Rogʻun (GES)

Rogʻun GESi (ruscha: Рогунская ГЭС; tojikcha: Нерӯгоҳи барқи обии Роғун) Tojikiston janubidagi Vaxsh daryosi boʻyida qurilayotgan toʻgʻon. U Dushanbedan 110 km. uzoqlikda joylashgan. Rogʻun GESi Vaxsh kaskadida qurilishi rejalashtirilgan gikroelektr stansiyalaridan biri.

Loyiha tugallangach, balandligi 335 m boʻlgan Rogʻun GESining toʻgʻoni dunyodagi eng baland, stansiya esa 3600 MVt quvvatga ega boʻlib, Markaziy Osiyodagi eng yirik gidroelektr stansiyaga aylanadi. 2018-yil 16-noyabrda 120 MVt quvvatga ega birinchi blok ishga tushirildi.^[1]. Ikkinchi agregat 2019-yil 9-sentabrda Tojikiston Mustaqillik kuni munosabati bilan ishga tushirildi.

Qurilishi loyihasi oʻtgan asrning 70-yillari boshida KPSSning XXIV syezdida maʼqullangan ushbu loyiha soʻnggi yillarda Tojikiston hukumati tomonidan qayta tirilgan va qurilish ishlari davom etmoqda.

Tarixi

Rogʻun GESi birinchi marta 1959-yilda taklif qilingan va 1965-yilga kelib texnik sxemasi ishlab chiqilgan. 1974-yilda SSSR Davlat qurilish qoʻmitasi Toshkentda joylashgan "Gidroproyekt" institutining Oʻrta Osiyo boʻlinmasi tomonidan ishlab chiqilgan Rogʻun GESining texnik loyihasini tasdiqlagan. Loyiha juda qiyin sharoitlarda amalga oshirilishi kerak edi:

toʻgʻon uchastkasi yuqori seysmik zonada joylashgan boʻlib, u yerda har oy kichik zilzilalar boʻlib turadi;
togʻ qoyalar boʻsh va moʻrt, ularda qurilish tunellarini qazish deyarli mumkin emas;
daryoning tagida, toʻgʻon qurish uchun eng qulay joyda tosh tuzi bilan toʻldirilgan yoriq bor. Toʻgʻon qurilishi bilan yuqori bosim ostida suv uning ostiga sizib kira boshlaydi va tuz qatlamini yemiradi.

Sovet gidroquruvchilari buning yechimini topadilar. Tuz hosil boʻlishiga qarshi kurashish uchun loyihaga koʻra, daryo tubi ostidagi qatlam ishonchli tarzda sementlanishi kerak. Toʻgʻon toʻldirilgandan keyin yuqori bosimli suv sizib chiqishining oldini olish uchun loyiha suv omboridagi suv bosimini qoplash uchun tuz qatlam atrofidagi hududga yuqori bosimli suvni chiqarishni oʻz ichiga oladi. Toʻyingan shoʻr eritmasi rezervuarning oʻziga yetkazib beriladi, unda tuzni keyinchalik eritib boʻlmaydi. Bunday chora-tadbirlar tufayli tuz yorigʻi yaqinida dinamik muvozanat oʻrnatiladi.

Kuchli zilzilalardan qoʻrqmaydigan ishonchli toʻgʻon qurish uchun sovet gidrotexniklari toʻgʻon tanasini boʻshashmasdan, murakkab tuzilishga ega qilishga qaror qilishdi. Yadro-yumshoq tuproq, soʻngra toshlar, yon tomonlarida toshlar bilan toʻldirilgan. Toʻgʻonning hajmi 76 million m³. Zilzila paytida paydo boʻlgan yoriqlar va boʻshliqlar oʻz-oʻzidan yopilib, tuproq va toshlar bilan toʻldiriladi.

GES qurilishiga tayyorgarlik davri 1976-yilda boshlangan. 1976-yilning sentabrida Rogʻunga birinchi quruvchilar yetib keladi. Qurilish maydonchalari-1000 dan 1700 metrgacha balandlikda joylashgan. Eng yaqin temir yoʻl stantsiyasi 80 kilometr uzoqlikda. Transformatorlar va gidravlik turbinalar Ukraina SSRda, gidrogeneratorlar-Sverdlovskda ishlab chiqarila boshlandi. Loyihada jami Sovet respublikalarining 300 dan ortiq korxonalari ishtirok etdi. Rogʻun shahri quruvchilar uchun koʻp qavatli uylar, 1200 oʻrinli maktab, “Yunga” bolalar bogʻchasi barpo etildi. Binolarni elektr qozonlardan isitish, oshxonalarda-elektr pechkalardan foydalanilgan.

