Shahzoda Mahmud (Mehmed III ning o'g'li)
| Shahzoda Mahmud | |
|---|---|
| Tavalludi |
1587-yil |
| Vafoti |
1603-yil 7-iyun Shehzade masjidi Istanbul Usmonlilar imperiyasi |
| Fuqaroligi | Usmonli imperiyasi |
| Otasi | Mehmed III |
| Onasi | Halime Sulton |
Shahzoda Mahmud (taxminan 1587-yilda Manisada — 1603-yil 7-iyunda Istanbulda) — otasi-sultonga qarshi fitna uyushtirganlikda gumon qilinib qatl etilgan Mehmed III ning oʻgʻli[1].
Biografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahzoda Mahmud 1587-yil atrofida Manisada tugʻilgan va boʻlajak Sulton Mehmed III ning oʻgʻli edi. Turk tarixchisi Gunhan Börekchi tomonidan ifodalangan maʼlumotlarga koʻra, Mahmudning onasi Halime Sulton boʻlib, u ham boʻlajak Sulton Mustafo I ning onasi boʻlgan. Biroq, boshqa turk tarixchisi Feridun Emedjen, " Islom entsiklopediyasi "da Mehmed III haqidagi maqola muallifi, ingliz elchisi Genri Lelloga ishora qilib, Mahmudning onasi 1603-yilda Bosforda choʻkib oʻldirilganini yozadi. Halime 1617-yilda Mustafa davrida amalda sulton boʻladi[1]. Tarixchi Entoni Alderson ham oʻzining „Usmonlilar sulolasining tuzilishi“ asarida Mahmudning onasi bilan birga Mahmudning oʻzi ham qatl etilganini yozadi. Biroq, Alderson notoʻgʻri Xandanni Sulton Ahmad I va Sulton Mustafa I ning onasi deb ataydi. Mehmed III ning qaysi oʻgʻli Mahmud ekanligi va uning jami nechta aka-uka va opa-singillari borligi ham aniq emas[2]. Italiyalik rassom Pietro Bertellining xabar berishicha, 1595-1596-yillarda Mehmed besh oʻgʻli boʻlgan va Selim eng kattasi boʻlgan. Venetsiyaning Usmonli imperiyasidagi elchisi Leonardo Donato Mahmudni umuman tilga olmaydi, Sulton Selimning besh farzandi orasida Ahmed, Suleymon va bir onadan ikki qizning ismini keltiradi. 1595-yilda Mehmed III taxtga oʻtirganida ingliz elchisi Suleymon Uske Sultonning olti yoki yetti nafar farzandi haqida xabar beradi va u Selim va Suleymonni katta oʻgʻillari deb ataydi. Yana bir Venetsiya elchisi Franchesko Kontarini 1602-1604-yillardagi hisobotlarida Mahmudni „toʻngʻich“ deb atagan va ingliz elchisi Genri Lello bu davrda Mahmudning 18 yoki 19 yoshda boʻlganligini taʼkidlagan. 1595-1600-yillarda venetsiyalik bailo Jirolamo Kapello 1600-yilda Ahmed Mehmed III ning omon qolgan oʻgʻillarining eng kattasi ekanligini va „Mehmet“ (Mahmud) Ahmaddan bir yosh kichik ekanligini xabar qildi. Biroq Kapelloning vorisi Agostino Nani Ahmad Mahmuddan uch yosh katta ekanligini yozgan. 1592-yilda Mahmud akalari bilan birga otasi Shahzoda ishga yollangan domla Mustafe afandi rahbarligida oʻqishga kirishadi. 1595-yilda Sultonmurod III vafot etdi va Mahmudning otasi yangi sulton boʻldi. Shahzoda Mahmud otasining harami bilan Istanbuldagi Toʻpqopi saroyiga koʻchirildi, u yerda yangi Volidai Safiye Sulton hamma narsani boshqargan[3].
