Xitoy — Turkiya munosabatlari
 | |
 Xitoy |
 Turkiya |
Xitoy — Turkiya munosabatlari Xitoy va Turkiya oʻrtasidagi ikki tomonlama diplomatik munosabatlardir.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1524-yilda Min sulolasi davrida Usmonli imperiyasi vakillari Pekinga tashrif buyuradilar[1].
XX asrning ikkinchi yarmida Mao Szedunning „uchinchi dunyo“ nazariyasi Turkiyaga SSSRga qarshi xavfsizlik kamarini yaratishda muhim oʻrin ajratdi.
Biroq 1990-yillarda Pekin va Anqara oʻrtasidagi munosabatlar uygʻur omili tufayli murakkablashdi: deyarli barcha Turkiya hukumatlari uygʻur separatizmini qoʻllab-quvvatlagan. Qolaversa, Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on Xitoy hukumatini uyg‘urlarga zulm qilayotgani va ularning ayrim bo‘lginchi tashkilotlari Turkiyada bo‘lgani uchun ko‘pincha ochiq tanqid qilgan.
2010-yillarda mamlakatlar munosabatlari strategik sheriklik darajasiga koʻtarildi va „Anqara Pekinning Oʻrta yer dengizidagi oynasiga aylanadi“. Xitoy Turkiyaning Rossiyadan keyin ikkinchi import sherigi hisoblanadi; Pekin Turkiya iqtisodiyotiga faol sarmoya kiritmoqda (2017-2020-yillarda Xitoy hukumati 3 mlrd dollar sarmoya kiritgan) va bu hajmlarni ikki baravar oshirishni rejalashtirmoqda.
2017-yilda tomonlar jinoyatchilarni ekstraditsiya qilishni nazarda tutuvchi kelishuvni imzoladilar, hattoki sodir etilgan jinoyat faqat bir davlatda hududida hisoblansa ham ekstraditsiyaga ruxsat berilgan.
2009-yil tartibsizliklari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dastlab Turkiya Tashqi ishlar vazirligi 2009-yil iyulida Urumchida boʻlib oʻtgan norozilik namoyishlariga ularning qoʻzgʻatuvchilarini topib, ularni javobgarlikka tortish chaqirigʻi bilan javob berdi[2]. Biroq, baʼzi rasmiylar bu pozitsiyaga qoʻshilmagan. Shu tariqa, hukmron Adolat va taraqqiyot partiyasi deputati Xitoy-Turkiya parlamentlararo do‘stlik guruhidagi o‘z lavozimini tark etdi, sanoat va savdo vaziri esa Xitoy tomonidan ishlab chiqarilgan[3] tovarlarni boykot qilishga chaqirdi[4]. Anqara va Istanbulda har kungi bir qator namoyishlardan soʻng, Bosh vazir Rajab Toyyib Erdoʻgʻan ritorikasini oʻzgartirib, shunday dedi: Xitoydagi bu voqealar genotsidga oʻxshaydi. Biz Xitoy hukumatidan ushbu voqealarda chetda qolmaslikni soʻraymiz[5]. Xitoy tomoni Erdo‘g‘ondan o‘z bayonotlarini qaytarib olishni talab qildi. Davlat nazoratidagi China Daily nashri tartibsizliklar qurbonlari bo‘lgan 184 kishidan 137 nafari etnik xan xitoylari ekanligini taʼkidladi[6].
- Munosabatlarni shakllantirish
Keyinroq, telefon orqali muloqotda ikki davlat tashqi ishlar vazirlari oʻzaro munosabatlarining muhimligini yana bir bor tasdiqladilar, Turkiya tashqi ishlar vaziri Ahmet Dovutoʻgʻli Turkiyaning „Xitoyning ichki ishlariga aralashish“ niyati yoʻqligini taʼkidladi[7].
Iqtisodiy aloqalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]2000-yillarda oʻzaro tovar ayirboshlash hajmi qariyb 1 milliard dollarni tashkil etgan boʻlsa, 2018-yilga kelib bu koʻrsatkich 23 milliard dollarga yetdi.Shu bilan birga, Turkiyaning umumiy tashqi savdo taqchilligining uchdan bir qismi Xitoyga toʻgʻri keladi — 55 milliard dollardan ortiq.
Pekin Turkiya infratuzilma loyihalarini qo‘llab-quvvatlaydi: Xitoy kompaniyalari Istanbuldagi Kumport konteyner terminalining 65 foiziga, shuningdek Sulton Salim Yavuz ko‘prigining 51 foiziga egalik qiladi. Anqara Xitoyning yadroviy energiya texnologiyalari davlat kompaniyasi bilan mamlakatning uchinchi atom elektr stansiyasini qurish bo‘yicha shartnoma imzolash bo‘yicha muzokaralar olib bormoqda.
Huawei Xitoy texnologiya tizimlarining Turkiya bozoridagi ulushi 2017-yildan 2019-yilgacha 3 foizdan 30 foizga oshdi. Xitoyning yana bir texnologiya kompaniyasi ZTE 2016-yilda turk telekommunikatsiya ishlab chiqaruvchi Netashning 48 foizini sotib oldi; bu kompaniya Istanbul aeroportining telekommunikatsiya tizimlari va milliy sogʻliqni saqlash maʼlumotlarini raqamlashtirish kabi loyihalarni boshqaradi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Chase, Kenneth Warren. Firearms: A Global History to 1700, illustrated, reprint, Cambridge University Press, 2003 — 141-bet. ISBN 0521822742.
- ↑ „Tension runs high as China cracks down on Uyghur riot“. Today's Zaman (2009-yil 7-iyul). 2009-yil 10-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Turkey attacks China 'genocide'“. 2018-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 25-yanvar.
- ↑ „China warns Turkey: visa for Rebia Kadeer could damage bilateral relations'“. 2012-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Turkish PM compares violence in China to genocide“. The Associated Press. 2009-yil 21-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 10-iyul.
- ↑ „China demands Turkish retraction“. BBC News (2009-yil 14-iyul). 2009-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 26-yanvar.
- ↑ „Turkish Foreign Minister Davutoglu Talks to His Chinese Counterpart on the Phone“. Today's Zaman (2009-yil 12-iyul). 2009-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 13-iyul.