history, principles, pillars, and implications for human action: Literature review". Cogent Social Sciences 5 (1): 1653531. doi:10.1080/23311886.2019.1653531. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Purvis, Ben; Mao, Yong; Robinson, Darren (2019). "Three pillars of sustainability: in search of conceptual origins". Sustainability Science 14 (3): 681–695. doi:10.1007/s11625-018-0627-5.  Text was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution 4.0 International License
  6. ↑ „Sustainable Development“ (en). UNESCO (2015-yil 3-avgust). Qaraldi: 2022-yil 20-yanvar.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Yunita, Abbie; Biermann, Frank; Kim, Rakhyun E.; Vijge, Marjanneke J. (2022). "The (anti-)politics of policy coherence for sustainable development in the Netherlands: Logic, method, effects" (en). Geoforum 128: 92–102. doi:10.1016/j.geoforum.2021.12.002.  Text was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution 4.0 International License
  8. ↑ 8,0 8,1 Brown, James H. (2015). "The Oxymoron of Sustainable Development". BioScience 65 (10): 1027–1029. doi:10.1093/biosci/biv117. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Williams, Colin C; Millington, Andrew C (2004). "The diverse and contested meanings of sustainable development". The Geographical Journal 170 (2): 99–104. doi:10.1111/j.0016-7398.2004.00111.x. 
  10. ↑ Keeble, Brian R. (1988). "The Brundtland report: 'Our common future'". Medicine and War 4 (1): 17–25. doi:10.1080/07488008808408783. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Ulrich Grober: Deep roots – A conceptual history of „sustainable development“ (Nachhaltigkeit) (Wayback Machine saytida 25 September 2021 sanasida arxivlangan), Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung, 2007
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Blewitt, John. Understanding Sustainable Development. Routledge, 2014. ISBN 978-0-415-70782-4. Andoza:Pn
  13. ↑ Du Pisani, Jacobus A. (2006). "Sustainable development – historical roots of the concept". Environmental Sciences 3 (2): 83–96. doi:10.1080/15693430600688831. 
  14. ↑ Hardin, Garrett (13 December 1968). "The Tragedy of the Commons: The population problem has no technical solution; it requires a fundamental extension in morality". Science 162 (3859): 1243–1248. doi:10.1126/science.162.3859.1243. PMID 17756331. 
  15. ↑ Basler, Ernst. Strategie des Fortschritts: Umweltbelastung Lebensraumverknappung and Zukunftsforshung (Strategy of Progress: Environmental Pollution, Habitat Scarcity and Future Research). Munich: BLV Publishing Company, 1972. 
  16. ↑ Finn, Donovan. Our Uncertain Future: Can Good Planning Create Sustainable Communities?. Champaign-Urbana: University of Illinois, 2009. 
  17. ↑ „A Blueprint for Survival“. The New York Times (1972-yil 5-fevral).
  18. ↑ „The Ecologist January 1972: a blueprint for survival“ (en). The Ecologist (2012-yil 27-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 14-aprel.
  19. ↑ „Growth and its implications for the future“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan.
  20. ↑ World Conservation Strategy: Living Resource Conservation for Sustainable Development. International Union for Conservation of Nature and Natural Resources, 1980. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Sachs, Jeffrey D.. The Age of Sustainable Development. New York: Columbia University Press, 2015. ISBN 9780231173155. 
  22. ↑ World Charter for Nature, United Nations, General Assembly, 48th Plenary Meeting, 28 October 1982
  23. ↑ Will Allen. 2007.„Learning for Sustainability: Sustainable Development.“ (Wayback Machine saytida 14 January 2016 sanasida arxivlangan)
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 de Jong, Eileen; Vijge, Marjanneke J. (2021). "From Millennium to Sustainable Development Goals: Evolving discourses and their reflection in policy coherence for development" (en). Earth System Governance 7: 100087. doi:10.1016/j.esg.2020.100087.  Text was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution 4.0 International License
  25. ↑ „Why Rio failed in the past and how it can succeed this time“. The Guardian (2012-yil 12-iyun).
