Samoa

Samoa Mustaqil Davlati Malo Saʻoloto Tutoʻatasi o Sāmoa
Bayroq Gerb
Shior: Fa'avae i le Atua Samoa (Samoa: Samoa is founded on God)
Madhiya: The Banner of Freedom
Poytaxt	Apia
Rasmiy til(lar)	Samoacha
Hukumat	Konstitutsion Rohiblik
• O le Ao o le Malo	Malietoa Tanumafili II
• Bosh Vazir	Naomi Mataʻafa
Mustaqillik (BMT vasiylikdagi Yangi Zelandiya ma'muriyatidan)
• Sana	1-yanvar 1962
Maydon
• Butun	2,944 km2 (175-oʻrin)
• Suv (%)	0.3
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat	177,287 (189-oʻrin)
• Zichlik	60/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$1,000 mil. (192-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$5,641
Pul birligi	Tala (WST)
Vaqt mintaqasi	UTC+13
• Yoz (DST)	UTC+14
Qisqartma	WS
Telefon prefiksi	685
Internet domeni	.ws

Samoa, Samoa mustaqil davlati (The Independent State of Samoa) — Tinch okeanning janubi-gʻarbiy qismida, Polineziyada joylashgan davlat. Samoa arxipelagining gʻarbiy qismi— Savayi, Upolu, Apolima, Manono, Fanuatanu, Namua, Nuutele, Nuulua va Nuusafeye orollarini egallaydi. Maydoni - 2 831 km². Aholisi - 218 700 kishi (2025-yil 3-yanvar). Poytaxti — Apia shahri. Maʼmuriy jihatdan 14 ta okrug (district) ga boʻlinadi. Yangi Zelandiya lozim bo'lganda harbiy yordam ko'rsatish kafolatlagan.

Samoa 11 ma'muriy bo'linmaga ega bo'lgan unitar parlament demokratiyasi . Bu suveren davlat va Millatlar Hamdo'stligi a'zosi . Gʻarbiy Samoa 1976-yil 15-dekabrda Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qabul qilindi Samoaliklarning dengizchilik mahorati tufayli 20-asrdan oldingi Yevropa tadqiqotchilari butun orollar guruhini , jumladan Amerika Samoasini “Navigator orollari” deb atashgan.Mamlakat 1899-yilda uch tomonlama konventsiyadan keyin Germaniya imperiyasining mustamlakasiga aylandi va Germaniya Samoasi nomi bilan tanildi . Germaniya ma'muriyati 1914-yil avgust oyida Birinchi jahon urushi boshida Yangi Zelandiya qo'shinlari koloniyani qonsiz bosib olgandan keyin tugadi . Yangi Zelandiya 1920-yilda G'arbiy Samoa hududiga aylangandan so'ng, Millatlar Ligasi mandati sifatida mintaqani rasman nazorat qildi.1946 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining ishonchli hududiga aylantirilgach , Samoa 1962-yil 1-yanvarda mustaqillikka erishdi.

Davlat tuzumi

Samoa — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi mustaqil davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1962-yil 1-yanvarda qabul qilingan, unga 1997-yil tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — 1963-yildan yoʻlboshchi Maliyetoa Tanumafili II, konstitutsiyaga binoan, qabilalarning boshliqlari tomonidan umrbod saylangan, uning vafotidan keyin davlat boshligʻi Qonun chiqaruvchi assambleya tomonidan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Fono (Qonun chiqaruvchi assambleya), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Tabiati

Orollar vulqon otilishi natijasida vujudga kelgan togʻlik boʻlib, asosan, bazaltdan iborat. Eng baland joyi 1858 m (Savayi orolidagi Silisili togʻi). Qirgʻoqlari baland va qoyali hisoblanadi. Iqlimi subekvatorial va tropik, passatli, sernam iqlim. Oʻrtacha oylik harorat 25—27° C bo‘ladi. Nam tropik oʻrmonlar bilan qoplangan. Yillik yogʻin 2000– 4000 mm; kuchli boʻronlar boʻlib turadi. Oqar suvlari yoʻq. Samoada 600 ga yaqin oʻsimlik turi boʻlib, ularning 25% endemik tashkil etadi. Hayvonot dunyosida sut emizuvchilar kam, qush koʻp.

Aholi

Aholisining 98% samoalar, qolganlari — Okeaniyaning boshqa orollaridan koʻchib kelganlar va qisman yevropaliklarning avlodlari hisoblanadi. Rasmiy tillar — samoa va ingliz` tillari. Shahar aholisi 21%. Dindorlarning 80% protestant; katoliklar ham bor.

Samoa 2016 yilgi aholini ro'yxatga olishda 194,320 aholini bildirgan.  2021 yilgi aholini ro'yxatga olishda bu raqam 205 557 ga oshdi. Aholining to'rtdan uch qismi asosiy Upolu orolida yashaydi.

Salomatlik

Qizamiq epidemiyasi 2019-yil oktabr oyida boshlangan. Epidemiya yanvar oyi boshida pasaygunga qadar vafot etganlar soni 83 taga (201 316  aholi sonidan kelib chiqqan holda 1000 kishiga 0,31 ) va 4460 dan ortiq holatga (aholining 2,2 foizi) yetdi. Samoada qizamiq,  asosan to'rt yoshgacha bo'lgan bolalar va Fijida 10 ta holat qayd etilgan .

Etnik guruhlar

2011 yilda Markaziy razvedka boshqarmasining World Factbook ma'lumotlariga ko'ra , aholining 96% samoaliklar , 2% qo'sh Samoa- Yangi zelandiyaliklar va 1,9% boshqalar.

Tillar

Samoa ( Gagana Fa'asāmoa ) va ingliz tillari rasmiy tillardir. Ikkinchi tilda so'zlashuvchilarni ham hisobga olsak, Samoada ingliz tilidan ko'ra samoa tilida so'zlashuvchilar ko'proq. Samoa imo-ishora tili Samoaning kar aholisi orasida ham keng tarqalgan . Imo-ishora tili bilan to'liq qamrab olish muhimligini ta'kidlash uchun 2017-yilgi Xalqaro karlar haftaligida Samoa politsiya xizmati, Qizil Xoch jamiyati a'zolari va jamoatchilikka boshlang'ich samoa imo-ishora tili o'rgatilgan.

