Kontent qismiga oʻtish

Yevropa tipratikani

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Yevropa tipratikani

Ilmiy tasniflashUshbu tasnifni tahrirlash
Olam: Eukariotlar
Tip: Xordalilar
Sinf: Sut emizuvchilar
Turkum: Hasharotxo'rlar
Oila: Tipratikanlar

Yevropa tipratikani (Erinaceus europaeus), shuningdek, Gʻarbiy Yevropa tipratikani yoki oddiy tipratikan sifatida ham maʼlum, ushbu tipratikan turi Iberiya va Italiyaning shimoliy qismida, Skandinaviyada va Britaniyaning gʻarbiy orollarida koʻp uchraydi[1]. Ushbu tur tipratikanlarning eng keng tarqalgan turi boʻlib, turli xil yashash muhitlarida ham omon qolishga moslashgan. Ushbu tur taniqli boʻlib, Yevropa bogʻlarining sevimli hayvonlaridan biri va bir qator bogʻ zararkunandalarini isteʼmol qilib bogʻlarga katta foyda keltiradi. Hozirgi vaqtda populyatsiyalari oʻz hududining katta qismida barqaror boʻlsa-da, Buyuk Britaniyada[2] keskin kamayib bormoqda, u hozir Qizil roʻyxatga kiritilgan[3], yaʼni u mahalliy yoʻq boʻlib ketish xavfi ostida hisoblanadi. Oʻzining arealidan tashqarida, ushbu tur oʻn toʻqqizinchi asr oxiri va XX asr boshlarida Yangi Zelandiyaga olib kelingan.

Morfologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yevropa tipratikanining skeleti
Yevropa tipratikanining bosh suyagi

Yevropa tipratikani ixtisoslashtirilmagan oyoq-qoʻllari kamarlaridan tuzilgan[4]. U jigarrang tusda boʻlib, tanasi 6000 tagacha jigarrang va oq tikanlar bilan qoplangan[5]. Bosh va tananing uzunligi ~ 160 mm (6 in). Dumi juda qisqa boʻlib, odatda 20 dan 30 mmgacha keladi. Ogʻirligi sutdan ajratilganda 120 gramm, balogʻat yoshida esa 1100 grammgacha boʻlishi mumkin. Maksimal qayd etilgan vazn — 2000 gramm, ammo bir nechta yovvoyi turlari hatto kuz faslida ham 1600 grammdan oshadi[4]. Voyaga yetganlarning yoz faslidagi vazni odatda kuzga qaraganda bir oz kamroq, oʻrtacha 800 grammga yaqin va kattalarining vazni odatda 500 grammga yetadi[6]. Erkaklar urgʻochilarga qaraganda bir oz kattaroqdir, ammo tana va vaznidagi jinsiy farqlar mavsumiy oʻzgarishlar bilan ifodalanadi[7].

Yevropa tipratikanlari boshqa jonzotlarga oʻxshamaydi. Shimoliy oq qorinli tipratikan (Erinaceus roumanicus) bilan birga boʻlgan joyda, bu ikki turni dalada ajratish qiyin, ikkinchisining qornida oq nuqta bor[2]. Bu, ehtimol, eng katta tipratikan turi va Erinaceomorpha ichida eng ogʻir boʻlgan aʼzosi boʻlishi mumkinligiga ishora[8].

Rang oʻzgartirishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sargʻish tipratikan

Leykistik yoki „sargʻish“ tipratikan vaqti-vaqti bilan paydo boʻladi. Bunday namunalar bir juft noyob retsessiv genlarga ega ekanligi bilan tushuntiriladi, bu genlar ularning koʻzlarining qoraligi va tikanlarining qaymoqrangli ekanligida yuzaga chiqadi. Biroq, ular albinoz emas. Ular juda kam uchraydi, Shimoliy Ronaldsey va Alderney kanali orolidan tashqari, bu yerda populyatsiyaning 25% qismi sargʻish tipratikanlar hisoblanadi[9]. Tipratikalarning haqiqiy albinos morflari kamdan-kam uchraydi[5].

Xulq-atvori va ekologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yevropa tipratikanining oʻzini moylashi

Yevropa tipratikani asosan tungi hayvon hisoblanadi. U ikkilanib yuradi, havodagi hidlarni tuyish uchun tez-tez toʻxtab yuradi. Kichikroq, issiqroq iqlimli turlardan farqli oʻlaroq, Yevropa tipratikani qishda bemalol qishlashi mumkin. Biroq, koʻpchiliklari uyalarini koʻchirish maqsadida kamida bir marta uygʻonishadi[10].

Oziqlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oltoy oʻlkasida suratga olingan Yevropa tipratikani baliq goʻshtini yemoqda.
Yevropa tipratikani toʻkilgan mevalarni yemoqda.
Yevropa tipratikani inida yem-xashak qidirmoqda

Yevropa tipratikani entomofagdir. Uning ratsionida asosan yomgʻir chuvalchangi, shuningdek, shilliqqurtlar, qoʻngʻizlar, chumolilar, asalarilar va arilar, quloqchalar, suvaraklar, kriketlar va chigirtkalar, kapalaklar va kuya, tırtıllar va boshqa hasharotlar lichinkalari mavjud. Yerga uya quradigan qushlarning tuxumlarini topib yeydi. Tipratikanlar, shuningdek, kaltakesaklar, ilonlar, qurbaqalar va mayda kemiruvchilarni ham isteʼmol qilishi mumkin[11]. Demak, oʻsimlik moddalari tipratikan ratsionining juda kam qismini tashkil qiladi[12][13][14].

Bir kunlik yangi tugʻilgan Yevropa tipratikani
Polapon va ona tipratikan

Koʻpayish mavsumi qishki uyqudan keyin boshlanadi. Homiladorlik may va iyul oylarida eng yuqori choʻqqisiga yetadi. Homiladorlik 31 dan 35 kungacha davom etadi. Homilaning soni odatda toʻrttadan oltitagacha, lekin ikkitadan oʻntagacha boʻlishi ham mumkin. Homila kich umurtqa pogʻonasi va yumuq koʻzlar bilan tugʻiladi. Ular 36 soatga yetganda, ikkinchi, tashqi umurtqa pogʻonasi oʻsa boshlaydi. 11-kunga kelib ular yumaloqlanib olish qobiliyatiga ega boʻlishadi. Sutdan ajratish taxminan olti haftalik vaqtida sodir boʻladi[15].

Uzoq umr koʻrishi va oʻlim soni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevropa tipratikanlari oʻrtacha umr koʻrish muddati uch yil boʻlsa-da, oʻn yildan ortiq yashashi mumkin. Ochlik oʻlimning eng keng tarqalgan sababi boʻlib, odatda qishgi uyqusida sodir boʻladi. Agar havotirga tushsa, hayvon oʻzini himoya qilish uchun yumaloqlanib oladi. Tipratikan qoldiqlari qizil tulkilar (Vulpes vulpes), Yevropa boʻrsiqlari (Meles meles) va qaragʻay martenlari (Martes martes) oshqozonlarida topilgan.

Boyqush yasagan granula, tipratikan sochlari va tikanlari bilan

Yevrosiyo burgut-boyqushlari (Bubo bubo) va oltin burgutlar (Aquila chrysaetos) bu turning yagona muntazam parranda yirtqichlari boʻlib, hatto ularni asosiy oʻlja sifatida koʻrishlari mumkin. Boyqush kirpini yuzidan ushlab, isteʼmol qilishdan oldin sutemizuvchining tikanli belini panjalari bilan terisiga botiradi, natijada burgut boyoʻgʻli va uyalari atrofida bir nechta tipratikan qoldiqlari topiladi[16]. Ispaniyada quyonlarning gemorragik kasalligi tufayli Yevropa quyonlari (Oryctolagus cuniculus) populyatsiyasining kamayib ketishi Yevropa tipratikanini burgut-boyqushlar uchun eng koʻp oʻlja turlaridan biriga aylantirdi[17]. Boshqa hududlarda burgut-boyqushlar koʻpincha ushbu tipratikanlarni boshqa turdagi oʻljalardanafzal koʻradilar, chunki tipratikan burgut oʻljasi qoldiqlarining soni boʻyicha 23% va biomassasi boʻyicha 30,7% ni tashkil qilishi mumkin[18][19][20]. Shvetsiyaning Gotland orolida burgut boshqa har qanday oʻljaga qaraganda koʻproq tipratikanlarni ovlashi mumkin, chunki u hududda mahalliy sutemizuvchilarning xilma-xilligi past[21].