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Berg, Christian. Sustainable action: overcoming the barriers, Abingdon, Oxon, 2020. ISBN 978-0-429-57873-1. OCLC 1124780147. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Sénit, Carole-Anne (2020). "Transforming our world? Discursive representation in the negotiations on the Sustainable Development Goals" (en). International Environmental Agreements: Politics, Law and Economics 20 (3): 411–429. doi:10.1007/s10784-020-09489-1. ISSN 1567-9764.  Text was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution 4.0 International License
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Ramsey, Jeffry L. (2015). "On Not Defining Sustainability" (en). Journal of Agricultural and Environmental Ethics 28 (6): 1075–1087. doi:10.1007/s10806-015-9578-3. ISSN 1187-7863. http://link.springer.com/10.1007/s10806-015-9578-3. 
  29. ↑ 29,0 29,1 Kotzé, Louis J.; Kim, Rakhyun E.; Burdon, Peter; du Toit, Louise; Glass, Lisa-Maria „Planetary Integrity“, . The Political Impact of the Sustainable Development Goals: Transforming Governance Through Global Goals?. Cambridge University Press, 2022 — 140–171-bet. DOI:10.1017/9781009082945.007. ISBN 978-1-316-51429-0. 
  30. ↑ 30,0 30,1 „Sustainability“. Qaraldi: 2022-yil 31-mart.
  31. ↑ ment/what-is-esd/sd „Sustainable Development“ (en). UNESCO (2015-yil 3-avgust). Qaraldi: 2022-yil 20-yanvar.
  32. ↑ Kuhlman, Tom; Farrington, John (2010). "What is Sustainability?" (en). Sustainability 2 (11): 3436–3448. doi:10.3390/su2113436. ISSN 2071-1050. 
  33. ↑ „Resolution adopted by the General Assembly on 16 September 2005, 60/1. 2005 World Summit Outcome“. United Nations General Assembly (2005). Qaraldi: 2022-yil 17-yanvar.
  34. ↑ „Agenda 21“. United Nations Conference on Environment & Development, Rio de Janeiro, Brazil, 3 to 14 June 1992 (1992). Qaraldi: 2022-yil 17-yanvar.
  35. ↑ 35,0 35,1 Clark, William; Harley, Alicia (2020). "Sustainability Science: Toward a Synthesis". Annual Review of Environment and Resources 45 (1): 331–86. doi:10.1146/annurev-environ-012420-043621.  Andoza:CC-notice
  36. ↑ 36,0 36,1 Nayeripour, Majid; Kheshti, Mostafa. Sustainable Growth and Applications in Renewable Energy Sources. BoD – Books on Demand, 2011-12-02 — 58-bet. ISBN 978-953-307-408-5.  Text was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution 3.0 International License (Wayback Machine saytida 16 October 2017 sanasida arxivlangan)
  37. ↑ Daly, H.E. (1990). "Toward some operational principles of sustainable development". Ecological Economics 2 (1): 1–6. doi:10.1016/0921-8009(90)90010-r. 
  38. ↑ Andoza:Citebook
  39. ↑ Deutsche Welle, Deutsche. „Why Biodiversity Loss Hurts Humans as Much as Climate Change Does“. Ecowatch (2019-yil 6-may). Qaraldi: 2019-yil 10-may.
  40. ↑ World Business Council for Sustainable Development (Wayback Machine saytida 10 April 2009 sanasida arxivlangan) This web site has multiple articles on WBCSD contributions to sustainable development. Retrieved 7 April 2009.
  41. ↑ Holmgren, D. (March 2005). „Retrofitting the suburbs for sustainability.“ (Wayback Machine saytida 15 April 2009 sanasida arxivlangan) CSIRO Sustainability Network. Retrieved 7 July 2009.
