Yangi Ispaniya
Yangi Ispaniya, rasmiy nomi Yangi Ispaniya birlashgan qirolligi dastlab Yangi Ispaniya Qirolligi, Ispaniya imperiyasi tomonidan mustamlaka qilingan Ispaniyaning ajralmas hududiy birligi edi. Bu Amerika qitʼasining ispanlar tomonidan zabt etilishi davrida tashkil etilgan bir nechta mustamlaka hududlardan biri boʻlib, poytaxti hozirgi Mexiko shahriga toʻgʻri keladi.[1] Uning chegaralari Shimoliy Amerikaning janubiy va gʻarbiy qismlarini, asosan hozirgi Meksika va Janubi-gʻarbiy Qoʻshma Shtatlarni, shuningdek, Kaliforniya, Florida va Luiziana, Markaziy Amerika, Karib dengizi va Janubiy Amerikaning shimoliy qismlarini; bir nechta Tinch okeani orollari boʻlgan Filippin va Gulamni oʻz ichiga olgan.[2]
1521-yilda ispanlar Aztek imperiyasini zabt etgandan soʻng, istilochi Hernan Cortes bu hududni Yangi Ispaniya deb atadi va Tenochtitlan oʻrnida yangi poytaxt Mexiko shahrini barpo etdi. Markaziy Meksika ispan imperiyasining mustamlakachilik markaziga aylandi. Siyosiy va iqtisodiy ahamiyatga ega boʻlgan bu hududni imperiya toʻgʻridan-toʻgʻri nazorat qila boshladi.[3] 1535-yilda Yangi Ispaniya vitse-qirollik sifatida tashkil etildi va Antonio de Mendozani vitse-qirol etib tayinladilar. Yangi Ispaniya Ispaniyaning birinchi vitse-qirolligi boʻlib, ikkinchisi 1542-yilda Inklar imperiyasi zabt etilgach, Peru boʻldi. Yangi Ispaniya va Peru boy kumush konlari va mahalliy aholisi bilan ispanlar uchun muhim mehnat va boylik manbai ga aylandi.[4]
Yangi Ispaniya iqlim, relyef, poytaxt va Veracruz qirgʻoq portining uzoqligi, mahalliy aholi soni va murakkabligi hamda mineral resurslarga asoslangan kuchli mintaqaviy boʻlinmalardan tashkil topgan edi. Markaziy va janubiy Meksikada zich aholi yashagan, lekin koʻp kumush konlari yoʻq edi. Shimoliy Meksika esa qurgʻoqchil va togʻli hudud boʻlib, koʻchmanchi aholi yashar va ularni boʻysuntirish qiyin boʻlgan.[5] 1540-yillarda Zakatekasda kumush konlarining topilishi ispan mustamlakachilarini jalb qildi. Kumush qazib olish Yangi Ispaniyaning rivojlanishi va Ispaniyaning boyishi uchun muhim edi, bu global iqtisodiyotga ham taʼsir koʻrsatdi. Yangi Ispaniyaning Akapulko porti Manila galeoni orqali Filippin bilan trans-Tinch okeani savdosining markaziga aylandi.[6]
19-asr boshida qirollik inqirozga uchradi, bu 1808-yilda Napoleonning Iberiyaga bostirib kirishi va Burbon monarxi Karl IV ning majburiy taxtdan voz kechishi bilan kuchaydi. Bu hodisalar 1808-yilda Yangi Ispaniyada va Ispaniya imperiyasining koʻp qismida siyosiy inqirozga olib keldi, vitse-qirol Xose de Iturrigaray hukumati yakunlandi. Amerikada tugʻilgan ispanlarning hokimiyatni qoʻlga olishga intilishi 1810-1821-yillardagi Meksika mustaqillik urushiga olib keldi. 1821-yilda urush tugashi bilan vitse-qirollik tugatilib, Meksika imperiyasi tashkil etildi. Sobiq qirollik harbiy ofitseri Agustin de Iturbide mustaqillik uchun kurashib, imperator sifatida toj kiyadi.[7]
