Amasya tumani

Amasya — Amasya viloyatining markaziy shahri. 2020-yil holatiga koʻra Amasyada (markaziy tuman) 147 266 nafar aholi yashaydi^[1].

Qora dengiz mintaqasida joylashgan. Bu Onadoʻlidagi eng qadimgi aholi yashash joylaridan biri. Xetlardan boshlab turli sivilizatsiyalarning markazi boʻlgan. Aytishlaricha, shaharning eng qadimgi nomi Amasiya boʻlib, bu nom bugungi kungacha oʻzgarmagan. Amesseia — Amacia — Amaccia nomi eski yozuvlarda va topilmalarda tez-tez uchrab turadi. Fors, Pontos va Rim imperiyalari davrlarida savdoda qoʻllangan kumush va bronza tangalar (tangalar)da Amasiya nomini koʻrish mumkin.

Miloddan avvalgi 60 va milodiy 19-yillarda Amasiyada tugʻilgani maʼlum boʻlgan va geografiya fanining kashfiyotchisi sifatida tanilgan Strabon oʻzining mashhur geografiya kitobida Amasiyani Amasseia nomi bilan atagan.

Tarix

Etimologiya

Strabonning soʻzlariga koʻra, Amasiya nomi shu yerda yashagan Amazon malikasi Amasisning ismidan kelib chiqqan. Topilgan yunon va rim tangalarida koʻrish mumkinki, bu nom vaqt oʻtishi bilan Amosia, Amaseia, Amasiya va Amasiyaga oʻzgargan va oxir-oqibat turklar uni Amasya deb atashgan. Amasiyaning shu paytgacha 19 xil davlat hokimyati ostida boʻlganligi aytilgan.

Ellinistik-Vizantiya davri Amasya

Amasya shahrining aniq tashkil etilgan sanasi maʼlum boʻlmasa-da, turar-joy binolarining eng qadimgisu Xetlar davridan qolganligi taxmin qilingan. Salavkiylar davrida muhim mavqega ega boʻlgan aholi yashash joyi keyinchalik miloddan avvalgi 281-yilda tashkil etilgan Pontus qirolligining poytaxti boʻlib xizmat qilgan. Miloddan avvalgi 70-yilda general Lutsiy Litsiniy Lukull tomonidan Rim hududiga qoʻshilgan. Miloddan avvalgi 3-asrda Diokletiandan keyin gullab-yashnagan va muhim diniy markaz darajasiga koʻtarildi. 4-asrning ikkinchi yarmida Rim imperiyasining ikkiga boʻlinishi bilan aholi punkti Sharqiy Rim imperiyasi hududiga qoʻshilgan. 712-yilda arab qoʻshinlari tomonidan bosib olingan Amasyani keyinchalik Lev III Isavr Vizantiya yerlariga qayta qoʻshib olgan. Shahar shu kundan boshlab 11-asr oxirigacha Vizantiya hukmronligi ostida boʻlgan.

Turklarning Amasyaga joylashishi

1071-yildagi Malazgirt jangidan soʻng Amasya ham Onadoʻluning boshqa koʻplab shaharlari kabi XI asrda turklar hukmronligi ostiga oʻtgan. Artuk bey tomonidan bosib olingan aholi punkti keyinchalik Danishmend Gazi nazorati ostida qolgan. 1080-yilda u yangi tashkil etilgan Danishmend knyazligiga qoʻshilgan. Shahar 1175-yilda Kilich Arslon tomonidan Konica sultonligiga qoʻshib olingan. Shahar avval Kilich Arslonning oʻgʻli Nizomeddin Argunshoh keyin esa 1193-yilda Kilich Arslonning boshqa oʻgʻli Rukneddin Sulaymon tomonidan bosib olingan. 1237-yilda boshlangan Bobo Ishoq qoʻzgʻolonchilar nazorati ostida boʻlgan. 1240-yilda Saljuqiy qoʻshinlari tomonidan qayta qoʻlga kiritilib, qoʻzgʻolon boshliqlaridan biri boʻlgan Baba Ishoq ham Amasya qalʼasida qatl etilgan. Amasiya shahri 14-asr boshida moʻgʻullar davlati ixtiyoriga oʻtgan.