  42. ↑ McMichael, Anthony J; Powles, John W; Butler, Colin D; Uauy, Ricardo (October 2007). "Food, livestock production, energy, climate change, and health". The Lancet 370 (9594): 1253–1263. doi:10.1016/S0140-6736(07)61256-2. PMID 17868818. 
  43. ↑ Baroni, L; Cenci, L; Tettamanti, M; Berati, M (1 February 2007). "Evaluating the environmental impact of various dietary patterns combined with different food production systems". European Journal of Clinical Nutrition 61 (2): 279–286. doi:10.1038/sj.ejcn.1602522. PMID 17035955. 
  44. ↑ UNEP (2011). Decoupling Natural Resource Use and Environmental Impacts from Economic Growth (Wayback Machine saytida 20 January 2022 sanasida arxivlangan). ISBN 978-92-807-3167-5. Retrieved 30 November 2011.
  45. ↑ Anderberg, S (1998). "Industrial metabolism and linkages between economics, ethics, and the environment". Ecological Economics 24 (2–3): 311–320. doi:10.1016/s0921-8009(97)00151-1. 
  46. ↑ Geissdoerfer, Martin; Savaget, Paulo; Bocken, Nancy M.P.; Hultink, Erik Jan (February 2017). "The Circular Economy – A new sustainability paradigm?". Journal of Cleaner Production 143: 757–768. doi:10.1016/j.jclepro.2016.12.048. https://dro.dur.ac.uk/29108/1/29108.pdf. 
  47. ↑ European Commission (2020). „Circular economy action plan“. (Wayback Machine saytida 20 January 2022 sanasida arxivlangan). Retrieved 10 November 2021.
  48. ↑ „52020DC0098“ (en). EUR-Lex. Qaraldi: 2021-yil 9-noyabr.
  49. ↑ Barbier, Edward B.. Natural Resources and Economic Development. Cambridge University Press, 2006 — 44–45-bet. ISBN 9780521706513. Qaraldi: 2014-yil 8-aprel. 
  50. ↑ Brown, L. R.. World on the Edge, Earth Policy Institute. Norton, 2011. ISBN 978-0-393-08029-2. 
  51. ↑ Pezzey, John „Sustainable development concepts“. Researchgate. The World Bank (1992-yil noyabr). Qaraldi: 2022-yil 16-oktyabr.
  52. ↑ Stivers, R. 1976. The Sustainable Society: Ethics and Economic Growth. Philadelphia: Westminster Press.
  53. ↑ . Meadows, D. H., D. L. Meadows, J. Randers va W. W. Behrens III. 1972. *Oʻsishning Cheklovlari*. Universe Books, Nyu-York, NY.ISBN 0-87663-165-0
  54. ↑ Meadows, D.H.; Randers, Jørgen; Meadows, D.L.. Limits to Growth: The 30-Year Update. Chelsea Green Publishing, 2004. ISBN 978-1-931498-58-6. 
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Daly, Herman E.. Steady-state economics, 2nd, London: Earthscan Publications, 1992. 
  56. ↑ Barbier, E. (1987). "The Concept of Sustainable Economic Development". Environmental Conservation 14 (2): 101–110. doi:10.1017/S0376892900011449. https://archive.org/details/sim_environmental-conservation_summer-1987_14_2/page/n8. 
  57. ↑ Hamilton, K.; Clemens, M. (1999). "Genuine savings rates in developing countries". World Bank Economic Review 13 (2): 333–356. doi:10.1093/wber/13.2.333. 
  58. ↑ Ayong Le Kama, A. D. (2001). "Sustainable growth renewable resources, and pollution". Journal of Economic Dynamics and Control 25 (12): 1911–1918. doi:10.1016/S0165-1889(00)00007-5. https://archive.org/details/sim_journal-of-economic-dynamics-control_2001-12_25_12/page/n48. 
