Kontent qismiga oʻtish

Vesterbork konslageri

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ozod qilingandan keyin Vesterbork tranzit lageridagi kazarmalar.

Kamp Vesterbork (niderlandcha: Kamp Westerbork, nemischa: Durchgangslager Westerbork ), shuningdek, Vesterbork tranzit lageri sifatida ham tanilgan. Ikkinchi Jahon urushi davrida Gollandiyaning shimoli-sharqidagi Drente provinsiyasida natsistlarning tranzit lageri bo‘lgan[1]. Lager Vesterbork munitsipalitetida, hozirgi Midden-Drenteda joylashgan. Vesterbork lageri yahudiylarni boshqa joylardagi konsentratsion lagerlarga yuborish uchun joy sifatida ishlatilgan[2]

Vesterbork lagerining maqsadi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lager joylashuvi Gollandiya hukumati tomonidan 1939-yilning yozida fashistlar taʼqibidan qochib Niderlandiyaga qochib ketgan nemislar va avstriyaliklar (xususan, nemis va avstriyalik yahudiylar) uchun qochqinlar lageri sifatida xizmat qilish uchun tashkil etilgan[1]Manba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name[3].

Kamp Vesterbork xaritasi
Vesterborkdagi qoʻriqchi minorasi qayta tiklangani.

Biroq, 1940-yil may oyida Germaniya Niderlandiyaga bostirib kirganidan soʻng, lagerning maqsadi o‘zgardi. 1942-yilga kelib Vesterbork lageri yahudiylarni deportatsiya qilish maydoniga aylantirildi[2]. Maydoni atigi bir yarim kvadrat kilometr (119 akr) boʻlgan lager, fashistlarning qirgʻin lagerlari kabi sanoat qotilliklari uchun qurilgan emas. Vesterbork natsistlar tomonidan „insoniy“ munosabatlarga asoslangan deb hisoblangan[2]. Oilali yahudiy mahbuslar bir-biriga bogʻlangan 200 ta kottejda joylashgan boʻlib, ularda ikkita xona, hojatxona, ovqat pishirish uchun pechka va kichik hovli bor edi. Yolgʻiz mahbuslar choʻzinchoq kazarmalarga joylashtirilgan. Lagerda erkaklar va ayollar uchun hammom mavjud bo‘lganManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name[2]

Transport poyezdlari Vesterborkka 1942-yil iyuldan 1944-yil sentyabrgacha har seshanba kuni yetib kelgan; Bu davrda taxminan 97 776 yahudiy deportatsiya qilingan[1]. Yahudiy mahbuslar Osvensim konslageriga (jami 60 330 kishilik 65 ta poyezd), Sobiborga (19 poyezd; 34 313 kishi), Teresyenshtadt gettosiga va Bergen-Belsen konslageriga (9 poyezd; 4 894 kishi) deportatsiya qilingan[4][1]. Nemislar tomonidan bosib olingan Polshadagi Osvensim va Sobiborga surgun qilingan 94 643 kishining deyarli barchasi yetib kelganida oʻldirilgan[1].

Vesterbork lagerida maktab, orkestr, sartaroshxona va hattoki restoranlar ham bor edi, ular SS rasmiylari tomonidan mahbuslarga omon qolish uchun yolgʻon umid hissi berish va koʻchirish paytida muammolardan qochishga yordam berish uchun yaratilganManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name. Natsistlar tomonidan belgilangan deportatsiya qilinganlar uchun taqdim etilgan madaniy tadbirlarga sogʻliqni saqlash xizmatlaridagi ishlar va boshqa madaniy tadbirlar kiradi.

Lagerda ishchi kuchi sifatida 2000 nafar „doimiy“ yahudiy mahbuslardan iborat maxsus, alohida ishchi kadrlar ishlatilgan. Ushbu guruh ichida transportda yordam berish va tartibni saqlash kerak boʻlgan lager politsiyasini tashkil etuvchi kichik guruh mavjud edi. SS transferchilarni tanlashda unchalik ishtirok etmagan; bu ish mahbuslarning boshqa sinfiga tushdi. Ushbu 2000 „doimiy“ mahbuslarning aksariyati oxir-oqibat kontsentratsion yoki oʻlim lagerlariga yuborilgan.