Din

2017 yildan boshlab Samoa Konstitutsiyasining 1-moddasida "Samoa Ota, O'g'il va Muqaddas Ruh Xudo tomonidan asos solingan nasroniy xalqi" deyiladi.

2021 yilgi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, diniy guruhlarning taqsimlanishi quyidagicha: Samoa xristian jamoati cherkovi 27%, rim-katolik cherkovi 19%, Iso Masihning oxirgi kun avliyolari cherkovi 18%, metodist 12%, Xudo assambleyasi 10% , qolgan diniy guruhlar esa aholining 16% ni tashkil qiladi.  2007 yilgacha davlat rahbari Malietoa Tanumafili II bahayi edi . Samoada dunyodagi ettinchi (to'qqizta) Bahai ibodatxonalari joylashgan; 1984 yilda qurib bitkazilgan va Davlat rahbari tomonidan bag'ishlangan bo'lib, u Tiapapata shahrida, Apia shahridan 8 km (5,0 milya) uzoqlikda joylashgan .

Tarixi

Samoa hududida qadimdan polineziyaliklar yashab kelgan. 18-asrdan yevropaliklar bu yerga kela boshlagan. 1899-yil Samoani Germaniya, 1914-yil Yangi Zelandiya bosib oldi. 1920-yillarda tashkil etilgan "May" vatanparvarlik tashkiloti mustamlakachilarga qarshi kurashga rahbarlik qildi. 1962-yil 1-yanvardan Samoa mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. 1970-yil Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka qoʻshildi. Mamlakat 1997-yilgacha Gʻarbiy Samoa deb ataldi. Samoa 1976-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami —1-iyun — Mustaqillik kun i (1962), obhavo sharoiti noqulay boʻlgani uchun 1-yanvardan 1-iyunga koʻchirilgan.

Geologik tarix

Samoa orollari Miosen davridan shakllangan. So'nggi 2 million yil davomida Samoa arxipelagida vulqon issiq nuqtalari bilan bog'liq faollik kuzatildi .

Erta tarix

Samoani Melaneziya orolidan sayohat qilgan Lapita xalqi ( Okean tillarida gaplashadigan avstroneziya xalqi ) kashf etgan va joylashtirgan . Samoada topilgan eng qadimgi inson qoldiqlari taxminan 2900-3500 yil oldinga tegishli. Qoldiqlar Mulifanuadagi Lapita saytida topilgan va olimlarning topilmalari 1974 yilda nashr etilgan.  Samoaliklarning kelib chiqishi zamonaviy davrda Polineziya genetikasi , tilshunosligi va antropologiyasi bo'yicha ilmiy tadqiqotlar orqali o'rganilgan . Ushbu tadqiqot davom etayotgan bo'lsa-da, bir qator nazariyalar taklif qilingan. Bir nazariyaga ko'ra, asl samoaliklar avstroneziyaliklar bo'lib, ular Lapita xalqlarining janubi-sharqiy Osiyo va Melaneziyadan sharqqa tomon kengayishining so'nggi davrida miloddan avvalgi 2500-1500 yillar oralig'ida kelgan. Samoa, Fidji va Tonga o'rtasida yaqin ijtimoiy-madaniy va genetik aloqalar saqlanib qolgan va arxeologik ma'lumotlar mustamlakadan oldingi samoalar, fijiliklar va tonganlar o'rtasida orollararo sayohatlar va nikohlarni ko'rsatadigan og'zaki an'analar va mahalliy nasabnomalarni qo'llab-quvvatlaydi . Samoa tarixidagi taniqli shaxslar orasida Tui Manu'a , qirolicha Salamasina , qirol Fonoti va to'rtta tama a'aiga : Malietoa , Tupua Tamasese , Mataʻafa va Tuimaleali'ifano bor edi . Nafanua mashhur jangchi ayol edi, u qadimgi Samoa dinida ilohiylashtirilgan va uning homiyligi keyingi Samoa hukmdorlari tomonidan juda talab qilingan.

Bugungi kunda butun Samoa o'zining ikkita asosiy qirollik oilasi ostida birlashtirilgan: 13-asrda tonganlarni mag'lub etgan qadimgi Malietoa naslidan Sā Malietoa; va Sā Tupua, qirolicha Salamasinaning avlodlari va uning hukmronligidan keyingi asrlarda Samoani boshqargan merosxo'rlari. Ushbu ikkita asosiy nasl ichida Samoaning to'rtta eng yuqori unvonlari mavjud - qadimgi Malietoa va Tupua Tamasesening katta unvonlari va mustamlaka davridan oldingi 19-asr urushlarida mashhur bo'lgan yangi Mataʻafa va Tuimalealiʻifano unvonlari.  Ushbu to'rtta nom bugungi kundagi kabi Samoa matay tizimining cho'qqisini tashkil qiladi.

Yevropaliklar bilan aloqa 18-asr boshlarida boshlangan. Gollandiyalik Jeykob Roggevin 1722 yilda Samoa orollarini ko'rgan birinchi polineziyalik bo'lmagan edi. Bu tashrifdan so'ng frantsuz tadqiqotchisi Lui Antuan de Bugenvil 1768 yilda ularni Navigator orollari deb atagan. Aloqa 1830-yillardan oldin cheklangan edi. London missionerlik jamiyatining britaniyalik missionerlari , kit ovchilari va savdogarlar kela boshladi.

19-asr

Amerika savdo va kit ovlash kemalarining tashriflari Samoaning dastlabki iqtisodiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega edi. Salem brig Roscoe (Kapitan Benjamin Vanderford) 1821 yil oktyabr oyida chaqirilgani ma'lum bo'lgan birinchi Amerika savdo kemasi va 1824 yilda Nantuketlik Maro (kapitan Richard Meysi) Samoada birinchi qayd etilgan Amerika Qo'shma Shtatlarining kit ovi edi.  Kitlar toza ichimlik suvi, o'tin, oziq-ovqat va keyinchalik mahalliy odamlarni kemalarida ekipaj sifatida xizmat qilish uchun yollash uchun kelishgan. Oxirgi qayd etilgan kit ovi 1870 yilda gubernator Morton edi.

