Sierra Nevada (AQSh)
Sierra Nevada (ispancha: Sierra Nevada — „qorli togʻlar“) — Shimoliy Amerikaning gʻarbiy Kordilyera togʻ tizmasining Kaliforniya shtatining deyarli butun sharqiy qismi. Tizma nomi ispancha boʻlib, soʻzma-soʻz tarjima qilinganda „qorli togʻlar“ degan maʼnoni anglatadi. 1776-yilda Xuan Bautista de Ansening ikkinchi sayohati paytida kashf etilgan.
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sierra Nevada togʻlari Amerika Qoʻshma Shtatlarining gʻarbiy qirgʻogʻi boʻylab Fredonier dovonidan 750 km ga choʻzilgan (inglizcha: Fredonyer Pass) shimolda Tehachapi dovoniga (inglizcha: Tehachapi Pass) janubda. Gʻarbda Kaliforniya vodiysi, sharqda Buyuk havzasi bilan chegaraga ega.
Sierra Nevada teng boʻlmagan uchburchak shakliga ega: gʻarbdan sharqqa togʻlarning balandligi ortib boradi va tizma orqasida tyana pasayib, tik qiyalik hosil qiladi. Shunday qilib, tizma choʻqqisi uning sharqiy qismida joylashgan. Gʻarbiy yonbagʻirdan oqib oʻtadigan daryolar oxir-oqibat Tinch okeaniga quyiladi. Sharqiy yonbagʻirdagi baʼzi daryolar, masalan , Ouens daryosi, suv oʻtkazgichlari orqali buriladi va Los-Anjeles shahrini suv bilan taʼminlaydi.
Togʻ tizmasining diqqatga sazovor joylari orasida quyidagilar mavjud:
Taho koʻli — Syerra- Nevadaning shimoliy qismida, dengiz sathidan 1897 m balandlikda joylashgan yirik chuchuk suvli koʻl, maydoni 489 km kvadrat.
Hatch Hetchy Valley, Kings Canyon, Kern Canyon Sierra Nevada gʻarbiy qismidagi goʻzal manzaraga ega mashhur kanyonlar.
Yosemit milliy bogʻi.
Dengiz sathidan 4421 metr balandlikdagi Uitni togʻi Syerra-Nevadadagi eng baland nuqtadir.
Sierra-Nevadaning gʻarbiy yon bagʻirining tor chizigʻida, shu jumladan Sequoia milliy bogʻida joylashgan sekvoiadendron bogʻlari yoki mamont daraxtlari. Bular dunyodagi eng katta daraxtlar hisoblanadi.
Togʻlarning balandligi shimoldan janubga asta-sekin oʻsib boradi. Fredonier dovoni va Taho koʻli oraligʻida choʻqqilarning balandligi dengiz sathidan 1500 dan 2400 m balandlikgacha boradi, Taxo koʻli yaqinidagi tizma choʻqqisi 2700 m ga yetadi, bir nechta qoyalar, masalan, Rose togʻi (Rouz togʻi, 3285 m); Yosemit milliy bogʻi hududida taxminan 4000 m gacha koʻtariladi va Uitni togʻida (4421 m) choʻqqisiga yetadi. Janubga qarab balandlik asta-sekin pasayadi, ammo Florensiya choʻqqisi (3781 m) va Olancha choʻqqisi (3695 m) kabi bir nechta yirik choʻqqilar ham mavjud.
Geologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sierra Nevada geologik tarixi taxminan 150 million yil oldin, yura davriga borib taqaladi. Oʻsha paytda orol yoyi Shimoliy Amerikaning gʻarbiy sohillari bilan toʻqnashib, togʻ tizmasini hosil qilgan — bu jarayon geologiyada " Nevadan orogeniyasi " (Nevadan orogeniyasi) nomi bilan mashhur. Bu jarayon natijasida metamorfik jinslar (yaʼni metamorfizm natijasida magmatik yoki choʻkindi jinslardan hosil boʻlgan jinslar) paydo boʻldi. Taxminan bir vaqtning oʻzida materikning chetida subduksiya zonasi shakllana boshladi, yaʼni Tinch okeani tektonik plitasi Shimoliy Amerika plitasi ostida harakatlana boshladi.
Taxminan 25 million yil oldin Sierra Nevada koʻtarila boshladi va gʻarbga qarab harakatlana boshladi. daryolar oqishi natijasida chuqur kanyonlarni hosil qila boshladi.