Mashhur mahbuslar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vesterborkdagi maktabdan sinf fotosurati

Vesterborkdagi taniqli mahbuslar orasida 1944-yil 4-avgustda Vesterbork lageriga koʻchirilgan Ann Frank[5] hamda Etti Hillesum ham bor, ularning har biri urushdan keyin kundaliklarida oʻz kechinmalarini yozgan[6]. Frank lagerda kichik kulbada 3-sentyabrgacha, Osvensimga deportatsiya qilinguncha qoldi.

Hillesum 1942-yilning apreligacha yahudiylarni aniqlagan natsistlar toʻridan qochib yurdi[7]. Hatto yahudiy deb atalganidan keyin ham antisemitizm siyosati haqida xabar bera boshladi. Hillesum Judenrat bilan ikki hafta ishladi va keyin Vesterborkga yuborilgan yahudiylarning birinchi guruhiga hamrohlik qilish uchun koʻngilli boʻldi. Hillesum 1943-yil 7-sentyabrgacha Vesterborkda qoldi, Osvensimga deportatsiya qilindi va u yerda uch oy oʻtgach oʻldirildi.

Bir paytlar Anne Frankni ushlab turgan Vesterborkdagi qayta qurilgan kulbaning qismlari

Kamp Vesterborkda, shuningdek, nemis kino aktrisasi va kabare qoʻshiqchisi Dora Gerson ham boʻlgan.

Maurice Frankenhuis Vesterborkda internirda boʻlganida oilasi boshidan kechirgan voqealarni tasvirlab berdi va 1948-yilda lager qoʻmondoni bilan suhbat oʻtkazdi. Golland va ingliz tillarida chop etilgan intervyu 2019-yil sentabrida yaratilgan hujjatli drama uchun asos bo‘ldi[8]. Filmda fotograf Rudolf Breslauer tomonidan Vesterborkdan olib kelingan transportlarning asl videosining ranglanishi mavjud.

1944-yil 9-martdan 1944-yil 23-martgacha Vesterbork lageridagi yana bir mahbus Osvensim III lageriga yuborilishidan oldin yahudiy- gollandiyalik klarnetchi va saksofonchi Hans Mossel (1905-1944) edi[9].

Lager ichidagi yetakchilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gollandiyalik Jak Schol 1940-yil 16-iyuldan 1943-yil yanvarigacha lager qoʻmondoni boʻlgan. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, u yahudiy mahbuslarga nisbatan shafqatsizligi, mahbuslarni oʻldirishi bilan tanilgan[10]. Boshqa hisoblarda, aksincha, „qatʼiy va tartibli boʻlsa-da, Schol hech qachon shafqatsiz yoki zoʻravon boʻlmagan“ deyiladi. Bundan tashqari, „Germaniyaga qarshi boʻlgan Schol, lagerni toʻgʻri tashkil etish nemislarni lagerni egallab olishiga yoʻl qoʻymaslikning eng yaxshi usuli ekanligini tushungan“. 1941-yilda nemis hukumati „Schol juda soddadil edi va bu munosabat tufayli yahudiylar lagerda oʻzlarini juda qulay his qilishgan“ deb tushunishdi[11].

1942-yil 1-iyulda Germaniya hukumati Vesterborkni Niderlandiya hukumati qoʻl ostidan oʻz nazoratiga oldi, avval Schol nemis qoʻmondoni bilan almashtirildi. Deportatsiyalar Gestapo boʻlimi IV-B4 buyrugʻi bilan boshlandi, uni Adolf Eichmann boshqargan. Lager chegarasida nemis SS qoʻmondonlari mahbuslar uchun mas’ul edilar, ammo Kurt Shlesinger boshchiligidagi politsiya va xavfsizlik otryadlari tartibni saqlash va transportda yordam berish uchun ishlatilgan.

Ozodlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1944-yil sentabrida Vesterbork lagerida transportlar to‘xtab qoldiManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name. 1945-yil aprel oyi boshida nemis rasmiylari lagerni tark etgandan soʻng Ittifoqchi qoʻshinlar Vesterborkga yaqinlashdilar. Vesterbork 1945-yil 12-aprelda Kanada kuchlari tomonidan ozod qilindi. Jami 876 mahbus topilgan. Janubiy Saskachevan polkining urush kundaligi 1945-yil 12-apreldagi lagerga havola qilingan:

Soat 9:30 da podpolkovnik V Stott, DSO I(ntelligence)O(ofitser), leytenant JD Keyd hamrohligida 2480-sonli yahudiy konslageriga tashrif buyurdi (xarita maʼlumotnomasi). Odatda jazoni o‘tash muassasasining ko‘rinishini ko‘rish uchun lagerga yaqinlashganingizda, hayratlanarli manzaraga guvoh boʻldik. Lager butunlay tikanli sim bilan oʻralgan va toʻrtta nazorat minorasi boʻlgan. Bu lagerda 900 ga yaqin odam saqlangan. Hokimiyat xodimlarining oshxonalari va tibbiyot xonasini borib koʻrdik va oziq-ovqat va tibbiy buyumlar juda yaxshi holatda ekanligini aniqladik. Oshxonada bir necha A Co(mpan)y oʻgʻil bolalar qizlarga kartoshka qobigʻini tozalashga yordam berishayotganini kuzatishdi. Bunday lagerga tashrif buyurish orqali biz haqiqatni ochgani keldik: „Nemislar oʻzlarini kim deb oʻylashadi, yahudiy boʻlgani uchun boshqa odamlarni tikanli simlar ortiga oʻrab olish mantiqsizlikdir!“[12].

Ikkinchi jahon urushidan keyingi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Urushdan keyin Vesterbork birinchi marta natsistlarning hamkorlari sifatida gumon qilingan va ayblanganlar uchun tergov hibsxonasi sifatida ishlatilgan. Binoda sobiq Gollandiya Sharqiy Hindistonidan (Indoneziya) qochib ketgan keyinchalik Gollandiya fuqarolari joylashgan edi.

Vesterbork 1960-yillarda Niderlandiya hukumati tomonidan butunlay qismlarga ajratilgan. Keyinchalik Gollandiyaliklar hududda Westerbork Sintez Radio Teleskopini, katta radio teleskopini qurdilar. Faqat sobiq lager komandirining uyi saqlanib qolgan.

Tarixshunoslik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vesterbork kontslagerining modeli

1950-yilda hukumat yahudiy tarixchisi Jak Presserni Gollandiyalik yahudiylarning ommaviy surgun qilinishi va yahudiy boʻlmagan golland aholisining hamkorlik darajasi bilan bogʻliq voqealarni tekshirish uchun tayinladi. Natijalar oʻn besh yildan soʻng The Catastrophe (De Ondergang) da chop etildi. Presser shuningdek, Vesterborkda boʻlib oʻtgan "Jirondinlar kechasi" romanini nashr etdi.

Molukan askarlari uchun joy

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1949-yilda Gollandlar Indoneziyani 300 yildan ortiq mustamlakadan soʻng tark etishdi. Mahalliy indoneziyaliklar siyosiy tartibsizliklarda qolib ketishdi. Fransiya, Jazoir va Gollandiya harbiylari bilan ishlagan baʼzi odamlar evakuatsiya qilindi, chunki ular mustamlakachilikka qarshilik koʻrsatgan va oʻz mustamlakachilari bilan birga boʻlgan Molukka xalqlariga xiyonat qilgan boshqa mahalliy xalqlarning gʻazabiga duchor boʻlishdi. Xalqlarga tezda oʻz vatanlariga qaytish vaʼda qilindi. Biroq, 1951-yildan 1971-yilgacha sobiq mahalliy Moluccan KNIL askarlari va ularning oilalari lagerda qolishga majbur boʻldilar. Bu vaqt ichida lager Kamp Schattenberg (Camp Schattenberg) deb oʻzgartirildi[13].

Yodgorliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
„102, 000 tosh“. Vesterborkdagi yodgorlik. Har bir alohida tosh Vesterborkda qolgan va fashistlarning kontsentratsion va qirgʻin lagerlarida oʻldirilgan bitta odamni ifodalaydi.

Lagerda qamalganlarning xotiralarini saqlab qolish uchun Vesterborkdan ikki mil uzoqlikda muzey tashkil etilgan. Deportatsiyadan keyin oʻldirilgan mahbuslarga hurmat sifatida yodgorlik oʻrnatildi; u Vesterborkdan deportatsiya qilingan va qaytib kelmagan har bir odamni ifodalovchi 102 000 toshdan iborat.

Milliy Vesterbork yodgorligi 1970-yil 4-mayda Niderlandiya qirolichasi Juliana tomonidan ochilgan[14][15]. Shuningdek, lager yaqinida yerdan uzilgan singan temir yoʻl yodgorligi oʻrnatilgan boʻlib, lagerning, shuningdek, Yevropa yahudiy aholisining vayron boʻlgani va bu izlar endi hech qachon odamlarni oʻz yurtiga olib ketmasligini anglatadi.