Samoadagi nasroniy missionerlik ishi 1830 yilda London missionerlik jamiyatidan Jon Uilyams Kuk orollari va Taitidan Sapapaliga kelganida boshlangan .  Barbara A. Westning soʻzlariga koʻra, “Samoaliklar “bosh ovlash” bilan ham shugʻullanishgan, bu urush marosimida jangchi oʻz rahbariga berish uchun oʻldirilgan raqibining boshini olib, shu tariqa uning jasoratini isbotlagan”.

Robert Lui Stivenson " Tarixga izoh: Samoada sakkiz yillik muammo" asarida (1892) Samoada ta'sir o'tkazish uchun kurashayotgan buyuk davlatlarning - Qo'shma Shtatlar, Germaniya va Buyuk Britaniyaning faoliyati va turli Samoa fraktsiyalarining siyosiy hiyla-nayranglari haqida batafsil ma'lumot beradi. ularning mahalliy siyosiy tizimi.  Hatto ular tobora kuchayib borayotgan klanlararo urushga tushib qolganlarida ham, Stivensonni eng xavotirga solgan narsa Samoaliklarning iqtisodiy aybsizligi edi. 1894 yilda, o'limidan bir necha oy oldin, u orol boshliqlariga murojaat qildi:

Samoani himoya qilishning bir yo'li bor. Juda kech bo'lmasdan oldin eshiting. Bu yo‘llar, bog‘lar yasamoq, daraxtlaringga g‘amxo‘rlik qilish, ularning hosilini donolik bilan sotish, bir so‘z bilan aytganda, o‘z yurtingni egallash va undan foydalanish... agar sen o‘z yurtingni egallab, foydalanmasang, boshqalar qiladi. Agar siz uni bekorga egallasangiz, u sizniki yoki bolalaringiz bo'lib qolmaydi. Shunda siz va farzandlaringiz zulmatga quvib ketasizlar.

U "Xudoning bu hukmlarini" Gavayida ko'rgan edi , u erda tashlandiq mahalliy cherkovlar "qabr tepasida, oq odamlarning shakar dalalari o'rtasida" qabr toshlari kabi turardi.

Nemislar, xususan, Samoa orollariga , ayniqsa nemis firmalari kopra va kakao loviyalarini qayta ishlashni monopoliya qilgan Upolu oroliga katta tijoriy qiziqish ko'rsata boshladilar . Qo'shma Shtatlar Gavayidagi Pearl-Harbor va Samoaning sharqiy qismidagi Pago-Pago ko'rfazidagi tijoriy yuk tashish manfaatlariga asoslangan holda o'z da'volarini qo'ydi va majburiy ittifoqlarni, ayniqsa Amerika Samoasiga aylangan Tutuila va Manu'a orollarida qildi .

Britaniya shuningdek, Britaniya biznesini, bandargoh huquqlarini va konsullik idorasini himoya qilish uchun qo'shinlarini yubordi. Buning ortidan sakkiz yillik fuqarolar urushi bo'lib o'tdi , bu davrda uch davlatning har biri urushayotgan Samoa tomonlarini qurol-yarog', o'qitish va ba'zi hollarda jangovar qo'shinlar bilan ta'minladi. Samoa inqirozi 1889 yil mart oyida uch mustamlakachi da'vogarlar harbiy kemalarini Apia bandargohiga jo'natganda va katta miqyosdagi urush yaqinlashib qolganday bo'lib qolganda juda muhim pallaga keldi. 1889 yil 15 martdagi kuchli bo'ron harbiy kemalarga zarar etkazdi yoki yo'q qildi va harbiy mojaroga barham berdi.

Ikkinchi Samoa fuqarolar urushi 1898 yilda Germaniya , Birlashgan Qirollik va Qo'shma Shtatlar Samoa orollarini kim nazorat qilishi kerakligi to'g'risida bahslarga kirishganida avjiga chiqdi . Apia qamal 1899 yil mart oyida bo'lib o'tdi. Shahzoda Tanuga sodiq Samoa kuchlari Mataafa Iosefoga sodiq bo'lgan samoalik isyonchilarning kattaroq kuchi tomonidan qamal qilindi . Shahzoda Tanuni qo'llab-quvvatlovchi to'rtta Britaniya va Amerika harbiy kemalarining qo'nish partiyalari edi. Bir necha kun davom etgan janglardan so'ng, samoalik isyonchilar nihoyat mag'lubiyatga uchradilar.

Amerika va Britaniya harbiy kemalari 1899-yil 15-martda Apiani, jumladan, USS Filadelfiyani oʻqqa tutdi . 1899 yil 2 dekabrda Vashingtonda imzolangan, 1900 yil 16 fevralda ratifikatsiya yorliqlari bilan imzolangan 1899 yilgi Uch tomonlama konventsiyada Germaniya, Birlashgan Qirollik va Qo'shma Shtatlar tezda harbiy harakatlarni to'xtatishga qaror qildilar va orollar zanjirini bo'lishdi.

Sharqiy orollar guruhi Qo'shma Shtatlar hududiga aylandi (1900 yilda Tutuila orollari va 1904 yilda rasman Manua) va Amerika Samoasi nomi bilan tanilgan. G'arbiy orollar, eng katta quruqlik, Germaniya Samoasiga aylandi . Birlashgan Qirollik Samoadagi barcha da'volarni bekor qildi va buning evaziga (1) Germaniyaning Tongadagi huquqlarini bekor qildi , (2) Bugenvilning janubidagi barcha Solomon orollarini va (3) G'arbiy Afrikadagi hududiy kelishuvlarni oldi.