Gʻiyosuddin Mesudning oʻgʻli Tojiddin Oltinbosh tomonidan egallab olingan shahar Eretna bekligi hududiga qoʻshilgan. 14-asrning ikkinchi yarmida shahar amir Hoji Shadgeldi tomonidan bosib olingan. Shadgeldi vafotidan soʻng, uning oʻgʻli Ahmad Usmonli hukmdori Boyazid I dan yordam soʻragan va shaharni Qodi Gʻozi Ahmad Burhoniddindan himoya qilgan. Usmonli-Kadi Burhoneddin kurashidan keyin Amasiya 1393-yilda Usmonli yerlariga qoʻshilgan. Shahzoda Chelebi Mehmed shaharni boshqargan.

Usmonli davrida Amasya

1402-yilgi Anqara jangidan keyin Chalabiy Mehmed Amasiyaga chekingan. Amasiyaga kelgan akalari va boshqa bekliklar bilan kurashini 1413-yilgacha deb nomlangan davrda davom ettirgan. Usmonlilar imperiyasi davrida Amasiyada koʻplab shahzodalar tugʻilib, sulton boʻlgan. Shu sababdan Amasiya ham Usmonli tarixi nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega. Amasyada Mehmd I, Murad Ii, Fotih Sulton Mehmed va Yavuz Sulton Selim kabi sultonlar shahzodalik davrlarini oʻtkazganlar^[2]. XV asrda bir muncha vaqt Yunonistonning markaziy shahri boʻlgan. Bundan tashqari, Amasiya 16-asr oxirigacha Usmonlilarning sharqiy chegarasida strategik ahamiyatga ega edi. 1520-yilgi aholini roʻyxatga olishda Amasiya 52 ta mahalladan iborat boʻlgan shahar boʻlib, ulardan 48 tasida musulmonlar va 4 tasida nomusulmonlar yashagan^[3]. Bu yerda 1555-yilda Amasiya shartnomasi imzolangan. Shahar 17-asrning boshlarida Jalali qoʻzgʻolonlari paytida vayron qilingan. Shundan soʻng, u yerda hech qanday muhim voqealar sodir boʻlmagan.

Milliy kurashda Amasya

1919-yil 19-mayda Samsunda boshlangan Mustaqillik kurashining birinchi bosqichi Mustafo Kamolning 1919-yil 12-iyun kuni Amasiyaga kelishi bilan boshlangan.

Ozodlik kurashi rejalari tayyorlangandan keyin Erzurum kongressi va Sivas kongressini chaqirishga qaror qilingan. Bu jihatdan Amasiya Turkiya Respublikasining barpo etilishida ilk muhim qadam tashlangan joy ham edi.

1923-yilda yangi tashkil etilgan Turkiya Respublikasining maʼmuriy boʻlinishi natijasida u Amasya viloyatining markaziy shahriga aylangan.

Geografiya

Amasya Qora dengizning orqasida joylashgan. Shahar vodiy yerida qurilgan. Onadoʻlining ichki qismlarini Samsun portiga bogʻlaydigan yoʻlda joylashgan. 1930-yilda qurilgan temir yoʻl orqali Samsun bilan bogʻlangan.

Iqlim

Viloyatda Qora dengiz iqlimi va kontinental iqlim oʻrtasida oʻtish iqlimi hukm suradi. Bu yerda yozda iqlim kabi quruq va Turkiyadagi Qora dengiz iqlimi kabi yomgʻirli ham emas. Qishda vodiyning oʻziga xosligi tufayli baland joylarda qor boʻlsa ham, shahar markazidagi qor uchramaydi.

Taʼlim

2006-yilda tashkil etilgan Amasya universiteti 8 ta fakultet, 1 ta kollej, 3 ta institut va 8 ta kasb-hunar kollejini oʻz ichiga oladi^[4].

