Yahudiylar mahallasi (Buxoro)
Yahudiylar mahallasi („Mahallai koʻhna“) — XVI asrdan boshlab yahudiylarning Buxorodagi markazi.[1]
Buxoro yahudiylari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Buxoro yahudiylarining Oʻrta Osiyoda qachon paydo boʻlganlari munozarali. Baʼzi olimlar (M. Zand)ning fikricha, yahudiylar Oʻrta Osiyoda milloddan avvalgi 6-asrda paydo boʻlganlar. Yahudiylar ensiklopediyasida Buxoro hududi Bibliyadagi Xabar bilan, iyeroilliklarning oʻn pushti surgun qilingan joylardan biri sifatida tenglashtirilgan (milloddan avvalgi 722-yil). Arxeologik tadqiqotlarga koʻra, yahudiylar Oʻrta Osiyo (Marv, Samarqand) ga 2—5-asrlar va 8-asrlarda kelganlar. Yozma manbalarga koʻra esa milloddan avvalgi 1-asr —millodiy 1-asrda Marvga, 6 — 8 asrlarda Xorazmga kelganlar. V.V.Bartoldning yozishicha, 10-asrda Movarounnahrda yahudiylar xristianlarga nisbatan ko'pchilikni tashkil qilgan. Tudellik sayyoh Veniamin (12-asr)ning maʼlumoticha, Samarqand shahrida 30 ming yahudiy yashagan. Yahudiylarning Buxoroda boʻlishlari toʻgʻrisida ilk maʼlumot 13-asrga toʻgʻri keladi. Buxoro yahudiylarining oilaviy afsonalariga koʻra, 14-asr oxiri — 15-asr boshlarida yahudiy toʻquvchilar Amir Temur tomonidan Sabzavor, Sheroz va Bagʻdoddan Movarounnahrga olib kelingan. Ular keyinchalik mahalliy yahudiy jamoalari bilan aralashib ketishgan. 16-asrda Buxoro yahudiylarning bosh markaziga aylangan, shu yerda shaharda yahudiylar mahallasi — „Mahallai koʻhna“ tashkil topgan. Buxoro yahudiylari iudaizm diniga eʼtiqod qilishadi. Barcha shaharlarda, yahudiylar gʻuj boʻlib yashagan mahallalarda sinagogalar boʻlgan.[2]
Yahudiylar mahallasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab va bir qancha sobiq imperiyalar chekkasida joylashgan o‘zbeklarning Buxoro shahri ming yildan ortiq vaqt davomida yahudiy diasporasining alohida bir qismi bo‘lib kelgan. Baʼzilari V asrda Forsdan surgun qilinganliklarini daʼvo qiladigan buxorolik yahudiylar oʻzlarining yahudiy madaniyatini rivojlantirish orqali bir necha taʼqib va assimilyatsiya toʻlqinlariga qarshilik koʻrsatdilar.
XVI asrda Buxoro Markaziy Osiyodagi yahudiylar hayotining markaziga aylandi, chunki yahudiylar bu yerga joylashishda davom etib, boshqa etnik diniy koʻpchilik tomonidan nazorat qilinadigan hududlarga boʻlingan. XX asrning oxiriga kelib, Buxoro yahudiy jamoasi 8000 ga yaqin, yaʼni shahar aholisining oʻn ikki foizini tashkil etdi va Oʻzbekistonning Toshkent, Samarqand, Qoʻqon, Andijon, Margʻilon va Navoiy shaharlaridagi yahudiy ozchiliklar tarmogʻi ichida eng kattasi edi. Buxoro yahudiylari Rossiya imperiyasi bilan savdo aloqalarini oʻrnatishda faol ishtirok etib, huquq, tibbiyot va mahalliy davlat hokimiyati sohalarida lavozimlarni egallaganlar. Buxoro yahudiylarining bir qismi ham taniqli musiqachilar, aktyorlar va raqqosalar bo‘lib, ular birgalikda xalq og‘zaki ijodini saqlashga hissa qo‘shgan. Rossiya inqilobidan keyin va butun Holokost Etnolingvistik jihatdan ajralib turadigan Buxoro yahudiylari fors tilining tojik lahjasida gaplashadi va savdo va hunarmandchilik, shu jumladan toʻqimachilik va yogʻochga ishlov berish orqali uzoq vaqt chidamlilik anʼanasini saqlab qolishadi. Ushbu yogʻochga ishlov berish anʼanasining eng yorqin namunasi Buxoro uylari orqali saqlanib qolgan boʻlib, ular oʻrta asrlardagi tor koʻchalar va mahallalar yoki mahallalarning shahar dizayni doirasida xalq meʼmorchiligining jonli, noyob namunasi hisoblanadi. Jamiyatni ifodalashning bir shakli boʻlishdan tashqari, ular atrof-muhit bilan yaqin aloqani koʻrsatadi, chunki sopol materiallardan foydalanish qattiq choʻl iqlimiga javobdir. Anʼanaviy uylar 1993-yilda Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan Buxoroning tarixiy markazida joylashgan[3].