Germaniya Samoasi (1900-1914)

Germaniya imperiyasi Samoa arxipelagining g'arbiy qismini 1900 yildan 1914 yilgacha boshqargan. Vilgelm Solf koloniyaning birinchi gubernatori etib tayinlangan. 1908 yilda zo'ravonliksiz Mau a Pule qarshilik harakati paydo bo'lganida, Solf Mau rahbari Lauaki Namulau'ulu Mamoeni Germaniyaning Shimoliy Mariana orollaridagi Saypanga surgun qilishdan tortinmadi . Germaniya mustamlaka ma'muriyati "orollarda faqat bitta hukumat mavjud edi" degan tamoyil asosida boshqargan.  Shunday qilib, Samoa Tupu (qirol) ham, alii sili ham (gubernatorga o'xshash) yo'q edi , lekin mustamlaka hukumati tomonidan ikkita Fautua (maslahatchi) tayinlangan. Tumua va Pule (Upolu va Savayining an'anaviy hukumatlari) bir muddat jim turishdi; yerlar va unvonlarga taalluqli masalalar bo'yicha barcha qarorlar mustamlakachi gubernator nazorati ostida edi.

Birinchi jahon urushining birinchi oyida , 1914 yil 29 avgustda Yangi Zelandiya ekspeditsiya kuchlari Buyuk Britaniyaning Yangi Zelandiyaga ushbu "buyuk va shoshilinch imperatorlik topshirig'ini" bajarish haqidagi iltimosiga binoan, Upoluga qarshiliksiz qo'ndi va Germaniya hukumatidan nazoratni tortib oldi . xizmat."

Yangi Zelandiya hukmronligi (1914-1961)

Birinchi jahon urushining oxiridan 1962 yilgacha Yangi Zelandiya G'arbiy Samoani Millatlar Ligasi, keyin esa Birlashgan Millatlar Tashkiloti orqali vasiylik ostida C sinf mandati sifatida nazorat qildi. 1919 yildan 1962 yilgacha Samoa Yangi Zelandiyaning orol hududlari va Samoani nazorat qilish uchun maxsus tuzilgan hukumat departamenti bo'lgan tashqi ishlar departamenti tomonidan boshqarilgan .  1943 yilda Yangi Zelandiya tashqi aloqalarini yuritish uchun alohida Tashqi ishlar departamenti tashkil etilgandan so'ng, bu bo'lim Orol hududlari departamenti deb o'zgartirildi .  Yangi Zelandiya nazorati davrida ularning ma'murlari ikkita katta voqea uchun javobgar bo'lgan.

Gripp pandemiyasi

Birinchi hodisada Samoa aholisining taxminan beshdan biri 1918-1919 yillardagi gripp epidemiyasida vafot etdi . 1918 yilda, Birinchi jahon urushining so'nggi bosqichlarida ispan grippi mamlakatdan mamlakatga tez tarqalib ketdi. 1918-yil 7 - noyabrda Oklenddan SS Talune kelishidan oldin Samoada pnevmonik gripp epidemiyasi boʻlmagan. bu kema kelganidan keyin etti kun ichida gripp Upoluda epidemiyaga aylandi va keyin butun hudud bo'ylab tez tarqaldi.  Samoa Tinch okeanidagi barcha orollardan eng koʻp zarar koʻrgan, aholining 90% kasallangan; Voyaga etgan erkaklarning 30 foizi, katta yoshli ayollarning 22 foizi va bolalarning 10 foizi vafot etgan.  Epidemiyaning sababi 1919-yilda Qirollik Qirollik Komissiyasi tomonidan tasdiqlangan epidemiya boʻyicha tekshiruv 1918-yil 7-noyabrda Oklenddan Talune kelishidan oldin Gʻarbiy Samoada pnevmonik gripp epidemiyasi boʻlmagan degan xulosaga keldi

Pandemiya Samoaliklarning Yangi Zelandiyaning ma'muriy salohiyati va vakolatiga bo'lgan ishonchini buzdi.  Ba'zi samoaliklar orollar hukmronligi amerikaliklar yoki inglizlarga o'tkazilishini so'rashdi.

Doimiy harakat

Ikkinchi yirik voqea Mau (so'zma-so'z "qat'iy fikr" deb tarjima qilingan) tomonidan 1900-yillarning boshlarida Savayi boshchiligida boshlangan mustaqillik tarafdori bo'lgan zo'ravonliksiz xalq harakatining tinch namoyishi natijasida yuzaga keldi . Lauaki Namulauulu Mamoe , Solf tomonidan lavozimidan chetlatilgan notiq boshlig'i. 1909 yilda Lauaki Saipanga surgun qilindi va 1915 yilda Samoaga qaytayotganda vafot etdi. 1918 yilga kelib G'arbiy Samoada 38 mingga yaqin samoalik va 1500 yevropalik aholi bor edi.

Biroq, mahalliy Samoaliklar Yangi Zelandiyaning mustamlakachilik hukmronligidan qattiq norozi bo'lishdi va inflyatsiya va 1918 yildagi halokatli gripp epidemiyasini uning noto'g'ri boshqaruvida aybladilar.  1920-yillarning oxiriga kelib mustamlakachilik hukmronligiga qarshi qarshilik harakati keng koʻlamda qoʻllab-quvvatlandi. Mau rahbarlaridan biri Olaf Frederik Nelson edi , yarim samoalik va yarim shved savdogar.  Nelson oxir-oqibat 1920-yillarning oxiri va 1930-yillarning boshlarida surgun qilindi , ammo u tashkilotga moliyaviy va siyosiy yordam berishda davom etdi. Mauning zo'ravonliksiz falsafasiga ko'ra, yangi saylangan rahbar, Oliy Bosh Tupua Tamasese Lealofi 1929 yil 28 dekabrda Apia shahar markazida o'tkazilgan tinch namoyishda o'zining formali hamkasbi Mauni boshqargan.

