Tarbagʻatoy tumani

Tarbagʻatoy tumani Тарбағатай ауданы
47°45′42.8″N 82°48′24.8″E
Tuman	Qozogʻiston
{{{mintaqa_turi}}}	Sharqiy Qozog'iston viloyati
Asos solingan	1928-yil
Maydon	23.7 km2 (9.2 kv mi)
Rasmiy til(lar)i	Qozoq tili
Aholisi  (2019-yil)	38 852 kishi
Milliy tarkib	Qozoqlar (99.42%) Ruslar (0.32%) Boshqa millatlar vakillari (0.26%)
Vaqt mintaqasi	UTC+6:00
Telefon kodi	+7 072346
Pochta indeks(lar)i	071500 - 071515
Avtomobil kodi	16

Tarbagʻatoy tumani-Sharqiy Qozogʻiston viloyatining janubi-sharqida joylashgan. Tuman markazi — Oqjar qishlogʻi.

Toponimika

Tarbagʻatoy nomi moʻgʻulcha „Tarbagʻan“ (oʻtkir), „tay“ (togʻ), yaʼni „oʻtkir togʻ“ soʻzlaridan kelib chiqqan.

Tarixi

Tarbagʻatoy tumani 1928-yilda tashkil topgan.Qozogʻiston Respublikasi Prezidentining 1997-yil may oyida qabul qilingan Farmoni bilan respublikamizda boshqaruv ishlari oʻzgarganligi munosabati bilan Oqsuat tumani tugatilib,Tarbagʻatoy tumani hududiga kiritildi va Tarbagʻatoy tumani deb nomlandi

Bu tumanda tafakkur peshvolari, notiqlar, solih qozilar, dushmanni yenggan qahramonlar, xonandalar, kumushrang qo‘shiqchilar, shoirlar, o‘z zukkoligi bilan afsonaga aylangan tabiblar, yerga tegmagan polvonlar yashagan. Tabiatiga boy „Barqitbel“ nomini olgan Tarbag‘atoy chol qadim zamonlarning ko‘hna guvohi.

Bu hududda bizning eramizdan bir necha ming yillar avval ilk ko‘chmanchilar yashagan.Bunga tog 'toʻshagidagi dashtlarda vabo uyumlari dalilidir.Qozogʻiston tarixiy tadqiqotlarida „Oltin vabo“ deb ataladigan Shiliqti vodiysidagi qoʻrgʻonlardan bu davrning qadimiy madaniyati yodgorliklari topilgan.Arxeologik qazishmalar davomida 500 dan ortiq oltin buyumlar topildi.Ularning aksariyati mamlakatimiz milliy muzeyi va dunyodagi eng yirik muzeylardan biri Sankt-Peterburgdagi Ermitajda saqlanmoqda.Shibindi qishlog‘i yaqinida qoplon haykali o‘rnatilgan qo‘sh shamdondan Turk xoqonligi davriga oid tosh haykallar topilgan.Yurtning yer bilan yaxlitligini saqlagan Qoraqerey Qabanbay,Bi Bo‘ranbay,Dauletbay ajdodlarimiz Tarbag‘atoy o‘lkasida tug‘ilgani, o‘zlarining buyuk jasoratlariga munosib qahramonlar deb atalganlari avlodlar uchun katta iftixordir.

Maʼlumki,Tarbag‘atoy o‘lkasida yurt himoyasi yo‘lida buyuk jasoratlar bo‘lgan.Viloyatdagi Qalmoqqirgʻon,Doʻlanqara, Kergentas, Baspan, Maylyshat, Kubas (Kabanbayning oti, nomi) davri, Shoʻrgʻa, Maukibay, Shamanna va boshqa tarixiy joylar shu voqea munosabati bilan atalgan.

