Amir Temur xiyoboni

Amir Temur xiyoboni
Amir Temur xiyoboni
	Amir Temur xiyoboni
	; Xiyobondagi Amir Temur haykali va Oʻzbekiston mehmonxonasi
Joylashuvi	Toshkent, Oʻzbekiston
Koordinatalar	41°18′40″N 69°16′47″E / 41.31114713012823°N 69.27972669046872°E
	Amir Temur xiyoboni xaritada
	Amir Temur xiyoboni Vikiomborda

Mavzuning boshqa maʼnolari uchun Amir Temur xiyoboni (maʼnolari) sahifasiga qarang.

Amir Temur xiyoboni – Oʻzbekiston Respublikasi poytaxti Toshkent shahri markazidagi xiyobon. Xiyobon 1882-yilda Turkiston general-gubernatori Mixail Chernyayev tashabbusi va arxitektor Nikolay Ulyanov loyihasi asosida barpo etilgan. Xiyobonda temuriylar davlati sarkardasi Amir Temur haykali oʻrnatilgan, haykal atrofi boʻylab yoʻlaklar yotqizilgan va daraxtlar ekilgan. Xiyobon hozirgi koʻrinishga 2009-yilda amalga oshirilgan ishlardan soʻng kelgan. 1993-yilgacha xiyobon Inqilob xiyoboni, undan oldin esa Konstantin xiyoboni yoki Kaufman xiyoboni deb nomlangan.

Tarixi

Rossiya imperiyasi davrida

Dastlab xiyobon oʻrnida Konstantin maydoni joylashgan, kengligi jihatidan shahardan boshqa maydonlardan tubdan farq qilgan. Bu maydon asfalt qilinmagani uchun quruq ob-havoda changli, yomgʻir yoqqanida esa loyli holatga aylangan.

Xiyobon 1882-yilda Konstantin maydonida, Moskva va Kaufman shoh koʻchalari kesishmasida Mixail Chernyayev tashabbusi va arxitektor Nikolay Ulyanov loyihasi asosida qurildi hamda Konstantin xiyoboni nomini oldi. 1882-yil mayda Toshkentda vafot etgan birinchi Turkiston general-gubernatori Konstantin Petrovich fon Kaufman mazkur xiyobonga dafn etilgan.

Xiyobon atrofida erkaklar va ayollar gimnaziyasi, davlat banki va oʻquvchilik seminariyasi joylashgan. Hozirgi kungacha erkaklar va ayollar gimnaziyasi, davlat banki (XX asrning 30-yillarida ikkala gimnaziya qayta taʼmirlanib, uch qavatli binoga aylantirildi) deyarli oʻzgarishsiz saqlanib kelindi.

1901-yilda xiyobonda „Toshkentda Turkiston koʻrgazmasi“ tashkil qilinib, koʻrgazma uchun sharqona uslubdagi bir nechta pavilonlar barpo etiladi. Bulardan biri Aleksey Benua loyihasi asosida magʻrib (mavritan) uslubida qurilgan pavilon boʻlib, 1966-yildagi kuchli zilzilaga ham bardosh bergan, soʻngra gullar sotiladigan doʻkonga aylantirilib, 1990-yillargacha faoliyat yuritgan.

1910-yil 17-noyabrda Moskva va Kaufman shoh koʻchalari kesishmasi markazida davlat amaldorlari, talabalar va shahrning boshqa kishilari ishtirokida Konstantin Kaufman sharafiga yodgorlik oʻrnatiladi. Badiiy akademiya „General Kaufman va Oʻrta Osiyoni zabt etgan qoʻshinlarga“ haykalini yaratish uchun tanlov eʼlon qilgan boʻlib, haykalni oʻrnatish uchun 80 ming rubldan ortiq xayriya puli yigʻiladi.