Yangi Zelandiya politsiyasi namoyishchilardan birini hibsga olishga urindi. U qarshilik ko'rsatganida, politsiya va Mau o'rtasida kurash boshlandi. Ofitserlar olomonga tasodifiy o'q otishni boshladilar va namoyishchilarni tarqatish uchun namoyishga tayyorgarlik ko'rish uchun o'rnatilgan Lyuis pulemyotidan foydalanishdi.  Mau yetakchisi va eng muhim boshliq Tupua Tamasese Lealofi III Mau namoyishchilariga tinchlik va tartib keltirmoqchi boʻlganida orqadan otib oʻldirilgan. O'sha kuni yana o'n kishi halok bo'ldi va taxminan 50 kishi o'q va politsiya tayoqlaridan yaralandi.  O'sha kun Samoada "Qora shanba" deb nomlana boshlaydi.

1930 yil 13 yanvarda Yangi Zelandiya hukumati tashkilotni taqiqladi. 1500 ga yaqin Mau yigitlari HMS Dunedin yengil kreyseridan 150 nafar dengiz piyodalari va dengizchilardan iborat qurolli kuch va 50 nafar harbiy politsiya tomonidan ta'qib qilingan. Ularni Yangi Zelandiya doimiy havo kuchlari leytenanti Sidni Uollingford boshqargan dengiz samolyoti qo'llab-quvvatladi . Qishloqlar ko'pincha tunda va qattiq nayzalar bilan bostirib borilgan. Mart oyida mahalliy yevropaliklar va missionerlar vositachiligida Mau rahbarlari Yangi Zelandiya mudofaa vaziri bilan uchrashib, tarqalishga kelishib oldilar.

Mau tarafdorlarini hibsga olish davom etdi, shuning uchun ayollar birinchi o'ringa chiqib, tarafdorlarini yig'ishdi va namoyishlar uyushtirishdi. Yangi Zelandiyada 1935 yilgi umumiy saylovda Leyboristlar partiyasi g‘alaba qozonganidan so‘ng, siyosiy boshi berk ko‘chaga chiqdi. 1936 yil iyun oyida Apiaga "yaxshi niyat missiyasi" Mauni qonuniy siyosiy tashkilot sifatida tan oldi va Olaf Nelsonga surgundan qaytishga ruxsat berildi.  1936-yil sentabrda samoaliklar birinchi marta Faypule maslahatchi Fono aʼzolarini saylash huquqidan foydalandilar ,  Mau harakati vakillari 39 oʻrindan 31 tasini qoʻlga kiritdilar.

Mustaqillik

Samoa mustaqillik harakati tomonidan qayta-qayta sa'y-harakatlardan so'ng, 1961 yil 24 noyabrdagi Yangi Zelandiya G'arbiy Samoa qonuni Vasiylik shartnomasini bekor qildi va mamlakatga 1962 yil 1 yanvardan boshlab G'arbiy Samoaning Mustaqil Davlati sifatida mustaqillik berdi.  G'arbiy Samoa, Tinch okeanidagi birinchi kichik orol davlati mustaqillikka erishdi, shartnoma imzoladi 1962 yil oxirida Yangi Zelandiya bilan do'stlik. G'arbiy Samoa 1970 yil 28 avgustda Millatlar Hamdo'stligiga qo'shildi . Mustaqillikka yanvar oyi boshida erishilgan bo'lsa, Samoa har yili 1 iyunni mustaqillik kuni sifatida nishonlaydi.

Mustaqillik davrida Fiamē Mata'afa Faumuina Mulinu'u II , mamlakatdagi to'rtta eng yuqori martabali boshliqlardan biri Samoaning birinchi bosh vaziri bo'ldi . Boshqa bir yuqori darajali boshliq Tuiaana Tuimaleali'ifano Suatipatipa II Deputatlar Kengashiga qabul qilindi ;  qolgan ikkitasi - Tupua Tamasese Mea'ole va Malietoa Tanumafili II - umrbod qo'shma davlat rahbarlari bo'lishdi.

1976 yil 15 dekabrda G'arbiy Samoa Birlashgan Millatlar Tashkilotiga 147- davlat sifatida qabul qilindi . U Birlashgan Millatlar Tashkilotida Samoa Mustaqil Davlati deb nomlanishini so'radi .

Sayohat yozuvchisi Pol Teru 1992 yilda G'arbiy Samoa va Amerika Samoasidagi jamiyatlar o'rtasidagi sezilarli farqlarni qayd etdi

1997-yil 4-iyulda hukumat konstitutsiyaga oʻzgartirish kiritib, mamlakat nomini Gʻarbiy Samoadan Samoaga [61 ] oʻzgartirish kiritdi ,  Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qoʻshilganidan beri shu nom bilan atalgan.  Amerika Samoasi nom o'zgarishiga qarshi norozilik bildirdi va bu o'z shaxsiyligini kamaytirganini ta'kidladi.

2002-yilda Yangi Zelandiya bosh vaziri Xelen Klark 1918-yilda Samoa aholisining to‘rtdan biridan ko‘prog‘ini nobud qilgan ispan grippi avj olishida Yangi Zelandiya roli va 1929-yilda qora shanba kuni sodir etilgan qotilliklar uchun rasman uzr so‘radi.

2009-yil 7-sentabrda hukumat yoʻl harakati qoidasini oʻngdan chapga oʻzgartirdi , bu koʻpchilik Hamdoʻstlik mamlakatlari, xususan, mintaqadagi Avstraliya va Yangi Zelandiya kabi mamlakatlarda koʻp sonli samoaliklar yashaydi.  Bu Samoani 21-asrda chapdan haydashga o'tgan birinchi davlatga aylantirdi.

2011-yil dekabr oyi oxirida Samoa oʻz vaqt zonasini UTC-11 dan UTC+13 ga oʻzgartirdi va mahalliy taqvimdan 30-dekabr, jumani olib tashlab, bir kun oldinga sakrab chiqdi. Bu shuningdek , Xalqaro sana chizig'ining shaklini o'zgartirib , uni hududning sharqiy tomoniga ko'chirishga ta'sir qildi.  Bu oʻzgarish mamlakatga Avstraliya va Yangi Zelandiya bilan biznes yuritishda oʻz iqtisodini oshirishga yordam berishni maqsad qilgan. Ushbu o'zgarishdan oldin Samoa Sidneydan 21 soat orqada edi , ammo o'zgarish endi uch soat oldinda ekanligini anglatadi. 1892-yil 4-iyulda joriy qilingan oldingi vaqt mintaqasi Kaliforniyada joylashgan amerikalik treyderlar bilan mos ravishda ishlagan .  2021-yil oktabr oyida Samoa yozgi vaqtdan foydalanishni toʻxtatdi .