Bu hududda 1826-yilda rus podsholigiga qul boʻlmasligini bildirgan Kojageldi botir unga ochiq qarshilik koʻrsatib, oxir-oqibat buning uchun oʻzini fido qilgan Boʻtabay,Soti shiori boʻlgan Boʻtabay,1826-yilda mashhur boʻlgan Bayotar. Manyrak jangi, mamlakat birligini qo‘msagan Sosan,Shaki,Sati shahzodasi,Satining raqsi, hoji, hammasi qozoq. Mashhur janob Tana va Kenjeli chechen, Hajga borgan Shal hoji. Tarbagʻatoy oʻlkasida ilk bor naymandan Qurbon hoji, avliyo tabib Yrgʻizboy, Orazbay Duana, qora tanlidan katta sulton boʻlgan Kisik sultonlar yashagan.

Mashhur „Baxtiyorning qirq shoxi“ dostonini yozgan shoir Januzak,1907-yilda qozoq shahrida „Olamga ibrat“ kitobini nashr ettirgan Qo‘qon hoji,Bobir, Bagonali qushi,Qoriboy, O‘zhirboy, Kali shoirlari. xalq qahramonlari sanaladi.

Xalqi

Aholisi 38 852 kishi (2019-yil).Milliy tarkibi:qozoqlar- 99,42 %, ruslar — 0,32 %, boshqa millat vakillari — 0,26 %.

Maʼmuriy boʻlinishi

35 ta aholi punkti 8 ta qishloq okrugiga birlashtirilgan:

• Oqjar qishloq okrugi
• Janaul qishloq okrugi
• Jetiarol qishloq okrugi
• Kabanbay qishloq okrugi
• Qorasuv qishloq okrugi
• Kuygan qishloq okrugi
• Maʼnoroq qishloq okrugi
• Tugul qishloq okrugi

Aholisi

2011-yil 1-yanvar holatiga tuman aholisi 46,1 ming kishini tashkil etdi. Tumanda 98,7 % qozoqlar, 1,0 % ruslar, 0,1 % nemislar, 0,1 % tatarlar, 0,1 % boshqa millat vakillari istiqomat qiladi.

Geografiyasi

Tuman Sharqiy Qozogʻiston viloyatining janubi-sharqida,Tarbagʻatoy togʻ tizmalari va Zaysan togʻlari oraligʻida joylashgan.Tumanning maydoni 23,8 ming kvadrat metrni tashkil qiladi, shimoldan janubga 500 km dan ortiq choʻzilgan.

Tuman sharqda Zaysan, gʻarbda Urjar va Ayagoʻz, shimolda Koʻkpekti, Jarma tumanlari bilan chegaradosh. Tuman janubidan Xitoy Xalq Respublikasi bilan 300 km uzunlikdagi davlat chegarasi oʻtadi.

Janubi-sharqdan shimoli-gʻarbgacha boʻlgan markaziy qismi och sargʻish tuproq qatlami, togʻ yon bagʻirlari esa qoʻngʻir tuproqli yaylovlar bilan ajralib turadi.Hududning katta qismi tekis.Zaysan qozon teshigining qumli, shoʻr va qalin qatlamli boʻz tuproqli hududlarida shoʻrva oʻsimliklari,Zaysan koʻli qirgʻoqlari yaqinidagi botqoq oʻtloq tuproqlarida doimiy oʻtloqlar, yaylovlar tarqalgan.Tarbagʻatoy togʻi etagida shagʻalli boʻz qizil-qoʻngʻir tuproqlarda turli xil aralash oʻtlar oʻsadi.Tarbagʻatoyda balandligi 1400 m gacha boʻlgan bir qancha tuproq va oʻsimlik kamarlari, togʻda qizil-qoʻngʻir, togʻ qora tuproqlarida boʻz oʻtloqli dasht zonasi, /1400-1700 m/dan yuqorida qora tuproqli oʻtloqlarda subalp va alp oʻtloqlari boʻlgan togʻ zonasi bor. -oʻtloqli tuproqlar.