  59. ↑ Chichilnisky, G.; Heal, G.; Beltratti, A. (1995). "A Green Golden Rule". Economics Letters 49 (2): 175–179. doi:10.1016/0165-1765(95)00662-Y. 
  60. ↑ Endress, L.; Roumasset, J. (1994). "Golden rules for sustainable resource management". Economic Record 70 (210): 266–277. doi:10.1111/j.1475-4932.1994.tb01847.x. http://www.economics.hawaii.edu/research/workingpapers/88-98/WP_93-19.pdf. 
  61. ↑ Endress, L.; Roumasset, J.; Zhou, T. (2005). "Sustainable Growth with Environmental Spillovers". Journal of Economic Behavior and Organization 58 (4): 527–547. doi:10.1016/j.jebo.2004.09.003. 
  62. ↑ Pezzey, John C. V.; Michael A., Toman „The Economics of Sustainability: A Review of Journal Articles“. Resources for the Future (2002). 2014-yil 8-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 8-aprel.
  63. ↑ Dasgupta, P. (2007). "The idea of sustainable development". Sustainability Science 2 (1): 5–11. doi:10.1007/s11625-007-0024-y. 
  64. ↑ Heal, G. (2009). "Climate Economics: A Meta-Review and Some Suggestions for Future Research". Review of Environmental Economics and Policy 3 (1): 4–21. doi:10.1093/reep/ren014. 
  65. ↑ Heal, G. (2009). "Climate Economics: A Meta-Review and Some Suggestions for Future Research". Review of Environmental Economics and Policy 3 (1): 4–21. doi:10.1093/reep/ren014. 
  66. ↑ „Vision 2050 - Time to transform“ (en-US). WBCSD. Qaraldi: 2022-yil 29-mart.
  67. ↑ Wills, Jackie. „World Business Council for Sustainable Development: Vision 2050“ (en). The Guardian (2014-yil 15-may). Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 68,3 68,4 68,5 68,6 68,7 Berg, Christian (2017). "Shaping the Future Sustainably – Types of Barriers and Tentative Action Principles (chapter in: Future Scenarios of Global Cooperation—Practices and Challenges)" (en). Global Dialogues (Centre For Global Cooperation Research (KHK/GCR21), Nora Dahlhaus and Daniela Weißkopf (eds.)) (14). doi:10.14282/2198-0403-GD-14. ISSN 2198-0403. https://www.gcr21.org/en/publications/global-dialogues/2198-0403-gd-14/. 
  69. ↑ 69,0 69,1 Howes, Michael; Wortley, Liana; Potts, Ruth; Dedekorkut-Howes, Aysin; Serrao-Neumann, Silvia; Davidson, Julie; Smith, Timothy; Nunn, Patrick (2017). "Environmental Sustainability: A Case of Policy Implementation Failure?" (en). Sustainability 9 (2): 165. doi:10.3390/su9020165. ISSN 2071-1050. 
  70. ↑ Harrington, Lisa M. Butler (2016). "Sustainability Theory and Conceptual Considerations: A Review of Key Ideas for Sustainability, and the Rural Context" (en). Papers in Applied Geography 2 (4): 365–382. doi:10.1080/23754931.2016.1239222. ISSN 2375-4931. https://www.researchgate.net/publication/309619897. 
  71. ↑ Wiedmann, Thomas; Lenzen, Manfred; Keyßer, Lorenz T.; Steinberger, Julia K. (2020). "Scientists' warning on affluence" (en). Nature Communications 11 (1): 3107. doi:10.1038/s41467-020-16941-y. ISSN 2041-1723. PMID 32561753. PMC 7305220. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7305220.  Text was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution 4.0 International License
  72. ↑ Turner, R. Kerry „Sustainability, Resource Conservation and Pollution Control: An Overview“, . Sustainable Environmental Management.. London: Belhaven Press, 1988. 
  73. ↑ Georgescu-Roegen, Nicholas. The Entropy Law and the Economic Process (Full book accessible at Scribd), Cambridge: Harvard University Press, 1971. ISBN 978-0674257801. 