2017 yilda Samoa BMTning yadro qurolini taqiqlash to'g'risidagi shartnomasini imzoladi .

2017-yil iyun oyida parlament Samoa Konstitutsiyasining 1-moddasiga o‘zgartirish kiritib, xristianlikni davlat diniga aylantirdi.

2019-yil sentabr oyida qizamiq epidemiyasi 83 kishining o‘limiga sabab bo‘ldi. Kasallik avj olgandan so'ng, hukumat o'sha yilning dekabr oyida komendantlik soati joriy etdi.

2021 yil may oyida Fiamē Naomi Mataʻafa Samoaning birinchi ayol bosh vaziri bo'ldi. Mataʻafaning FAST partiyasi saylovda qiyinchilik bilan gʻalaba qozonib, Inson huquqlarini himoya qilish partiyasidan ( HRPP) uzoq muddatli Bosh vazir Tuilaʻepa Saʻilele Malielegaoi  hukmronligiga barham berdi , garchi konstitutsiyaviy inqiroz buni murakkablashtirdi va kechiktirdi. 2021-yil 24-mayda u yangi bosh vazir sifatida qasamyod qildi, ammo iyul oyidagina Oliy sud uning qasamyod qilishini qonuniy deb topib, konstitutsiyaviy inqirozga barham berdi va Tuylaepaning 22 yillik bosh vazirligiga yakun yasadi. FAST partiyasining 2021 yilgi saylovlardagi muvaffaqiyati va undan keyingi sud qarorlari ham HRPPning qariyb qirq yillik hukmronligiga barham berdi.

Hukumat va siyosat

1962 yilda Yangi Zelandiyadan mustaqillikka erishgandan so'ng rasman kuchga kirgan 1960 yilgi konstitutsiya Samoa urf-odatlarini hisobga olgan holda o'zgartirilgan parlament demokratiyasining Britaniya namunasiga asoslanadi.  Samoa milliy zamonaviy hukumati Malo deb ataladi .

Samoa davlati rahbari Samoada O le Ao o le Malo nomi bilan tanilgan va u tashkil etilganidan beri bu lavozimni faqat yuqori darajadagi rahbarlar egallab kelishgan. Hozirgi davlat rahbari Tuimalealiʻifano Vaʻaletoʻa Sualauvi II boʻlib , u qonun chiqaruvchi organ tomonidan 2017 yilda va yana 2022 yilda saylangan

Qonun chiqaruvchi Assambleya yoki Fono bir palatali qonun chiqaruvchi organ bo'lib, besh yil muddatga xizmat qiladigan 51 a'zodan iborat. Qirq to‘qqiz nafari samoaliklar tomonidan hududiy okruglardan saylangan matay unvonlari egalari; qolgan ikkitasi esa, alohida saylov ro'yxatiga hech qanday aloqasi bo'lmagan samoiyalik bo'lmaganlar tomonidan tanlanadi. Deputatlarning kamida o‘n foizi ayollar bo‘lishi kerak.  Umumjahon saylov huquqi 1990-yilda qabul qilingan, ammo Samoadagi oʻrinlarga saylanish uchun faqat boshliqlar ( matai ) nomzod boʻlishi mumkin. Mamlakatda 25 mingdan ortiq matay bor, ularning besh foizini ayollar tashkil qiladi.  Assambleyada koʻpchilik tomonidan saylangan bosh vazir hukumatni shakllantirish uchun davlat rahbari tomonidan tayinlanadi . Vazirlar mahkamasining 12 ta lavozimi uchun bosh vazirni tanlash qonun chiqaruvchi assambleyaning doimiy ishonchini hisobga olgan holda davlat rahbari tomonidan tayinlanadi.

Samoa siyosatidagi taniqli ayollar qatoriga Samoaning birinchi bosh vazirining rafiqasi Lotofaga saylov okrugidan marhum La'ulu Fetauimalemau Mata'afa (1928-2007) kiradi. Ularning qizi Fiamē Naomi Mata'afa matay bo'lib , 2021-yilda Bosh vazir etib saylangan vazirlar mahkamasining uzoq yillik yuqori martabali a'zosi. Siyosatdagi boshqa ayollar orasida samoalik olim va taniqli professor Aiono Fanafi Le Tagaloa , bosh notiq Matatumua Maimoana va Safuneytu bor. 'uga Pa'a Neri (sobiq aloqa va texnologiyalar vaziri).

Sud tizimi ingliz umumiy qonuni va mahalliy urf-odatlarni o'z ichiga oladi. Samoa Oliy sudi oliy yurisdiksiya sudi hisoblanadi. Samoa Oliy sudyasi bosh vazirning tavsiyasiga binoan davlat rahbari tomonidan tayinlanadi.

Ma'muriy bo'linmalar

Samoa o'n bitta itumalodan (siyosiy okruglardan) iborat. Bular Yevropa kelishidan oldingi an'anaviy o'n bir tumandir. Har bir tuman har bir tumanning faalupega (an'anaviy salomlashish) an'anaviy unvon ustunligi tartibiga asoslangan o'z konstitutsiyaviy asosiga ( faʻavae ) ega.  Har bir tumanning poytaxt qishlog'i tuman ishlarini boshqaradi va muvofiqlashtiradi va boshqa mas'uliyatlar qatorida har bir tumanga eng yuqori unvonni beradi.