Zaysan chuquri—Qozogʻistonning sharqiy qismidagi chuqurlik. Janubiy Oltoy,Qalba va Savir-Tarbagʻatoy tizmalari oraligʻidagi tektonik depressiya.Uning uzunligi 225 km, kengligi 100-125 km.Zaysan Oktabr chuqurining uchinchi davrida koʻl toshqinlarining allyuvial konlaridan hosil boʻlgan. Choʻl va choʻl yerlari daryolar va togʻlardan oqib oʻtuvchi jarliklar kesgan chuqurliklarda oʻtlash uchun ishlatiladi.

Boʻri, tulki, skunx, oq quloq boʻrsiq, ikki oyoqli, marmot, elik, sincap, qoʻngʻir ayiq, qutb tulkisi, silovsin bor. Tumanning choʻl mintaqasida bugʻu, oʻtinchi, turna, oʻtinchi, chumchuq, qora chumchuq, sichqon, dala sichqonchasi, amfibiya va sudralib yuruvchilarning toʻrt turi — yashil qurbaqa, toshbaqa, dala boʻz iloni, sakrash kaltakesaki bor.

Tuman togʻ tizmasida boʻri, tulki, skunk, skun, boʻrsiq, marmot, qoʻngʻir ayiq, qutb tulkisi, silovsin yashaydi. Hududda Tarbagʻatoy togʻlaridan boshlanib, Zaysan koʻliga oqib oqib oʻtadigan Bogʻoz, Bozor, Qargʻiba, Tebiske, Terisayrik, Tayuzgen, Ulasti, Qandisu, Qusti daryolari bor. Ularning aksariyati sugʻorish uchun ishlatiladi. Zaysan koʻli — Janubiy Oltoy va Tarbagʻatoy tizmalari orasidagi chuqurlikda joylashgan chuchuk suvli koʻl. Uning uzunligi taxminan 100 km, kengligi taxminan 30 km, maydoni 1800 km². yoqasi koʻp joylarda keng.

Koʻlda 23 turdagi baliq mavjud boʻlib, ulardan 17 tasi tijorat baliqlaridir.Koʻlda qaymoq, oqbaliq, taymen, paypoq, oq sazan, sazan va boshqalar bor. b. baliq tutiladi. Kema suzib yuradi. Ko‘l bo‘yida bir qancha baliqchilar qishloqlari joylashgan Tug‘ul qishlog‘ida baliqchilik va baliqni qayta ishlash korxonalari ishlab turibdi.

Mintaqaning florasi rang-barang va xilma-xildir.Tumanning janubiy qismidagi oʻsimliklar past oʻtli, daryolar qirgʻoqlari quruq dashtlardan iborat boʻlib, yer ostidan qoʻngʻir tosh, marmar, nikel, qurilish materiallari borligi aniqlangan.Mintaqaning gʻarbidan sharqiy tomoniga choʻzilgan Tarbagʻatoy togʻining uzunligi 300 kilometrga etadi.Uning kengligi taxminan 30-50 kilometrni tashkil qiladi. Eng baland choʻqqisi „Tastau“ 2991 m. Sharqda Oltoy togʻi, gʻarbda Sariarqo bilan tutashgan. Arganati, Manyrak, Ukpeti, Tuyemoynak, Jilitau togʻ tizmalarida ham baland choʻqqilar koʻp.

Iqlimi

Mintaqaning iqlimi juda kontinental.Iqlimning kontinentalligini mintaqaning koʻp joylarida haroratning tez oʻzgarishi, quruq havo va kam yogʻingarchilik tufayli koʻrish mumkin.Mintaqaning bunday iqlimining sababi okean va dengizlardan juda uzoqda joylashganligi bilan bogʻliq.Shuningdek, iqlimga tuman hududi va qoʻshni viloyatlarning relyefi ham taʼsir koʻrsatadi.Viloyatning yozi issiq, qishi sovuq, yanvarning oʻrtacha harorati 22, iyulniki — 30, iyulda +25, +35 daraja. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 200-300 mm. Yogʻingarchilikning koʻp qismi qishda tushadi.

Iqtisodiyoti

Iqtisodiyotning asosiy yoʻnalishlari: qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi.