1913-yil 4-mayda xiyobon markazida, Moskva va Kaufman shoh koʻchalari kesishmasida I. Shleyfer loyihasi asosida Turkistonning birinchi general gubernatori Konstantin Kaufman sharafiga haykal qoʻyiladi. Yodgorlikning tagkursisi turli tomonga qaragan ikki boshli burgut tasviri va „Konstantin Petrovich fon Kaufman va Oʻrta Osiyoni egallagan qoʻshinlarga“ deb yozilgan bronza lavhalar bilan bezatilgandi. Xiyobon esa Kaufman xiyoboni deb nomlandi.

Sovet ittifoqi davrida

1917-yilgi toʻntarishdan soʻng, 1919-yilning yozida Konstantin Kaufman haykali demontaj qilingan, ammo yodgorlik joylashgan granit tagkursisi saqlanib qolindi. Tagkursiga bayroq, atrofiga esa Oktyabr voqealari paytida qalʼani qaytarib olishda ishlatilgan toʻplar oʻrnatilgan. Ushbu „kompozitsiya“ „inqilob jangchilari uchun yodgorlik“ deb nomlandi va 1918-yilda xiyobonning oʻzi Mariya Spiridonova nomidagi xiyobon deb nomlanadi, tez orada esa xiyobon Inqilob xiyoboni nomi bilan almashtirildi.

1919—1926-yillarda granit poydevoriga oʻsha paytdagi moda konstruktivizm uslubidagi yangi yodgorlik oʻrnatildi.

1927-yilgi inqilobning oʻn yilligi munosabati bilan bu yerda gumbazli ustun va ikki tilda quyidagi yozuv paydo boʻldi: „Oktyabr – jahon inqilobining mayoqidir“. 1917—1927-yillar oʻzbek tilida yozuv arab alifbosida qilinganligi sababli 1929-yilda oʻzbek tili avval lotin, soʻngra kirill alifbosiga oʻtkazilgandan soʻng arab yozuvi tushirilgan ustunni olib tashlashga toʻgʻri keldi.

1930-yil bahorida ustun oʻrnida juda qisqa vaqt ichida Vladimir Leninning byusti va „Besh yillik reja 4 yilda!“ Deb yozilgan targʻibot majmuasi oʻrnatildi.

XX asrning 30-yillari boshidan boshlab maydon markazini sobiq yodgorlikning granit poydevori egallab turdi.

1935-yilda maydon markazidan piyodalar oʻtish qismini olib tashlashga qaror qilindi va yana maydonni oʻsha paytgacha Engels (Moskovskiy prospekti) va Karl Marks (Kaufmanskiy) nomi bilan mashhur boʻlgan ikki koʻchaning harakatlanish chorrahasiga aylantirishga qaror qilindi.

XX asrning 40-yillarning oxirida, SSSR Iosif Stalinning yubileyini nishonlaganida, Inqilob maydonining markazida, granit poydevorda yana haykal oʻrnatildi. Haykal Satlinga atalgan edi. Loyiha muallifi mashhur haykaltarosh Merkurov boʻlgan^[1]^[2].

XX asrning 50-yillarda maydonning oʻzini ham, uning atrofidagi binolarni ham sezilarli darajada rekonstruksiya qilish amalga oshirildi.

1961-yil oktyabr oyida boʻlib oʻtgan KPSS XXII syezdidan soʻng, Stalinning barcha yodgorliklarini demontaj qilish toʻgʻrisida qaror qabul qilinganda, yodgorlik poydevordan olib tashlandi. Poydevorning oʻzi yangi soʻzlar yozilgan yodgorlik stelasi uchun foydalanildi.

1968-yilda yana shahar markazida kommunistik va inqilobiy mavzular bilan bogʻliq yodgorlik oʻrnatishga qaror qilindi. Shu maqsadda hokimiyat Karl Marksni tanladi, uning nomi maydondan oʻtadigan koʻchaga berilgan. Dmitriy Ryabichevning loyihasiga koʻra, bu yerda kommunistik mafkura asoschisiga juda oʻziga xos yodgorlik oʻrnatildi. Karl Marksning bosh qismi uchun alangali granit mashʼalasidan foydalanildi.