Masalan:

• A'ana poytaxti Leulumoega shahrida joylashgan . A'ana oilasining (qirollik nasl-nasabi) asosiy otasi Tuimaleali'ifano hisoblanadi . A'ananing asosiy unvoni Tui A'anadir. Ushbu unvonni beruvchi notiqlar guruhi - Faleiva (To'qqizlar uyi) - Leulumoega shahrida joylashgan.
• Atua poytaxti Lufilufi shahrida joylashgan . Atuaning asosiy tama a ʻaiga (qirollik nasl-nasabi) unvonlari Tupua Tamasese ( Falefa va Salanida joylashgan ) va Mata'afa (Amaile va Lotofagada joylashgan). Tegishli unvonlarni beradigan ikkita asosiy siyosiy oila - ʻAiga Sā Fenuivao va ʻAiga Sā Levalasi . Atuaning asosiy unvoni Tui Atuadir. Bu unvonni beruvchi notiqlar guruhi - Faleono (Oltilik uyi) Lufilufi shahrida joylashgan.
• Tuamasaga poytaxti Afega shahrida joylashgan . Tuamasaganing asosiy tama a ʻaiga (qirollik nasli) unvoni Malida joylashgan Malietoa unvonidir . Malietoa unvonini beruvchi asosiy siyosiy oila ʻAiga Sā Malietoa boʻlib, Auimatagi oilaning asosiy maʼruzachisi hisoblanadi. Tuamasaganing asosiy papa unvonlari Gatoaitele (Afega tomonidan berilgan) va Vaetamasoalii (Safata tomonidan berilgan).

O'n bitta server quyidagilardan iborat:

Bu Upolu

1. Tuamasaga ( Afega ) ¹

2. A'ana ( Loulumoega )

3. Dengizdagi oila ( Mulifanua ) ²

4. Xudo ( panoh ) ³

5. Vaa-o-Fonoti ( sariq )

Savai'ida​

6. Yarashtirish

7. Gagaemauga ( Saleaula ) ⁴

8. Ma'lumot ( Safoto )

9. Vaisigano ( Asau )

10. Satupaitea (Satupaitea)

11. Jigarrang ( Vayloa )

^{1, jumladan,} Siumu ² kengash okrugi , shu jumladan Manano , Apolima va Nu'ulopa orollari ³ , shu jumladan Aleypata orollari va Nu'usafe'e orollari ^{4 ta} kichikroq qism Upoluda ( Salamumu, shu jumladan Salamumu-Uta va Leauva'a qishloqlari).

Inson huquqlari

Ayollarning kam vakilligi, oiladagi zo'ravonlik va qamoqxona sharoitlarining yomonligi tashvishlanayotgan asosiy sohalardir. Samoada gomoseksual harakatlar noqonuniy hisoblanadi.

Davlat dini

2017-yil iyun oyida mamlakat konstitutsiyasini Uchbirlikka havolani o'z ichiga olgan o'zgartirish to'g'risidagi qonun qabul qilindi . Samoa Konstitutsiyasining 1-moddasida “Samoa Xudo Ota, O'g'il va Muqaddas Ruhga asos solingan nasroniy xalqi” deyilgan.  The Diplomat nashriga ko'ra , "Samoa qilgan ish, xristianlik haqidagi havolalarni konstitutsiyaga o'zgartirib, matnni huquqiy jarayonlarda qo'llash imkoniyatini beradi".  Konstitutsiyaning muqaddimasida allaqachon mamlakat "xristianlik tamoyillari va samoalik urf-odat va an'analarga asoslangan mustaqil davlat" sifatida tasvirlangan.

Harbiy va politsiya

Samoada rasmiy mudofaa tuzilmasi yoki muntazam qurolli kuchlari mavjud emas . U Yangi Zelandiya bilan norasmiy mudofaa aloqalariga ega boʻlib , u 1962 yildagi ikki tomonlama doʻstlik shartnomasiga muvofiq Samoadan yordam soʻrab koʻrishi shart Milliy politsiya kuchlari, Samoa politsiya xizmati xodimlari muntazam ravishda qurolsiz bo'lishadi, ammo vazirning ruxsati bilan alohida holatlarda qurollanishi mumkin.  2022 yil holatiga ko'ra Samoada 900 dan 1100 gacha politsiyachi bor.

Geografiya

Samoa Tinch okeanining Polineziya mintaqasida, Gavayi va Yangi Zelandiya o'rtasidagi taxminan yarmida, ekvatorning janubida joylashgan . Umumiy quruqlik maydoni 2,842 km ² (1,097 sq mi),  ikkita yirik Upolu va Savayi orollaridan (ular umumiy quruqlikning 99% ni tashkil qiladi) va sakkizta kichik oroldan iborat.

Orolchalar:

• Apolima bo'g'ozidagi uchta orol ( Manono oroli , Apolima va Nuʻulopa )
• Upoluning sharqiy chekkasida joylashgan to'rtta Aleypata orollari ( Nu'utele , Nu'ulua , Namua va Fanuatapu )
• Nuʻusafeʻe , bu 1 ga dan kam ( 2+¹ ⁄ ₂ akr) maydonda va Upoluning janubiy qirg'og'idan 1,4 km (0,87 mil; 0,76 nmi) uzoqlikda, Vaovai qishlog'ida joylashgan.

Upoluning asosiy orolida Samoa aholisining deyarli to'rtdan uch qismi va poytaxti Apia yashaydi .

Samoa orollari geologik jihatdan vulkanizmdan kelib chiqqan , Samoa issiq nuqtasidan kelib chiqqan bo'lib , bu, ehtimol, mantiya plyonkasidan kelib chiqadi .  Barcha orollar vulqondan kelib chiqqan boʻlsa-da, faqat Samoaning eng gʻarbiy oroli boʻlgan Savaiʼi vulqon faolligicha qolmoqda, eng soʻnggi otilishlar Matavanu togʻida (1905–1911), Mata o le Afi (1902) va Mauga Afi (1725). Samoaning eng baland nuqtasi Silisili tog'idir , balandligi 1858 m (6096 fut). Savayining markaziy shimoliy qirg'og'ida joylashgan Salaula lava maydonlari Matavanu tog'ining otilishi natijasida 50 km ² (19 sq mil) qotib qolgan lava qoldirdi.