Sierra Nevadaning togʻ burmalanishlari va plitalar harakati, togʻlarning koʻtarilishi bugungi kungacha davom etmoqda, ayniqsa uning sharqiy tomonida davom etmoqda. Bu koʻtarilish 1872-yilda Kaliforniyada boʻlgani kabi 7,8 magnitudali katta zilzilaga sabab boʻldi.
Flora va fauna
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sierra Nevada bir nechta biologik hududlarga boʻlingan:
Sharqiy yon bagʻrida qaragʻay va archa oʻrmonlari, balandligi 1500-2100 metrgacha boradi.
Quyi togʻ oʻrmonlari, gʻarbiy qism qiyaligi — 1000-2100 m; sharq qiyaligi — 2100-2600 metrni tashkil etadi.
- Turlari: sariq qaragʻay (Pinus ponderosa), Jefri qaragʻayi (Pinus jeffreyi), Kellogg eman (Quercus kelloggii), kalocedrus (Calocedrus), sekvoiadendron (Sequoiadendron giganteum), Oregon junco (Junco hyemalis g) sincap (Sciurus griseus), qora dumli (Odocoileus hemionus), baribal (Ursus americanus)
Yuqori togʻ oʻrmonlari, gʻarbiy qism qiyaligi — 2100-2700 m; sharq qiyaligi — 2600-3100 metrni tashkil etadi.
- Turlari: Pinus qaragʻayi (Pinus contorta), ajoyib archa (Abies magnifica), togʻ qanoti (Tsuga mertensiana), gʻarbiy archa (Juniperus occidentalis), zamburugʻ (Catharus guttatus), qora toʻngʻiz Centrocercus minimus, kalxat oʻsimligi lateralis), amerikalik marten (Martes americana).
Subalp oʻrmoni, gʻarbiy qism qiyaligi — 2700-3100 m; sharq qiyaligi — 3100-3500 metrni tashkil etadi.
- Turlari: oq qobiqli qaragʻay (Pinus albicaulis), Balfour qaragʻay (Pinus balfouriana), Shimoliy Amerika yongʻogʻi (Nucifraga columbiana)
Alp oʻtloqlari, gʻarbiy qism qiyaligi 3100 m dan yuqori qiyalik; sharq qiyaligi — 3500 m dan yuqorini tashkil etadi.
- Turlari: oʻtkir siyanoz (Polemonium viscosum), pikas (Ochotona), oltin gopher (Callospermophilus lateralis), sariq qorinli marmot (Marmota flaviventris), katta shox (Ovis canadensis)
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu togʻlarga maʼlum boʻlgan birinchi koʻchmanchilar Paiute hind qabilalari hisoblanadi (inglizcha: Paiute) sharqiy yonbagʻirda va gʻarbiy yonbagʻirlarda esa Sierra Mivok (inglizcha: Sierra Miwok) qabilalar yashagan. Hozirda daralar qabilalar oʻrtasidagi savdo-sotiq davriga oid obsidiandan (magmatik tosh, amorf shishasimon massa) yasalgan oʻq uchlari topilgan. Bu qabilalar oʻrtasida oʻzaro hudud uchun nizo va toʻqnashuvlar ham boʻlgan[1].
Togʻ tizimini yevropa va amerikaliklar 1840-yillarda boshlangan.
1860-yilga kelib, Kaliforniyadagi oltin shov -shuviga qaramay, Sierra-Nevadaning koʻp qismi oʻrganilmaganligicha qoldi[2][3]. Togʻlarni rasman oʻrganish uchun mahalliy qonun chiqaruvchi Kaliforniya geologik ekspeditsiyasini tashkil etildi. Ekspeditsiya aʼzolari Uilyam X. Brewer (Uilyam Genri Brewer), Charlz F. Xoffmann (Charlz F. Xoffmann) va Klarens King (Klarens King) 1863-yilda keyinchalik Yosemit milliy bogʻiga aylangan hududni oʻrgandilar. 1864-yilda ular Kings Canyon hududini oʻrganishdi.
1892-1897 yillar oraligʻida Teodor Solomons hudud boʻylab marshrutni chizishga uringan birinchi sayohatchilardan biri boʻldi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Charles F. Hoffmann. Notes on Hetch-Hetchy Valley. Proceedings of the California Academy of Science pp. 368—370
- ↑ Steve Roper. Sierra High Route: Traversing Timberline Country. The Mountaineers Press. 1997. ISBN 0-89886-506-9
- ↑ James G Moore. Exploring the Highest Sierra. Stanford University Press. 2000. ISBN 0-8047-3703-7
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Serra-Nevada : [№ 253582] // U.S. Geological Survey Geographic Names Information System : [angl.] / Domestic Names Committee ; U.S. Board on Geographic Names. — Data obraщeniya : 06.11.2012.