Buyuk Britaniyadagi maqomi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Populyatsiya soni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Burton [22] tomonidan taxmin qilingan zichligi 1 gektarga 2,5 ta hayvon toʻgʻri kelgan hududda 36,5 million hayvon ekstrapolyatsiyaga asoslangan edi, ammo bu tadqiqot cheklangan maʼlumotlarga asoslanganligi va ehtimol vaziyatga ortiqcha baho berishgan boʻlishi mumkin ekanligini yodda tutishimiz lozim. Buyuk Britaniyada 1,550,000 (Angliya — 1,100,000, Shotlandiya — 310,000, Uels — 140,000) [23] hisob-kitoblari ishonchliroq, ammo baribir yuqori darajada aniqlik mavjud emas, chunki u tipratikanlarning turli xil yashash hududlaridagi ularning zichligi borasida qilingan taxminlarni berishda juda cheklangan maʼlumotlarga asoslangan[1]. Ushbu koʻrsatkich va tipratikanlar sonining kamayib borayotganini hisobga olingan holda[24], Buyuk Britaniyada tipratikan soni bir milliondan kam ekanligi taxmin qilinmoqda[25]. Buyuk Britaniyada boʻrsiqlar tipratikanlarning asosiy raqobatdoshlari hisoblanadi[26][27], va bir xil ozuqa uchun raqobatlashadilar. Soʻnggi yillarda boʻrsiqlar soni huqiqiy himoyaning kuchayishi tufayli sezilarli darajada oshdi va boʻrsiqlar tomonidan yirtqichlarning koʻpayishi Angliyada tipratikan sonining kamayishiga asosiy sabab boʻlishi mumkin.

Populyatsiya holati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2007 yilda tipratikan Britaniyada bioxilma-xillikni saqlash boʻyicha harakat rejasining „ustivor“ turlari qatoriga kiritildi, bu asosan avtomobil yoʻllaridagi sutemizuvchilar nomli tadqiqot vazifasiga yuklatilgan edi[28]. Yoʻqolib ketish xavfi ostidagi turlar (PTES) tomonidan olib borilgan milliy tadqiqotlarda aniqlangan salbiy tendentsiyalarga javob boʻldi. 2001 yildan 2004 yilgacha avtomobil yoʻllarida bosib ketilgan tipratikanlar soni bir yilda 7%ga kamaydi[29][30]. National Gamebag Census tarixidagi maʼlumotlar 1960-1980 yillar oraligʻida barqaror pasayishni koʻrsatadi[31]. 2005 va 2006 yillarda oʻtkazilgan soʻrovnomadan olingan maʼlumotlar ham davom etayotgan pasayishni tasdiqladi, PTESning Hogwatch soʻrovida[32] 20 000 ishtirokchining deyarli yarmi tipratikanlar besh yil avvalgiga qaraganda kamroq ekanligi haqidagi taassurotni bildirishdi[33].

Zararkunandaligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu tur oʻz hududlaridan tashqariga chiqarilganda jiddiy zararkunandalarga aylandi. Bunday joylardan biri Shotlandiyaning Gʻarbiy orollari boʻlib, u yerga kiritilgan tipratikanlar oddiy nayza, dunlin, oddiy qirmizi va shimoliy qushqoʻnmas kabi yerga uya quradigan sohil qushlarining tuxumlarini yeyishadi. Shuningdek, u Yangi Zelandiyada ham zararkunanda sanaladi, u yerda turli mahalliy hayvonot olamini [34] ovlaydi, jumladan hasharotlar, shilliqqurtlar, kaltakesaklar va yerda uy quradigan qushlar, ayniqsa sohil qushlari[35].