Avvalo, yuqori bosim ostida moʻrt boʻsh jinslardagi qurilish tunnellarini teshish boshlandi. Kesish va qoʻpol ishlov berish jarayonida tunnellar darhol betonlashtirildi. Bir oy ichida bir necha oʻnlab metr yurish mumkin edi. Rejada 63 kilometrlik tunnel burgʻulash koʻzda tutilgan edi. Ishni tezlashtirish uchun tunnellar ikkala chetidan va oʻrtadan qoʻshimcha shaxtalar orqali yoʻl olgan.

Toʻgʻonni toʻldirish uchun koʻp kilometrlik konveyerlar qurildi, bu esa toʻgʻonni odatdagi yuk mashinalari bilan toʻldirishga nisbatan qurilish vaqtini qisqartirish va 80 million sovet rublini tejash imkonini bergan. 1987-yilda toʻgʻon (uning yuqori oqimidagi toʻgʻon) qurilishi boshlandi, 1987-yil 27-dekabrda Vaxsh daryosi toʻsib qoʻyildi. 1993-yilga kelib, yuqori qurilish koʻprigining balandligi 40 m ga etdi, shu bilan birga 21 kilometr tunnel qurib bitkazildi, asosiy ishlar dvigatel xonasi (70%) va transformator (80%) zallarini rivojlantirish boʻyicha amalga oshirildi.

Sovet Ittifoqi parchalanganidan soʻng GES qurilishi toʻxtatildi. 1993-yil 8-mayda yuqori qurilish koferdamini kuchli sel oqimi yuvib yubordi, tunnellar va turbinalar zali qisman suv ostida qoldi. Xarkovning Turboatom korxonasi tomonidan ishlab chiqarilgan ikkita RO310-V-483,5 gidravlik turbinani oʻz ichiga olgan gidravlik energetika uskunasining bir qismi 1990-yillarning boshlarida yetkazib berilgan va omborda qoldirilgan.

1994-yilda Tojikiston va Rossiya oʻrtasida qurilishni yakunlash toʻgʻrisida shartnoma imzolangan. Biroq shartnoma bajarilmagani uchun Tojikiston parlamenti uni denotatsiya qilgan.

2004-yilda Tojikiston hukumati va Rossiyaning Rusal kompaniyasi oʻrtasida GES qurilishini yakunlash, yangi alyuminiy zavodni qurish hamda Tursunzoda alyuminiy zavodini qayta qurish boʻyicha shartnoma imzolangan. Rusal mablagʻlari hisobidan loyihaning texnik-iqtisodiy asoslari yaratildi, GES uchastkasida bir qator ishlar amalga oshirildi (xususan, turbinali zali drenajlangan). Biroq tomonlar loyihaning bir qator fundamental xususiyatlari, xususan, toʻgʻonning balandligi, shuningdek, uning turi (Rusal 285 m balandlikdagi beton toʻgʻon variantini taklif qilgan) boʻyicha kelisha olmadi va 2007-yil fevral oyida Rossiya va Tojikiston tomonidan oʻrtasida toʻgʻon qurilishini yakunlash boʻyicha yangi hamkorlik eʼlon qilindi, biroq keyinchalik loyihaning nazorat paketi boʻyicha kelishmovchilik tufayli Rossiya tomonidan rad etildi. 2007-yil sentabr oyida Tojikiston Rusal bilan hamkorlikni rasman yakunladi^[2].

2008-yilning may oyida Tojikiston toʻgʻon qurilishi qayta boshlanganini eʼlon qildi^[3]. 2010-yil dekabriga kelib daryoni burish tunnellaridan biri taʼmirlandi, ikkinchisi esa 2011-yil iyun yoki iyul oylarida ishga tushirilishi kutildi. 2010-yilda Tojikiston va Jahon banki oʻrtasida loyihani xalqaro ekspertizadan oʻtkazish toʻgʻrisida shartnoma imzolangan boʻlsa, 2011-yil fevralida Shveysariyaning Poyry Energy Ltd kompaniyasi baholash uchun pudratchi sifatida tanlandi^[4].

2012-yil iyunida "Rogʻun GES" OAJ aksiyadorlari Vaxsh daryosi oqimini 2012-yilda toʻsib qoʻymaslik toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Bunga tojik tomoni mutlaqo qoʻshilmagan hamda Jahon banki tomonidan yollangan xalqaro mutaxassislar toʻgʻon balandligini 170 m.gacha qisqartirishni taklif qilgani sabab boʻldi.

2010-yilda Tojikiston toʻgʻon qurilishini yakunlash uchun 1,4 mlrd. AQSh dollari toʻplash maqsadida IPO oʻtkazdi. Oʻsha yilning 26-apreliga qadar Tojikiston hukumati 184 mln. AQSh dollari toʻplashga muvaffaq boʻldi, bu ikki yillik qurilish uchun yetarli edi. 2016-yil 1-iyulida loyihaga masʼul boʻlgan davlat komissiyasi 3,9 mlrd. dollarlik qurilishni amalga oshirish uchun Italiyaning Salini Impregilo kompaniyasini tanladi. Loyiha toʻrt qismga boʻlingan boʻlib, eng qimmati 335 metr balandlikdagi tosh toʻgʻonni qurish bilan bogʻliq boʻlib, taxminan 1,95 milliard dollarga tushadi. 2016-yil 29-oktabrda Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon toʻgʻon qurilishini rasman boshlagan edi. Marosimda daryo oqimi tantanali ravishda rekonstruksiya qilingan aylanma tunnellar orqali oʻzgartirildi.