Viloyatda boshlangʻich va oʻrta taʼlim Xalq taʼlimi boshqarmasiga qarashli maktablarda amalga oshiriladi.

Oshxona

Amasya Baklalı Dolmasi 17.08.2021 da Turkiya patent va tovar belgilari idorasi tomonidan roʻyxatga olingan va geografik koʻrsatkichni olgan^[5].
Amasya Donut 24.08.2021 da Turkiya Patent va Tovar belgilari idorasi tomonidan roʻyxatga olingan va geografik koʻrsatkichni olgan^[6].
Amasya goʻshti va gulli bamya taomi 22.11.2021 da Turkiya Patent va savdo belgilari idorasi tomonidan roʻyxatga olingan va geografik koʻrsatma olgan^[7].
Amasya toyga shoʻrvasi 01.12.2021 da Turkiya patent va tovar belgilari idorasi tomonidan roʻyxatga olingan va geografik koʻrsatma olgan^[8]^[9].
Amasya Patlican Pehli 05.04.2022 da Turkiya patent va tovar belgilari idorasi tomonidan roʻyxatga olingan va geografik koʻrsatkichni olgan^[10].
Burmalı Amasya Donuti 07.06.2022 da Turkiya Patent va Tovar belgilari idorasi tomonidan roʻyxatga olingan va geografik koʻrsatkichga ega boʻlgan^[11].
Amasya Oil 16.06.2022 da Turkiya Patent va Tovar belgilari idorasi tomonidan roʻyxatga olingan va geografik koʻrsatma olgan^[12].
Amasya Kesheği 28.07.2022 da Turkiya patent va tovar belgilari idorasi tomonidan roʻyxatga olingan va geografik koʻrsatkichga ega boʻlgan^[13].

Manbalar

↑ „Amasya İli 31 Aralık 2019 Tarihli Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları“. 20 haziran 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31 aralık 2019.
↑ öğren bil — Amasya Tarihçesi (Wayback Machine saytida 2016-11-10 sanasida arxivlangan)
↑ „16. Yüzyılda Amasya Şehri“. http://dergipark.ulakbim.gov.tr.+27 ekim 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27 ekim 2016.
↑ Amasya Üniversitesi
↑ „Coğrafi İşaret Platformu“ (Türkçe). Coğrafi İşaret Platformu. 25 ocak 1999da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11 kasım 2021.
↑ „Arşivlenmiş kopya“. 26 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 ocak 2022.
↑ „Arşivlenmiş kopya“. 30 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30 ocak 2022.
↑ „Arşivlenmiş kopya“. 1 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 ocak 2022.
↑ „Arşivlenmiş kopya“. 1 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 ocak 2022.
↑ „Amasya Patlıcan Pehli“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
↑ „Burmalı Amasya Çöreği“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
↑ „Amasya Yağlısı“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
↑ „Amasya Keşkeği“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)

[1] „Amasya İli 31 Aralık 2019 Tarihli Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları“. 20 haziran 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31 aralık 2019.

[2] öğren bil — Amasya Tarihçesi (Wayback Machine saytida 2016-11-10 sanasida arxivlangan)

[3] „16. Yüzyılda Amasya Şehri“. http://dergipark.ulakbim.gov.tr.+27 ekim 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27 ekim 2016.

[4] Amasya Üniversitesi

[5] „Coğrafi İşaret Platformu“ (Türkçe). Coğrafi İşaret Platformu. 25 ocak 1999da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11 kasım 2021.

[6] „Arşivlenmiş kopya“. 26 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 ocak 2022.

[7] „Arşivlenmiş kopya“. 30 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30 ocak 2022.

[8] „Arşivlenmiş kopya“. 1 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 ocak 2022.

[9] „Arşivlenmiş kopya“. 1 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 ocak 2022.

[10] „Amasya Patlıcan Pehli“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)

[11] „Burmalı Amasya Çöreği“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)

[12] „Amasya Yağlısı“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)

[13] „Amasya Keşkeği“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]