Yangi Ispaniya tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yangi Ispaniyaning tarixi uch yuz yilni davom etdi, Aztek imperiyasining ispanlar tomonidan zabt etilishidan (1519–1521) Meksika mustaqillik urushida ispan hukmronligining qulashigacha (1810–1821). 1521-yilda Hernán Cortés tomonidan Aztek imperiyasining zabt etilishi bilan ispan hukmronligi oʻrnatildi va Hindular Kengashi va Audiencia kabi boshqaruv organlari tashkil etildi. Mahalliy aholini majburiy ravishda xristianlikka oʻtkazildi va ispan va mahalliy madaniyatlarning aralashuvi sodir boʻldi.[8] XVI va XVII-asrlarda ispan koʻchmanchilari Mexiko shahri, Puebla va Gvadalaxara kabi yirik shaharlariga asos solib, Yangi Ispaniyani Ispaniya imperiyasining muhim qismiga aylantirdilar. Zacatecas va Guanajuatoda kumush konlarining topilishi iqtisodiyotni sezilarli darajada oshirdi va Chichimeca urushi kabi mojarolarga olib keldi. [9]Shimoliy chegaralarda missiyalar va presidiyalar tashkil etilib, hozirgi Janubi-gʻarbiy Qoʻshma Shtatlar hududlarini kengaytirish va nazorat qilishga yordam berdi. XVIII-asrda Burbon islohotlari amalga oshirildi, ular mustamlaka maʼmuriyati va iqtisodiyotini modernizatsiya qilish va kuchaytirishga qaratilgan edi. [10]Ushbu islohotlar intendantliklarning yaratilishi, harbiy ishtirokning oshishi va qirollik hokimiyatining markazlashtirilishini oʻz ichiga olgan.[11]
Yangi Ispaniyaning tanazzuli XIX-asr boshlarida Meksika mustaqillik urushi bilan yakunlandi. 1810-yilda Miguel Hidalgo Costilla tomonidan eʼlon qilingan Dolores chaqirigʻidan soʻng, isyonchi qoʻshin ispan hukmronligiga qarshi oʻn bir yillik urush olib bordi.[12]Qirollik harbiy ofitseri Agustin de Iturbide va isyonchi yetakchi Visente Guerrero oʻrtasidagi ittifoq mustaqillik uchun muvaffaqiyatli yakunga olib keldi. 1821-yilda Yangi Ispaniya rasmiy ravishda mustaqil Meksika davlati boʻlib, uch asrlik ispan mustamlaka hukmronligiga yakun yasadi.[13]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Liss (1975), s. 33
- ↑ Haring (1947), ss. 7, 105
- ↑ Haring (1947), s. 7
- ↑ "Viceroyalty of New Spain (historical territory, Mexico)". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/412085/Viceroyalty-of-New-Spain.<!--->
- ↑ Altman, Cline & Pescador (2003), s. 69
- ↑ Haring (1947), ss. 133–135
- ↑ Lombardi, Lombardi & Stoner (1983), s. 50
- ↑ Van Young (1992), p. 3 n. 3
- ↑ Van Young (2006), s. xxviii
- ↑ Coatsworth (1998), s. 34
- ↑ Lockhart (1976)
- ↑ Ouweneel (1997), map 2 p. 6; p. 288
- ↑ Lockhart (1991)
Tashqi havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Yangi Ispaniya ostida DeWitt koloniyasi hududi indeksasi Texast A&M universitetidagi Wayback Machine-da 3 oktabr 2010 kuni Arxivga olingan
- Amer/midamer.html 1492 – Markaziy Amerika , ibiblio.org-da jamoat kutubxonasi va raqamli arxiv
- Britaniya ensiklopediyasi: Amerika mamlakatlarida ispanlar merosini oʻz ichiga oladi
- Shimoliy Amerikadagi shoh hukmronligining chegara xaritasini Xose de Urrutia va Nikolas de la Fora tomonidan ishlab chiqilgan xarita.