Biroq, yahudiy jamiyatining ommaviy emigratsiyasi bu uylarning yaroqsiz holga kelishiga olib keldi. Eski mahallada atigi 200 ga yaqin buxorolik yahudiylar qolgan, chunki 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin buxorolik yahudiylarning katta qismi Isroil va AQShga jo‘nab ketgan, eng katta diaspora hamjamiyati Forest Hills, Queens mahallasida istiqomat qilgan. Ushbu ommaviy qochqin tufayli anʼanaviy uylar endi tarixiy ahamiyatiga befarq boʻlgan oʻzgarishlarga duchor boʻlib, yoʻq boʻlib ketish xavfi ostida.[4]
Jahon yodgorliklarni muhofaza qilish jamg‘armasi (World Monumens Fund, WMF) yaqin vaqt ichida yo‘q bo‘lib ketishi mumkin bo‘lgan 25 diqqatga sazovor maskan nomini eʼlon qildi. Bu haqda The New York Times xabar bermoqda.[5]
Tashkilot ikki yilda bir marta yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida bo‘lgan madaniy meros obyektlari ro‘yxatini tuzadi. Sabablari esa turlicha: tabiiy ofatlar, harbiy nizolar yoki insonlar loqaydligi bo‘lishi mumkin.
Ushbu ro‘yxatga Buxorodagi yahudiylar mahallasi ham kiritildi.[6]
Anʼanaviy Buxoro yahudiy uylari loyihasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]2022-yil 30-mart kuni O‘zbekistonning Buxoro shahrida shaharning tarixiy markazidagi anʼanaviy buxorolik yahudiylarning uylarini saqlab qolish maqsadida „Qo‘riqchilar kuni“ bo‘lib o‘tdi . Tadbir 120 dan ortiq ishtirokchilarni, jumladan, mahalliy bolalar, tadqiqotchilar, merosxoʻrlar va ustalar (anʼanaviy tarixiy hunarmandlar)ni kutib oldi. Shuningdek, viloyat va shahar hokimliklari hamda milliy hamkorlar, jumladan YUNESKOning Toshkentdagi vakolatxonasi, Buxoro davlat universiteti, Madaniy meros departamenti Buxoro filiali va Buxoro shahri vakillari ishtirok etdi.
Anʼanaviy Buxoro yahudiy uylari loyihasi Butunjahon yodgorliklari jamgʻarmasi (WMF) 2020-yilda Butunjahon yodgorliklarini kuzatish dasturiga kiritganidan soʻng ishga tushirildi. — Bu uylar haqiqatan ham Ipak yo‘li va Buxoro shahridagi madaniy muloqotni ifodalaydi. Garchi anʼanaviy Buxoro yahudiylarining uylari 1990-yillarda O‘zbekistondan buxorolik yahudiylarning keng ko‘lamli ko‘chishi natijasida yuzaga kelgan turli omillar taʼsirida xavf ostida qolgan bo‘lsa-da, buxorolik yahudiylarning xalq tili merosi buxorliklar tomonidan hamon yuksak qadrlanadi", — deydi London Universitet kolleji va Markaziy Osiyo tadqiqotlari xalqaro instituti (IICAS) tadqiqotchi doktor Ona Vileikis[7]. Buxorodagi loyiha rahbari Suxrob Boboyev anʼanaviy buxorolik yahudiy uylarining umumiy tabiatini tasdiqladi: "Buxoro yahudiylarining mahallalarisiz shaharni tasavvur etib bo‘lmaydi.
„Bugungi kunda Buxoroda oʻtkazilayotgan jonli jamoat tadbirlari muhim ahamiyatga ega. Bu loyihada Buxoro hamjamiyatining ishtiroki barcha uchun umumiy merosni saqlashning eng mazmunli va inklyuziv usulini aniqlash uchun juda muhim“, dedi WMF dasturi menejeri Javier Ors Ausín. "Jamiyat bilan birgalikda tadbirlarni amalga oshirish va jamoatchilik fikrini tinglash „Anʼanaviy Buxoro yahudiy uylari“ loyihasining asosi hisoblanadi".[8]
Qayd etish joizki, O‘zbekiston tomonidan Buxoro shahri bo‘yicha Butunjahon merosi markazi va IKOMOS (ICOMOS — International Council on Monumens and Sites — yodgorliklar va diqqatga sazovor joylarni saqlash bo‘yicha xalqaro kengash) tavsiyalariga rioya qilish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirilgan. Xususan, xalqaro ekspertlar bilan birgalikda shaharni saqlab qolish uchun kerakli hujjatlar tuzilgan, u yaqin orada YUNESKOga taqdim etiladi, — deydi Aziz Abduhakimov[9].
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- https://www.youtube.com/watch?v=8atuJDGCQmQ
- https://www.unesco-iicas.org/
- UNESCOning O‘zbekistondagi Butunjahon merosi ro‘yxati
- https://www.wmf.org/
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „BUXORO YAHUDIYLARI“ (2022-yil 6-mart).
- ↑ „BUXORO YAHUDIYLARI“.[sayt ishlamaydi]
- ↑ „UNESCOning O‘zbekistondagi Butunjahon merosi ro‘yxati“.
- ↑ „From the Magazine: Traditional Houses in the Old Jewish Mahalla of Bukhara“ (2019-yil 29-oktyabr).
- ↑ „2020 Watch Sites“.
- ↑ „Buxorodagi yahudiylar mahallasi yaqin vaqt ichida yo‘q bo‘lib ketishi mumkin bo‘lgan tarixiy yodgorliklar ro‘yxatiga kiritildi“ (2019-yil 31-oktyabr).
- ↑ „2014. Strengthening the Role of Community in the Protection and Management of the Historic Centre of Bukhara“.
- ↑ „Exploring the Shared Heritage of Traditional Bukharian Jewish Houses: Watch Day in Bukhara, Uzbekistan“ (2022-yil 25-may).
- ↑ „YuNeSKOning Butunjahon merosi qo‘mitasi Buxoro va Samarqand bo‘yicha hisobotlarni o‘rganib chiqqan“.