Ishlab chiqariladigan sanoat mahsulotlarining asosiy turlari: goʻsht, baliq, muzlatilgan yoki muzlatilgan baliq, un, savdo beton.

2011-yil 1-yanvar holatiga qishloq xoʻjaligi ishlab chiqaruvchilarining haqiqiy soni: 16 ta qishloq xoʻjaligi korxonalari,1981 ta xususiy tadbirkorlik va fermer xoʻjaliklari,10700 ta aholining shaxsiy yordamchi xoʻjaliklari.

2010-yilda qishloq xo‘jaligi ekinlari ekiladigan maydonlar 7,6 ming gektarni, shu jumladan, boshoqli ekinlar-2,9 ming gektarni, kungaboqar — 0,2 ming gektarni, kartoshka — 0,6 ming gektarni, sabzavot — 0,2 ming gektarni tashkil etdi.

2010-yilda 4,8 ming tonna g‘alla, 0,1 ming tonna kungaboqar, 6,1 ming tonna kartoshka, 2,7 ming tonna sabzavot ekinlari,18,9 ming tonna go‘sht (tirik vaznda),56,5 ming tonna sut,2723 ming tonna tuxum, 5 ming dona tuxum, 0,6 ming tonna jun ishlab chiqarildi.

2011-yil yanvar oyi boshida qoramollar soni 92,2 ming bosh, qoʻy va echkilar 346,9 ming bosh, otlar 19,0 ming bosh, parrandalar 22,4 ming boshni tashkil etdi.Jumladan, filiallar, shuningdek, barcha sog‘liqni saqlash, taʼlim, boshqaruv organlari, davlat, bank, sug‘urta tashkilotlari xodimlari sonidan qatʼi nazar, yirik va o‘rta korxonalar xodimlarining ro‘yxati 2010-yilda o‘rtacha 5362 nafarni, ularning o‘rtacha oylik nominal ish haqi 44316 tengeni tashkil etdi.

2010-yilda sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi 570,2 mln. tengeni tashkil etdi (tezkor maʼlumotlar)

2010-yilda chakana tovar ayirboshlash hajmi 2560,0 mln. tenge miqdorida shakllangan.

2010-yilda tumandagi yirik va o‘rta korxona va tashkilotlar tomonidan soliq to‘lovlari bo‘yicha 53,2 million tenge foyda olingan

Taʼlim va madaniyati

2010/2011 o‘quv yili boshida tumanda 50 ta kunduzgi umumiy taʼlim maktabi va 1 ta kasb-hunar litseyi mavjud bo‘lib, ularda mos ravishda 9271 nafar va 223 nafar o‘quvchi tahsil olmoqda

Tarixiy va arxitektura yodgorliklari

Millodan avvalgi VII-VIII Qalba togʻ tizmasi,Turk xoqonligi Balbal kindik haykali, millodan avvalgi VII-VIII kindik haykaltaroshligi. Millodan avvalgi Espe daryosining qirgʻogʻi va Ornektau toshidagi tosh tasvirining ramzi. 19-asr Oychiq qishlog‘i obidalari. Sosan Bi maqbarasi, Tana Mirzo qabri va XIX asr. Qozhageli s. Qojagel botir maqbarasi. XX asr Ernazar s. Irgʻizboy avliyo qabri, XIX asr. Van Tore posyolkasidagi Van Tore qabri. 19-asr Qizil kesilgan s. Shaki raqs maqbarasi.

Tarixiy joylari

• Boʻritastan
• Sintaslar
• Oltin vabo
• Olti oʻlat

Havolalar

• Qozogʻistonning maʼmuriy birliklari
• Sharqiy Qozogʻiston viloyati Statistika agentligi (Wayback Machine saytida 2012-05-01 sanasida arxivlangan) 2012- yil 1-may yil.
• Virtual Aksuat hamjamiyati
• Tarbagʻatoy tumani hokimi (Wayback Machine saytida 2008-12-05 sanasida arxivlangan) 2008-yil 5-dekabr yil.