Savayi Samoa orollarining eng kattasi va Polineziya orollarining oltinchi yirik oroli (Yangi Zelandiyaning Shimoliy , Janubiy va Styuart orollari hamda Gavayidagi Gavayi va Maui orollaridan keyin ). Savayi aholisi taxminan 42 ming kishini tashkil qiladi.

• 
  Samoa w2 locator.
• 
  Samoa District borders (numbered)
• 
  DSC01705 Samoa oroli o‘chirilgan
• 
  ECDM 20191212 SAMOA Qizamiq

Iqlim

Samoa ekvatorial iqlimga ega, yillik o'rtacha harorat 26,5 °C (79,7 °F) va asosiy yomg'irli mavsum noyabrdan aprelgacha davom etadi, ammo har qanday oyda kuchli yomg'ir yog'ishi mumkin.

Apia uchun iqlim ma'lumotlari
Oy	Yanvar	Fevral	mart	aprel	may	Iyun	Iyul	avgust	Sentabr	Oktyabr	Noyabr	dekabr	Yil
Oʻrtacha kunlik maksimal °C (°F)	30,4 (86,7)	30,6 (87,1)	30,6 (87,1)	30,7 (87,3)	30,4 (86,7)	30,0 (86,0)	29,5 (85,1)	29,6 (85,3)	29,9 (85,8)	30,1 (86,2)	30,3 (86,5)	30,5 (86,9)	30,2 (86,4)
Oʻrtacha kunlik minimal °C (°F)	23,9 (75,0)	24,2 (75,6)	24,0 (75,2)	23,8 (74,8)	23,4 (74,1)	23,2 (73,8)	22,6 (72,7)	22,8 (73,0)	23,1 (73,6)	23,4 (74,1)	23,6 (74,5)	23,8 (74,8)	23,5 (74,3)
O'rtacha yog'ingarchilik mm (dyuym)	489,0 (19,25)	368,0 (14,49)	352,1 (13,86)	211,2 (8,31)	192,6 (7,58)	120,8 (4,76)	120,7 (4,75)	113,2 (4,46)	153,9 (6,06)	224,3 (8,83)	261,7 (10,30)	357,5 (14,07)	2 965 (116,72)
Manba: Jahon meteorologiya tashkiloti (BMT)

Ekologiya

Samoa Samoa tropik nam o'rmonlari ekoregionining bir qismini tashkil qiladi .  Inson yashashi boshlanganidan beri pasttekislikdagi yomg'ir o'rmonlarining 80% ga yaqini yo'q bo'lib ketdi. Ekologik hududda o'simliklarning 28% va quruqlikdagi qushlarning 84% endemikdir.

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari

Samoa liberal partiyasi, 1994-yil asos solingan; Inson huquklarini himoya qilish partiyasi, 1979-yil tuzilgan; S. milliy taraqqiyot partiyasi, 1985-yilda Xristiandemokratik partiya nomi bilan tashkil etilgan, 1988-yildan hozirgi nomda. Mamlakatda bir qancha tarmoq kasaba uyushmalari faoliyat yuritadi.

Xoʻjaligi

Iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi (plantatsiya dehqonchiligi) tashkil etadi. Mamlakat hududining 32% ishlanadi, 66% ga yaqini oʻrmon. Eksport uchun banan, kokos palmasi, kakao yetishtiriladi. Mahalliy ehtiyoj uchun batat, yams, makkajoʻxori, sholi, taro, apelsin va ananas ekiladi. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, parranda boqiladi. Baliq ovlash rivojlangan. Oʻrmonda qimmatbaho nav yogʻoch tayyorlanadi. Sanoati qandolatchilik va mebel fabrikalari, kiyimkechak, ggoyabzal, kokos yogʻi va sovun ishlab chiqarish, yogʻochsozlik va kofe tuyish korxonalaridan iborat. Avtomobil ehtiyot qismlari zavodi mavjud. Avtomobil yoʻllari uzunligi salkam 800 km. Apia shahrida dengiz porti va xalqaro aeroport bor. Chetga kopra, kakao, banan chiqaradi, chetdan oziq-ovqat va sanoat mollari, benzin, transport vositalari keltiradi. Asosan, Yangi Zelandiya, AQSH va Avstraliya bilan savdo qiladi. Sayyoxlik rivojlangan. Pul birligi — tala (Samoa dollari).

Maorifi

Samoada davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy va missionerlik oʻquv yurtlari ham bor. 6 yillik boshlangʻich maktabda darslar ingliz va samoa tillarida, 6 yillik oʻrta maktabda ingliz tilida olib boriladi. Apia shahrida 2 universitet, qishloq xoʻjalik va. pedagogika kollejlari, rasadxona, xalq kutubxonasi bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi

"Savali" (hukumatga qarashli oylik nashr, 1904-yildan samoa va ingliz tillarida chikadi), "Samoa nyus" ("Samoa yangiliklari", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1994-yildan), "Samoa observer" ("Samoa kuzatuvchisi", samoa va ingliz tillarida haftasiga 5 marta chiqadigan gaz., 1979-yildan), "Samoa uikli" ("Samoa haftasi", ingliz tilida chiqadigan haftanoma, 1977-yildan). Mamlakatda axborot agentligi yoʻq. Samoa radioeshittirish xizmati hukumatga qarashli tijorat mahkamasi boʻlib, 1948-yil tashkil etilgan. Samoa televizion korporatsiyasi hukumat qaramogʻida, 1993-yil tashkil etilgan.

Meʼmorligi

Mahalliy aholi sohil yaqinidagi 400 qishlokda, choʻziqroq doira shaklidagi fale deb ataluvchi anʼanaviy chaylalarda yashaydi. Devorsiz chaylalar yogʻoch qoziqlar ustiga qurilib, tomiga kokos yoki pandanus yaprogʻi yopiladi. Yevropaliklar Apia shahrida istiqomat qiladi. Shahar markazida 1—2 qavatli yevropacha uylar qurilgan, ularning tepasida cherkov qoʻngʻirokxonalari qad koʻtargan. Bu yerda mehmonxonalar, mayda korxonalar, xorijiy kompaniyalarning idoralari, shuningdek, hukumat muassasalari joylashgan.