Elektr stansiyasining birinchi bloki 2018-yilning noyabr oyida tantanali ravishda ishga tushirildi. Unda bir qator xorijiy davlatlar, xususan, CASA-1000 loyihasida ishtirok etuvchi davlatlar, xalqaro tashkilotlar vakillari, diplomatlar va jahonning yetakchi ommaviy axborot vositalari jurnalistlari ishtirok etdi.

GESning ikkinchi turbinasi esa 2019-yil iyun oyida ishga tushirilgan. 2019-yil 9-sentabr kuni GESning ishga tushirilishining tantanali marosimi boʻlib oʻtdi, stansiya 240 MVt quvvatga, oʻrtacha yillik ishlab chiqarish 1,6 milliard kVt/soatga yetdi.

Texnik tavsif

Rogʻun dunyodagi eng baland toʻgʻon sifatida qayd etilgan-balandligi 335 metr-lekin bu prognoz qilingan balandlikdir. Haqiqatda esa toʻgʻon 1993-yilgi suv toshqinida vayron boʻlgunga qadar atigi 60,96 metr balandlikda edi. 2014-yil holatiga koʻra uchta loyiha koʻrib chiqilmoqda: original, 335 metr va ikkita muqobil: 300 metr va 265 metr, ularning barchasi oʻzining afzalliklari va kamchiliklariga ega^[5].

GES umumiy quvvati 3600 MVt boʻlgan oltita turbinaga ega boʻlishi kutilmoqda. Qurilish tugallangach, yiliga 17,1 TVt/soat elektr ishlari ishlab chiqarilishi kutilmoqda^[6].

Manbalar

↑ „Imomali Rahmon Rogʻun GESini ishga tushirdi (video)“ (oʻzbekcha). www.kun.uz. Qaraldi: 16-noyabr 2018-yil.
↑ Наталья Гриб, Владимир Соловьев. „Между Россией и Таджикистаном встала плотина“. Коммерсантъ № 160 (3736) (5-sentabr 2007-yil). Qaraldi: 14-avgust 2010-yil.
↑ „Central Asia: long-term challenges and short-term crises“. International Water Power and Dam Construction. Qaraldi: 13-mart 2011-yil.^{[sayt ishlamaydi]}
↑ „Таджикистану необходимо срочно подтвердить своё членство в Международной комиссии по большим плотинам: эксперт“ (ruscha). Regnum (6-aprel 2011-yil). Qaraldi: 12-fevral 2013-yil.
↑ Savchenkov, N.G.. „РОГУНСКАЯ ПЛОТИНА (ВЫСОТА ПРОЕКТНАЯ ИЛИ УСЕЧЕННАЯ) "Rogun Dam (Height: Projected or Truncated)“. Vechernyi Dushanbe. Portal of Knowledge for Water and Environmental Issues in Central Asia (9-dekabr 2006-yil). 2022-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-fevral 2010-yil.
↑ „Tajikistan-Uzbekistan: Top level discussions over the Rogun project“. Tajik Water. 11-iyun 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-iyul 2016-yil.

[:0-1] „Imomali Rahmon Rogʻun GESini ishga tushirdi (video)“ (oʻzbekcha). www.kun.uz. Qaraldi: 16-noyabr 2018-yil.

[2] Наталья Гриб, Владимир Соловьев. „Между Россией и Таджикистаном встала плотина“. Коммерсантъ № 160 (3736) (5-sentabr 2007-yil). Qaraldi: 14-avgust 2010-yil.

[3] „Central Asia: long-term challenges and short-term crises“. International Water Power and Dam Construction. Qaraldi: 13-mart 2011-yil.^{[sayt ishlamaydi]}

[4] „Таджикистану необходимо срочно подтвердить своё членство в Международной комиссии по большим плотинам: эксперт“ (ruscha). Regnum (6-aprel 2011-yil). Qaraldi: 12-fevral 2013-yil.

[cawater091206-5] Savchenkov, N.G.. „РОГУНСКАЯ ПЛОТИНА (ВЫСОТА ПРОЕКТНАЯ ИЛИ УСЕЧЕННАЯ) "Rogun Dam (Height: Projected or Truncated)“. Vechernyi Dushanbe. Portal of Knowledge for Water and Environmental Issues in Central Asia (9-dekabr 2006-yil). 2022-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-fevral 2010-yil.

[6] „Tajikistan-Uzbekistan: Top level discussions over the Rogun project“. Tajik Water. 11-iyun 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-iyul 2016-yil.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]