Zangori buta
Zangori buta (lotincha: Láser) — Soyabonlilar (Apiaceae) oilasiga kiruvchi gulli o'simliklarning monotip vakili hisoblanadi. Uning yagona tur — uch kirrali zangori buta yoki uch kirrali zangori buta[1] (lotincha: Láser trílobum) — oʻtsimon oʻsimlik, pliotsenov relikt[2] hisoblanadi.
Botanik tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
30-120 sm balandlikdagi ko'p yillik o'simlik. Poyasi yalang'och, bargli, tik turuvchi, qoplamali, o'lik barglarning tolali qoldiqlari bilan qoplangan. Barglari ikkitalik — to'rttali va uchtalik ko'rinishga ega, ular shuningdek, qoplangan ham. Yuqori barglari shishgan qin ko'rinishida, pastki barglari esa poyasimon bo'lib, ular ham shishgan qinga ega. Birinchi tartibli segmentlar ham poyasimon holata; uzunligi 10 sm gacha va kengligi esa taxminan 8 sm gacha bo'lgan tugatiluvchi segmentlari, uch kirrali yumaloq va chetlari qo'pol ko'rinishda. Ustitsalar anomatsitli va diatsitli[3][4][5].
To'pgullar — murakkab 15-20-nurli yarim sharsimon soyabon 10-25 sm diametrga ega. Guloyoqlar — 3–12 mm uzunlikda. O'rami mavjud emas. Gullari kichik, aktinomorfli. O'ramlarning barglari kichik, lansetovid shaklda bo'lib, tezda tushib ketadi. Barglari oq, qizg'ish, keng lansetsimon. Pastki ustunlari konussimon, ammo stilodiyadan qisqaroq ko'rinishda. Stilodisi egilgan, uzunligi 1-1,5 mm. Iyun-iyul oylarida gullaydi. Iyul-avgust oylarida esa meva beradi.
Mevasining uzunligi 6–8 mm, uzunligi 3–5 mm, yalang'och, silliq, choʻzinchoq-elliptik ko'rinishda [3][4][5].
Xromosomalar soni 2n = 22[5] .
Gorganalar tog' tizmasidan (G'arbiy Ukraina) tasvirlangan. Londonda namuna turi mavjud[6].
Ekologiya va tarqalishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]U o'rmonlarda, qirg'oqlarda, bo'shliqlarda, ohaktosh toshlarda, mergellarda yashaydi. Odatda bir o'simlik yoki kichik populyatsiyalar shaklida uchraydi[4] .
Zangori buta Sharqiy Yevropa, O'rta Yer dengizi va Kichik Osiyoda keng tarqalgan. U shuningdek, Rossiya, Kavkaz, Ural va Markaziy Qora Yer tumanlarida mashhur[3].
Himoyalanuvchi maqomi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ushbu o'simlik Rostov viloyati, Boshqirdiston Respublikasi, Kirov viloyati, Mari El Respublikasi , Penza viloyati, Perm o'lkasi, Samara viloyati va Voronej viloyati Qizil kitoblariga kiritilgan. Ilgari Udmurtiya Qizil kitobiga ham kiritilgan edi[7]. Shuningdek, Lugansk viloyat kengashining 2009-yil 3-dekabrdagi 32/21-son qarori bilan mazkur tur "Lugansk viloyatining mintaqaviy noyob o'simliklar ro'yxati" ga kiritilgan[8][9].
Perm davlat universitetining botanika bog'ida yetishtiriladi[3]. Shuningdek, yetishtirish tajribasi Voronej davlat universitetining botanika bog'ida ham mavjud[4] .
Taksonomiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Uch qirrali zangori buta birinchi marta 1753-yilda Karl Linney tomonidan zamonaviy botanika nomenklaturasining boshlanishini ko'rsatuvchi Species plantarum kitobida tasvirlangan. Linney uni Laserpitium (Gladish) turkumiga joylashtirdi, shu sababli Laserpitium trilobum deb nomlanadi. 1795-yilda nemis botanigi Morits Baltazar Borkxauzen uni Lazer monotip jins sifatida aniqladi, ammo unga tavsif bermadi. 1799-yilda yangi turkun haqiqatan ham G.Gertner, B.Meyer va I.Sherbius tomonidan kitobda tasvirlangan. Uzoq vaqt davomida mazkur turkum taxminan 3 turni o'z ichiga olgan edi, ammo endi u monotip sifatida qayta tan olindi.
Sinonimlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]The Plant List ma'lumotlariga ko'ra, ushbu tur quyidagi sinonimlarga ega:
- Angelica aquilegifolia (Jacq.) Lam., nom. illeg.
- Angelica triloba (L.) Desf. ex Steud., nom. inval.
- Laser aquilegifolium (Jacq.) Röhl. ex Steud., nom. inval.
- Laserpitium aquilegifolium Jacq., nom. illeg.
- Laserpitium carniolicum Bernh. ex Steud., nom. inval.
- Laserpitium trilobum L.basionym
- Siler aquilegifolium (Jacq.) Gaertn., nom. illeg.
- Siler trilobum (L.) Crantz
Galereya
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Новиков, Губанов 2008.
- ↑ „Описание лазурника трехлопастного в Красной книге Самарской области“. ООПТ России. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 1-iyul.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 „Описание лазурника трехлопастного в Красной книге Пермского края“. ООПТ России. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 1-iyul.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 „Описание лазурника трехлопастного в Красной книге Воронежской области“. ООПТ России. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 3-iyul.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Пименов М.Г., Остроумова Т.А.. Зонтичные (Umbelliferae) России.. М.: Товарищество научных изданий КМК, 2012. ISBN 5873178135.
- ↑ Б. К. Шишкин „Род 1061. Лазурник — Laser Borkh.“, . Флора СССР.
- ↑ „Лазурник трехлопастной“. ООПТ России. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 1-iyul.
- ↑ Д. б. н., проф. Т. Л. Андриенко, к. б. н. М. Г. Перегрим. Официальные перечни регионально редких растений административных территорий Украины (справочное издание). Киев: Альтерпрес, 2012 — 148-bet. ISBN 978-966-542-512-0. (Wayback Machine saytida 2013-10-29 sanasida arxivlangan) „Архивированная копия“ (deadlink). 2013-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 1-iyul.(Wayback Machine saytida 2013-10-29 sanasida arxivlangan)
- ↑ „Решение Луганского областного совета № 32/21 от 03.12.2009 г. «Об утверждении Перечня видов растений, занесенных в Красную книгу Украины, которые подлежат особой охране на территории Луганской области»“ (ru) (deadlink). Оф. сайт Луганского облсовета. 2013-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 27-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2013-10-29 sanasida arxivlangan)
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Новиков В. С., Губанов И. А. Лазурник трёхлопастный // Популярный атлас-определитель. Дикорастущие растения. — 5-е изд., стереотип. — М. : Дрофа, 2008. — С. 292. — 415 с. — (Популярный атлас-определитель). — 5000 экз. — ISBN 978-5-358-05146-1.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Лазурник трехлопастной: информация о таксоне в проекте «Плантариум» (определителе растений и иллюстрированном атласе видов).