Maydon shahar aholisi uchun jozibali dam olish maskani boʻlgan. Bu yerda 1961-yilda mashhur „Drujba“ kafesi (restoran) ochilgan boʻlib, u oʻsha paytdagi moda „beton-shisha“ uslubida qurilgan. Shuningdek, bir nechta muzqaymoq kafelari, ularning mashhuri „Snejok“ kafesi boʻlib, u yerda odamlar dam olishgan.

Maydon oʻzining markaziy mavqei bilan u yoki bu sababga koʻra odamlarning eʼtiborini tortaardi. Yigirmanchi va oʻttizinchi yillarda bu yerda bir necha marta kommunistik mitinglar boʻlib oʻtgan, 1960-yillarning oxiridan esa hokimiyat ruxsati boʻlmagan qrim tatarlari bir necha bor bogʻda oʻz mitinglarini oʻtkazib, ularning Qrimga qaytishiga qoʻyilgan taqiqni olib tashlashni talab qilib, oʻz mitinglarini oʻtkazgan. Ular 1944-yilda Stalin tomonidan deportatsiya edi.

Maydon oʻzining markaziy qulay joylashuvi, shuningdek, kechki paytgacha ochiq kafe-restoranlarining mavjudligi bilan mashhur.

Hozirgi holati

1993-yilda mustaqil Oʻzbekistonda Butun postsovet hududida dekommunizatsiya va tarixiy haqiqat tiklanish fonida Karl Marks haykali yangi davlat mafkurasiga toʻgʻri kelmagani uchun olib tashlandi.

1994-yil 31-avgustda Oʻzbekiston mustaqilligining uch yilligi arafasida maydon „Amir Temur maydoni“ deb qayta nomlandi. Uning markaziga haykaltarosh Ilhom Jabborovning bronzadan yasalgan Amir Temurning otda oʻtirgan haykali oʻrnatildi. Oʻrta asrlar davlat arbobi va sarkardasi, oʻzbek davlatchiligining asoschilaridan biri jamiyatni ajdodlarining buyuk yutuqlari atrofida mafkuraviy mustahkamlashga chaqirdi. Uning ochilishida Oʻzbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Karimov nutq soʻzlab, shunday degan: „Uzoq yillar mustamlaka asoratida boʻlgan xalqimiz oʻzining buyuk vatandoshini eʼzozlash, uning tarixiy xizmatlariga hurmat bajo keltirish imkoniyatidan mahrum edi“^[3].

Fohishalik va bekorchilik kabi illatlarga qarshi kurashish maqsadida shahar hokimiyati istirohat bogʻida joylashgan barcha spirtli ichimlik va koʻngilochar muassasalarni yopib tashladi. Buning oʻrniga „Drujba“ kafesi va bir nechta muzqaymoq doʻkonlari, shuningdek, gullar sotiladigan Mavritaniya pavilyoni qurildi.

2009-yilda maydonni rekonstruksiya qilish boʻyicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. Yangi yoʻlaklar yotqizildi, oʻrindiqlar oʻrnatildi va yoritgichlar almashtirildi, ekilganiga 100 yildan oshgan eski daraxtlar kesilib, ularning oʻrniga yangilari oʻtqazildi^[4]^[5]. Yuridik universiteti (sobiq ayollar gimnaziyasi binosi) oldidagi yoʻlni kengaytirish maqsadida, „Poytaxt“ mehmonxonasi oʻrniga maʼmuriy bino qurish rejalashtirildi^[6]. Shu munosabat bilan mehmonxona va 1898-yilda meʼmor Aleksey Benua loyihasi boʻyicha qurilgan Toshkent oʻqituvchilar seminariyasining sobiq cherkov binosi buzishga qaror qilindi.

2010-yillarda daraxtlar kattalashib, bogʻ sayr qiluvchilar bilan toʻla boshladi. Yaqinda yopilgan kafe va suvenir doʻkonlari qayta ochildi.