2017-yilda Germaniya lageri qo‘mondoni Albert Gemmeker tomonidan yahudiy mahbus Rudolf Breslauer olgan suratlar Vesterbork tranzit lageridagi kundalik hayotni hujjatlashtirish uchun Niderlandiya tomonidan taqdim etilgan va YuNESKOning Jahon xotirasi reyestriga kiritilgan[16].

  • Sobiq tranzit lagerining modeli
    Sobiq tranzit lagerining modeli
  • Vesterbork lageri yodgorligi
    Vesterbork lageri yodgorligi
  • Sobiq Vesterbork tranzit lageri saytidagi radio teleskoplar
    Sobiq Vesterbork tranzit lageri saytidagi radio teleskoplar
  • Yodgorlik
    Yodgorlik
  • Frank oilasi joylashgan jazo kazarmalari majmuasining ko'rinishi (rekonstruksiya)
    Frank oilasi joylashgan jazo kazarmalari majmuasining ko'rinishi (rekonstruksiya)

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Holocaust Encyclopedia. „Westerbork“. United States Holocaust Memorial Museum.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Boas, Jacob. Boulevard Des Miseres The Story of Transit Camp Westerbork. Hamden, Connecticut: Archon Books, 1985 — 3–32-bet. ISBN 0208019774. 
  3. ↑ Prenger, Kevin. „Camp Westerbork“. Traces of War. STIWOT (Stichting Informatie Wereldoorlog Twee). Qaraldi: 2021-yil 18-may.
  4. ↑ Project Aice. „Westerbork Transit Camp“. Jewish Virtual Library. Qaraldi: 2018-yil 28-fevral.
  5. ↑ Prose, Francine. Anne Frank: The Book, The Life, The Aftermath. New York, New York: Harper Collins, 2009 — 53–59-bet. 
  6. ↑ De Costa, Denise. Anne Frank and Etty Hillesum Inscribing Spirituality and Sexuality. New Brunswick, New Jersey: Rutgers University Press, 1998 — 167–191-bet. ISBN 0813525500. 
  7. ↑ Hanan. „Etty Hillesum“. Jewish Women's Archive. Qaraldi: 2018-yil 20-aprel.
  8. ↑ „Première korte speelfilm Gemmeker met historische transport beelden in kleur“ (nl) (2019-yil 12-sentyabr).
  9. ↑ Information on the deportation of Hans Mossel via the Arolson online archives.
  10. ↑ Ballis, Anja. Holocaust Education Revisited. Springer, 2019 — 114-bet. ISBN 9783658242053. 
  11. ↑ „Camp Westerbork — Jacques Schol“, The Holocaust: Lest We Forget.
  12. ↑ SSR War Diary
  13. ↑ Polakow-Suransky, Sasha. Go Back to Where You Came From: The Backlash Against Immigration and the Fate of Western Democracy. Nation Books, 2017 — 19-bet. ISBN 978-1568585925. 
  14. ↑ „Jodenvervolging: Nationaal Monument Westerbork“ (nl). Drenthe in de oorlog. — „Het Nationaal Monument Westerbork wordt op 4 mei 1970 officieel door Koningin Juliana onthuld“. Qaraldi: 2019-yil 8-fevral.
  15. ↑ „The National Westerbork Memorial“. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. 2018-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-may.
  16. ↑ „Westerbork films“. Memory of the World. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Qaraldi: 2018-yil 9-oktyabr.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
    • Jonathan Gardiner: One-Way Ticket from Westerbork. Oegstgeest, The Netherlands: Amsterdam Publishers, 2021, ISBN 9789493056756
    • Hans-Dieter Arntz: Der letzte Judenälteste von Bergen-Belsen. Josef Weiss — würdig in einer unwürdigen Umgebung. Aachen 2012.
    • Jacob Boas, Boulevard des Misères: the Story of the Transit Camp Westerbork. Hamden, Connecticut: Archon Books, 1985 ISBN 0-208-01977-4
    • Etty Hillesum, Letters from Westerbork. New York: Pantheon, 1986 ISBN 0-394-55350-0 (originally published in the Netherlands as Het denkende hart van de barak, 1982)
    • Cecil Law, Kamp Westerbork, transit camp to eternity : the liberation story. Clementsport, N. S. : Canadian Peacekeeping Press, 2000 ISBN 1896551351
    • Harry Mulisch, The Discovery of Heaven. Penguin Press, 1992, ISBN 0-1402-3937-5
    • Jacob Presser, The Destruction of the Dutch Jews New York: Dutton, 1969, translated by A. Pomerans.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Vesterbork_konslageri&oldid=5230820" dan olindi