  74. ↑ Rifkin, Jeremy. Entropy: A New World View. (PDF contains only the title and contents pages of the book), New York: The Viking Press, 1980. ISBN 978-0670297177. 
  75. ↑ Dyllick, T.; Hockerts, K. (2002). "Beyond the business case for corporate sustainability". Business Strategy and the Environment 11 (2): 130–141. doi:10.1002/bse.323. 
  76. ↑ Park, Albert Sanghoon (2023). "Understanding resilience in sustainable development: Rallying call or siren song?". Sustainable Development 32: 260–274. doi:10.1002/sd.2645. 
  77. ↑ Bosselmann, Klaus. The principle of sustainability: transforming law and governance, 2nd, London: Routledge, 2017. ISBN 978-1-4724-8128-3. OCLC 951915998. 
  78. ↑ Issues and trends in education for sustainable development. Paris: UNESCO Digital Library, 2018 — 7-bet. ISBN 978-92-3-100244-1. Andoza:CC-notice
  79. ↑ Kolvoord, Robert A (2021). "Fostering spatial thinking skills for future citizens to support sustainable development". Cultures of Science 4 (1): 17–24. doi:10.1177/20966083211024714. 
  80. ↑ Leicht, Alexander „From Agenda 21 to Target 4.7: the development of education for sustainable development“. UNESCO, UNESDOC Digital Library (2018). Qaraldi: 2020-yil 24-may.
  81. ↑ Bernad-Cavero, Olga; Llevot-Calvet, Núria. New Pedagogical Challenges in the 21st Century: Contributions of Research in Education (en). BoD – Books on Demand, 2018-07-04. ISBN 978-1-78923-380-3. 
  82. ↑ United Nations (2017) Resolution adopted by the General Assembly on 6 July 2017, Work of the Statistical Commission pertaining to the 2030 Agenda for Sustainable Development (A/RES/71/313 (Wayback Machine saytida 23 October 2020 sanasida arxivlangan))
  83. ↑ Shulla, K.; Filho, W. Leal; Lardjane, S.; Sommer, J. H.; Borgemeister, C. (3 July 2020). "Sustainable development education in the context of the 2030 Agenda for sustainable development". International Journal of Sustainable Development & World Ecology 27 (5): 458–468. doi:10.1080/13504509.2020.1721378. https://e-space.mmu.ac.uk/625146/1/Deposit.Sustainable%20development%20education%20in%20the%20context%20of%20the%202030%20Agenda%20for%20sustainable%20development.pdf. 
  84. ↑ Schooling for sustainable development in Europe: concepts, policies and educational experiences at the end of the UN Decade of Education for Sustainable Development Jucker, Rolf: , Cham, Switzerland, 27 October 2014. ISBN 978-3-319-09549-3. OCLC 894509040. 
  85. ↑ Peterson, Penelope L.; Baker, Eva L.; McGaw, Barry, muh. (2010), International encyclopedia of education (3rd-nashr), Oxford: Elsevier, ISBN 978-0-08-044894-7, OCLC 645208716
  86. ↑ „Education for Sustainable Development“. UNESCO (2013-yil 10-may). Qaraldi: 2017-yil 17-oktyabr.
  87. ↑ Marope, P.T.M; Chakroun, B.; Holmes, K.P.. Unleashing the Potential: Transforming Technical and Vocational Education and Training. UNESCO, 2015 — 9, 23, 25–26-bet. ISBN 978-92-3-100091-1. 
  88. ↑ Nikolopoulou, Anastasia; Abraham, Taisha; Mirbagheri, Farid. Education for Sustainable Development: Challenges, Strategies, and Practices in a Globalizing World Education for sustainable development: Challenges, strategies, and practices in a globalizing world, 2010. DOI:10.4135/9788132108023. ISBN 9788132102939. Andoza:Pn

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Barqaror_rivojlanish&oldid=5360783" dan olindi