Istanbuldagi hayot
[tahrir | manbasini tahrirlash]Istanbulda Mahmud yanicharlar orasida juda mashhur boʻlib, Sultonni hayajonga solib qoʻymasdi. Qolaversa, Mahmud oʻzini juda tashabbuskor boʻlib koʻrsatdi: otasining viloyat qoʻzgʻolonlari va Safaviylar hujumidan qoʻrquvini yoʻqotish umidida Mahmud otasidan qoʻshin qoʻmondonligiga ruxsat berishini soʻradi. Biroq Mahmudning saroyni tark etib, shahzoda jangchisi rolini oʻz zimmasiga olish istagi Mehmed III ni, ayniqsa, sultonning oʻzi juda semiz boʻlib, yurishga ulgurolmay qolganidan ham koʻproq xavotirda edi[4]. Bundan tashqari, Mehmed saroy ichida unga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarish niyatida edi, deb qoʻrqardi, chunki Mahmud haram aholisi, jumladan, ukasi Ahmed bilan yaxshi munosabatda boʻlgan, u akasining hayotidan qoʻrqib, Mahmudni ishdan qaytarishga harakat qilgan. Mahmudning onasi bilan Safiye Sultonning munosabatlari yaxshi emas edi. Chunki Mahmud Istanbulga kelganida otasi hamma narsada unga boʻysunishini bilib qoladi. Bu narsa shahzodani qattiq xafa qiladi. Ingliz elchisining eslatmalariga koʻra, Mahmud „uning otasi keksa sulton onasi Safiye Sultonning hukmronligi ostida edi. Davlat ham qulab tushish ahvoliga kelib qolgan, chunki Safiye Sulton oʻz xohishidan boshqa hech narsani hurmat qilmasdi“.[5]. Ayni paytda poytaxtda Mehmedni zaharlab, shahzoda Mahmudni taxtga oʻtkazish uchun fitna uyushtirilayotgani haqida mish-mishlar tarqaladi. Imperator kengashining vazirlari oʻrtasida Sulton oʻgʻillaridan qaysi biri taxtga vorisi etib tayinlanishi haqida munozara boʻladi: bir taraf Mahmudni, ikkinchisi uning ukasi Ahmedni qoʻllab-quvvatladi. Boshqa bir mish-mishlarga koʻra, agar Sultonga suiqasd rejasi barbod boʻlsa, Mahmud bemalol qoʻshin toʻplash va taxt uchun kurashishi mumkin boʻlgan viloyatga yashirincha ketishga majbur boʻladi deyiladi. Shuningdek, 1603-yilda Safiyening xizmatkori Mahmudning onasiga yuborilgan xabarni tutib oladi, goʻyoki Mehmed III olti oy ichida vafot etib, uning oʻrniga toʻngʻich oʻgʻli keladi maʼnosida edi maktub[6].
ijro
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bu voqealar Istanbulda sodir boʻlayotgan bir paytda Mahmudning oʻzi sulton boʻlmoqchi boʻlib, toʻntarish va otasini oʻldirishga tayyorlanayotganiga ishongan Mehmed III Mahmudni qatl qilishga qaror qiladi. Shu bilan birga, Mahmudning onasini yoqtirmagan Valide Safiye Sulton uni diqqat bilan kuzatib borishni buyurdi, chunki merosxoʻrning onasi ilgari oʻgʻlini taxtga yaqinlashtirish uchun bir necha bor urinib koʻrgan edi. Oxir-oqibat, Genri Lelloning soʻzlariga koʻra, Shahzoda Mahmudni fitnani oshkor qilishga majburlash maqsadida ikki kun davomida falak bilan qiynoqqa solingan, biroq u hech narsa demagan, chunki u onasining qilmishlaridan bexabar edi. Shahzodaning onasi esa soʻroq paytida faqat shayxning bashorati boʻlganini, chunki kelajakda oʻgʻli taxtga oʻtiradimi, degan savol bilan izohlagan, shayx yuborgan hujjatda esa faqat Mahmudning sulton boʻlishi haqidagi maʼlumotlar borligini tushuntirgan. Lekin bu keksa sultonning oʻlimi bilan yoki uning taxtdan agʻdarilishi bilan sodir boʻladimi, degan maʼlumot yoʻq edi[4]. Mehmedni na kanizakning