Galereya

Xiyobon atrofida turli davrlarda joylashgan tarixiy obidalar
Kaufman xiyoboni
Kaufman haykali
Ayollar gimnaziyasi
Alekandr Nevskiy ibodatxonasi
Kaufman haykali
Erkaklar gimnaziyasi
Oʻquvchilik seminariyasi
Erkaklar gimnaziyasi
Imperator davlat banki Toshkent boʻlimi
Turkiston harbiy okrugi shtabi
Amir Temur xiyobonining Yuridik universitetidan koʻrinishi
Amir Temur haykalining yon tomondan koʻrinishi

Hozirda xiyobon atrofida joylashgan tarixiy obidalar
Amir Temur haykali (yuqori koʻrinishdan)
Amir Temur xiyoboni (metro bekati)
Xalqaro anjumanlar saroyi
Toshkent kuranti
Toshkent kuranti
Toshkent kuranti
Biznes markaz
Alekandr Nevskiy ibodatxonasi
Alekandr Nevskiy ibodatxonasi
Ayollar gimnaziyasi
Erkaklar gimnaziyasi
Temuriylar tarixi muzeyi
Bank
Bank

Manbalar

↑ „История ташкентского сквера“. www.uzbloknot.wordpress.com. Qaraldi: 26-noyabr 2023-yil.
↑ „Старый Ташкент, старые фотографии Ташкента.“. www.greenfam.narod.ru. Qaraldi: 26-noyabr 2023-yil.
↑ „ТАШКЕНТ, СКВЕР. Место во времени“. Михаил Книжник (2007). 2012-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
↑ Информационное агентство «Фергана.ру». «Прощай, ташкентский Сквер!» (Wayback Machine saytida 2023-11-07 sanasida arxivlangan): "Как удалось выяснить корреспонденту «Ферганы. Ру» в ташкентском городском комитете охраны природы, деревья уничтожаются «лично по распоряжению первого лица государства». Об этом на условии анонимности сообщил один из работников этого комитета. По его словам, если бы приказ был отдан кем-то из чиновников рангом пониже, можно было бы официально его комментировать и даже попытаться воспрепятствовать его исполнению. Но «команды главы государства обсуждению не подлежат».
↑ В повести Дениса Сажнова "Кодекс ученика", в одном из эпизодов так описывается это событие: "Любимый всеми ташкентцами сквер, наш оазис, был уничтожен. От вековых деревьев остались лишь пеньки, и было видно, что кто-то там до сих пор работал, старался, какие-то люди корчевали, рубили, пилили несмотря на позднюю ночь, усердные сосредоточенные, орудовали: кетменями, пилами, топорами. В центре облысевшего круга возвышался надменный всадник".
↑ „Ташкентский сквер меняет облик“ (deadlink). 2009-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 19-noyabr.

[1] „История ташкентского сквера“. www.uzbloknot.wordpress.com. Qaraldi: 26-noyabr 2023-yil.

[2] „Старый Ташкент, старые фотографии Ташкента.“. www.greenfam.narod.ru. Qaraldi: 26-noyabr 2023-yil.

[3] „ТАШКЕНТ, СКВЕР. Место во времени“. Михаил Книжник (2007). 2012-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan.

[4] Информационное агентство «Фергана.ру». «Прощай, ташкентский Сквер!» (Wayback Machine saytida 2023-11-07 sanasida arxivlangan): "Как удалось выяснить корреспонденту «Ферганы. Ру» в ташкентском городском комитете охраны природы, деревья уничтожаются «лично по распоряжению первого лица государства». Об этом на условии анонимности сообщил один из работников этого комитета. По его словам, если бы приказ был отдан кем-то из чиновников рангом пониже, можно было бы официально его комментировать и даже попытаться воспрепятствовать его исполнению. Но «команды главы государства обсуждению не подлежат».

[5] В повести Дениса Сажнова "Кодекс ученика", в одном из эпизодов так описывается это событие: "Любимый всеми ташкентцами сквер, наш оазис, был уничтожен. От вековых деревьев остались лишь пеньки, и было видно, что кто-то там до сих пор работал, старался, какие-то люди корчевали, рубили, пилили несмотря на позднюю ночь, усердные сосредоточенные, орудовали: кетменями, пилами, топорами. В центре облысевшего круга возвышался надменный всадник".

[6] „Ташкентский сквер меняет облик“ (deadlink). 2009-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 19-noyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]