Ommaviy madaniyatda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • 1950-yillarning boshidan 1980-yillargacha tipratikan baʼzan koʻplab mamlakatlarda NATOning norasmiy timsoli sifatida koʻrilgan, chunki u mudofaa uchun moʻljallangan tinch hayvonni ifodalagan[36].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Harris, S. & Yalden, D. W. (2008).
  2. ↑ 2,0 2,1 Amori, G. (2016). „Erinaceus europaeus“. IUCN Red List of Threatened Species. 2016: e. T29650A2791303. doi:10.2305/IUCN.UK.2016-3.RLTS.T29650A2791303.en. Retrieved 19 November 2021.
  3. ↑ „Hedgehogs and water voles face extinction in new Red List for British mammals“. www.nhm.ac.uk. Qaraldi: 2022-yil 12-mart.
  4. ↑ 4,0 4,1 Reeve, N.. Hedgehogs. T. & A.D. Poyser, 1994 — 7-bet. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Morris, P. A. (2006).
  6. ↑ Dickman, C. R. (1988). "Age-related dietary change in European hedgehog, Erinaceus europaeus". Journal of Zoology 215: 1–14. doi:10.1111/j.1469-7998.1988.tb04881.x. https://archive.org/details/sim_journal-of-zoology_1988-05_215_1/page/1. 
  7. ↑ Harris, S. & Yalden, D. W. (2008).
  8. ↑ Wood, G.. The Guinness Book of Animal Facts and Feats, 1983. ISBN 978-0-85112-235-9. 
  9. ↑ Morris, P. A.; Tutt, A. (1996). "Leucistic hedgehogs on the island of Alderney". Journal of Zoology 239 (2): 387–389. doi:10.1111/j.1469-7998.1996.tb05458.x. https://archive.org/details/sim_journal-of-zoology_1996-06_239_2/page/387. 
  10. ↑ Haigh, A.; O’Riordan, R. M.; Butler, F. (2012). "Nesting behaviour and seasonal body mass changes in a rural Irish population of the Western hedgehog (Erinaceus europaeus)". Acta Theriologica 57 (4): 321–331. doi:10.1007/s13364-012-0080-2. 
  11. ↑ Roberts. „Erinaceus europaeus European hedgehog“. Animal Diversity Web. University of Michigan Museum of Zoology (2011). Qaraldi: 2022-yil 14-oktyabr.
  12. ↑ Gimmel, A.; Eulenberger, U.; Liesegang, A. (2021). "Feeding the European hedgehog (Erinaceus europaeus L.)—risks of commercial diets for wildlife". Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition 105: 91–96. doi:10.1111/jpn.13561. PMID 34247429. 
  13. ↑ Hubert, P.; Julliard, R.; Biagianti, S.; Poulle, M. L. (2011). "Ecological factors driving the higher hedgehog (Erinaceus europeaus) density in an urban area compared to the adjacent rural area". Landscape and Urban Planning 103 (1): 34–43. doi:10.1016/j.landurbplan.2011.05.010. 
  14. ↑ Jones, C.; Moss, K.; Sanders, M. (2005). "Diet of hedgehogs (Erinaceus europaeus) in the upper Waitaki Basin, New Zealand: implications for conservation". New Zealand Journal of Ecology 29 (1): 29–35. 
  15. ↑ The Encyclopedia of Mammals. Oxford University Press, 2010 — 431-bet. ISBN 9780199567997. 
  16. ↑ by Konig, Weick & Becking (2009).
  17. ↑ Antonio Martínez, J., & Zuberogoitia, I. (2001).
  18. ↑ Laursen, J. T. (1999).
  19. ↑ Leditznig, C., Leditznig, W., & Gossow, H. (2001).
  20. ↑ Geidel, C. (2012).
  21. ↑ Tjernberg, M. (1981).
  22. ↑ Burton, M. (1969).
  23. ↑ „Harris, S., Morris, P., Wray, S. and Yalden, D. (1995) A review of British mammals: population estimates and conservation status of British mammals other than cetaceans.“. 2011-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 12-aprel.
  24. ↑ Roos, S., Johnston, A. and Noble, D. (2012) UK hedgehog datasets and their potential for long-term monitoring.
  25. ↑ Vaughan, Adam (29 January 2013) „Hedgehog population in dramatic decline“ Guardian Online Retrieved 4 September 2013.
  26. ↑ „Briefing Sheet: Badgers and hedgehogs“ (2021-yil 14-dekabr).
  27. ↑ „Are Badgers to Blame for Declining Hedgehogs? - Conservation Articles & Blogs - CJ“.
  28. ↑ „Mammals on Roads survey, PTES: more information.“. 2013-yil 14-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 4-sentyabr.
  29. ↑ Bright, P., George, L. and Balmforth, Z. (2005).
  30. ↑ JNCC „priority“ species pages: Erinaceus europaeus.
  31. ↑ Tapper, S. (1992) An Ecological Review from Shooting and Gamekeeping Records. [sayt ishlamaydi]
  32. ↑ Hogwatch[sayt ishlamaydi]Survey Report, PTES and BHPS. (Wayback Machine saytida 2012-06-17 sanasida arxivlangan)
  33. ↑ Hof, A. R. (2009).
  34. ↑ King, Carolyn. Immigrant Killers: Introduced Predators and the Conservation of Birds in New Zealand. Auckland: Oxford University Press, 1985. ISBN 978-0-19-558115-7. 
  35. ↑ „Hedgehogs pose prickly problem for native fauna“. Landcare Research media release (2003-yil 17-sentyabr). 2003-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 6-dekabr.
  36. ↑ THE HEDGEHOG: NATOʻS LOST SYMBOL? 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yevropa_tipratikani&oldid=4847841" dan olindi