soʻzi, na oʻz oʻgʻlining soʻzidan qanoatlantirmadi va Sulton bu masalada vazir Yemishchi Hasan posho va muftiy bilan maslahatlashishga qaror qildi. U muftiy Ebulmeyamin Mustafa afandidan oʻgʻlini qatl qila oladimi yoki yoʻqmi, qonuniy xulosa talab qiladi. Muftiy shahzodaga qarshi hech qanday dalilsiz qatlni amalga oshira olmasligi va Mahmudni faqat uning oʻlimi otasini qanoatlantirsagina qatl etish mumkinligi haqidagi fikrni bildirdi. Mahmud 1603-yil 7-iyunda toʻrt nafar kar-soqov jallod tomonidan haramdagi xonalarida qatl etilgan, Mehmed III esa tashqarida kutib turgan. Uning buyrugʻi bajarilgach, Sulton Mahmudning oʻlganiga ishonch hosil qilish uchun xonaga kiradi. Feridun Emedjen yozganidek, uning onasi va oʻttizga yaqin xizmatkori xuddi shu kuni dengizga tashlandi. Biroq, Gunhan Boʻrekchi yozadiki, iyun oyining oxiriga kelib, Mahmudning onasi Eski Saroyga yuborilgan. Oʻlimidan soʻng Mahmud mard va shijoatli yigitlik shon-shuhratini qoʻlga kiritdi va zamondoshlari tomonidan yanicharlarni juda yaxshi koʻradigan va taxtga oʻtirishga tayyor boʻlgan, lekin buni qilmagan shahzodalar deb tasniflangan[7]. Mahmud vafotidan keyin Mehmedning ikki oʻgʻli qolgan — boʻlajak sultonlar Ahmed I va Mustafa I. Sulton Mehmedning oʻzi 22-dekabrda — oʻgʻli qatl etilganidan atigi olti yarim oy oʻtib vafot etgan. Mehmedning oʻlimiga Mahmudning oʻlimidan kelib chiqqan tashvish sabab boʻlganligi haqida mish-mishlar tarqaldi. Ukasiga hamdard boʻlgan Shahzoda Ahmed taxtga oʻtiradi va Mahmudning jasadini Istanbuldagi Shehzoda masjidiga qayta dafn qildiradi. Ahmed Safiye Sultonni ham Eski Saroyga surgun qildiradi, Mahmudni qatl etishda ishtirok etgani uchun qora amaldorlar boshini ham almashtiradi[8].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 Börekçi; Günhan. Encyclopedia of the Ottoman Empire (inglizcha). N. Y.: Facts On File, Inc, 2009 — 680-bet. ISBN 978-0-8160-6259-1 0-8160-6259-5. Qaraldi: 16-iyul 2022-yil.
- ↑ Alderson; Antony D. The Structure of the Ottoman Dynasty (inglizcha). Oxford: Clarendon Press, 1956 — 186-bet. Qaraldi: 16-iyul 2022-yil.
- ↑ Peirce; Leslie P.. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire (inglizcha). Oxford: Oxford University Press, 1993 — 374-bet. ISBN 0195086775, 9780195086775. Qaraldi: 16-iyul 2022-yil.
- ↑ 4,0 4,1 Börekçi; Günhan. Factions and favorites at the courts of sultan Ahmed I (r. 1603—17) and his immidiate predessors (inglizcha). The Ohio State University, 2010 — 92-bet. Qaraldi: 16-iyul 2022-yil. (Wayback Machine saytida 2018-03-15 sanasida arxivlangan)
- ↑ Somel; Selcuk Aksin. The A to Z of the Ottoman Empire (inglizcha). Scarecrow Press, Inc., 2010. Qaraldi: 16-iyul 2022-yil.
- ↑ Piterberg; Gabriel. An Ottoman Tragedy: History and Historiography at Play (inglizcha), 2003 — 271-bet. ISBN 0520930053, 9780520930056. Qaraldi: 16-iyul 2022-yil.
- ↑ Emecen; Feridun. Mehmed III (turkcha). İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 2003 — 407—413-bet. Qaraldi: 16-iyul 2022-yil.
- ↑ Tezcan; Baki. The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World (inglizcha). Cambridge University Press, 2010 — 284-bet. ISBN 0521519497, 9780521519496. Qaraldi: 16-iyul 2022-yil.