Kontent qismiga oʻtish

Rafiq Haririy

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Vikipediyada shunday familiyali boshqa shaxslar haqida ham maqolalar mavjud, qarang: Haririy.
Rafiq Haririy
arabcha: رفيق بهاءالدين الحريري
43-Livan bosh vaziri
Mansab davri
23-oktyabr 2000-yildan – 6-noyabr 2004-yilgacha
Oʻtmishdoshi Salim al-Huss
Vorisi Umar Karomiy
41-Livan bosh vaziri
Mansab davri
31-oktyabr 1992-yildan – 2-dekabr 1998-yilgacha
Oʻtmishdoshi Rashid as-Sulh
Vorisi Salim al-Huss
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 1-noyabr 1944-yil
Saydo, Livan
Vafoti 14-fevral 2005-yil(2005-02-14)
(60 yoshda)
Bayrut, Livan
Siyosiy partiyasi Al-Mustaqbal
Turmush oʻrtogʻi 1) Nizol al-Boʻstoniy
2) Nozik Avda
Bolalari oʻgʻllari: Baho, Saʼd, Husom, Ayman va Fahd
qizi:Hind
Kasbi Menejment
Dini Islom (sunniylik)
Maʼlumoti Bayrutdagi arab universiteti

Rafiq Bahouddin al-Haririy (arabcha: رفيق بهاء الدين الحريري, 1-noyabr 1944-yil, — 14-fevral 2005-yil, Bayrut) — livanlik milliarder va siyosiy arbob. Hayotiga uyushtirilgan suiqasd natijasida xalok boʻlgan.

Haririy faoliyati davomida beshta vazirlar mahkamasiga rahbarlik qilgan. U Livandagi 15 yillik fuqarolar urushini tugatgan Taif bitimini tuzishdagi roli uchun keng eʼtirof etilgan. U Livan poytaxti Bayrutni qayta qurishda ham katta rol oʻynadi. U fuqarolar urushidan keyingi birinchi bosh vazir va oʻldirilgunga qadar Livanning eng nufuzli va eng boy siyosatchisi edi .

Haririy 2005-yilning 14-fevralida Bayrutda xudkush yuk mashinasining portlashi oqibatida oʻldirilgan[1]. Toʻrt Hizbulloh aʼzosi suiqasdda ayblangan va Livan boʻyicha maxsus tribunal tomonidan sirtdan sudlangan, biroq boshqalari suiqasdni Suriya hukumati bilan bogʻlagan. 15 yillik tergov natijalari Hizbulloh partiyasi aʼzolaridan bir nechtasini aybdor deb topdi; ammo Hizbullohning oʻrta darajadagi faoli Salim Ayyash tirik qolgan edi[1].

Bu suiqasd Livandagi keskin siyosiy oʻzgarishlar uchun katalizator boʻldi[2]. Sidar inqilobining ommaviy norozilik namoyishlari Suriya qoʻshinlari va xavfsizlik kuchlarining Livandan olib chiqilishiga va hukumatlarning oʻzgarishiga yordam berdi. Bir paytlar Haririy dunyoning eng boy 100 kishisi[3] va toʻrtinchi eng boy siyosatchi edi.

Tadbirkorlik faoliyatining boshlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Haririy 1944-yil 1-noyabrda Livanning Sidon port shahrida kamtarona sunniy musulmon oilasida tugʻilgan. Uning ikkita ukasi bor edi (akasi Shafik va singlisi Baxiya). U Sidon shahridagi boshlangʻich va oʻrta maktabda oʻqigan va Bayrut Arab Universitetini biznes boshqaruvi boʻyicha tamomlagan.

1970-yilda Saudiya Arabistonida valiahd shahzoda Fahd 25 yoshli buxgalter Haririyni qirollik sudining qurilish pudratchisi qilib tayinladi. 1965-yilda Haririy Saudiya Arabistoniga ishlash uchun ketdi.  U yerda qurilish sohasiga oʻtishdan oldin qisqa muddat dars bergan. 1978-yilda  Livan fuqaroligidan tashqari Saudiya Arabistoni fuqaroligini oldi.

1969-yilda Haririy Ciconest kichik subpudratchi firmasini tuzdi va u tez orada faoliyatini toʻxtatdi. Keyin u Fransiyaning Oger qurilish firmasi bilan Saudiya Arabistonining Toif shahrida mehmonxona qurish uchun ish boshladi, uning oʻz vaqtida qurilishi qirol Xolidning olqishiga sazovor boʻldi. Haririy Saudi Ogerni tashkil etdi. Bu korxona Saudiya qirollik oilasi tomonidan barcha muhim ishlanmalari uchun foydalaniladigan asosiy qurilish firmasiga aylandi. Natijada, qirol Xolid bilan tuzilgan birinchi shartnomadan bir necha yil oʻtgach, Haririy multimilliarderga aylandi.

Oʻz boyligini toʻplab, Haririy bir qator xayriya loyihalarini, jumladan, Livanda taʼlim muassasalarini qurishni boshladi. Uning Livandagi birinchi tashabbusi 1979-yilda asos solgan madaniyat va taʼlim boʻyicha Islom assotsiatsiyasi boʻldi.  Keyinchalik uyushma Hariri jamgʻarmasi deb oʻzgartirildi. Haririy tobora siyosatga aralashib ketdi. Uning Birlashgan Millatlar Tashkilotiga murojaatlari va Saudiya qirollik oilasiga emissar sifatidagi xizmatlari insonparvarlik saʼy-harakatlari uchun siyosiy sahnada xalqaro eʼtirofga sazovor boʻldi.

1982-yilda Haririy 1978-yilgi Janubiy Livan mojarosida qurbon boʻlgan livanliklarga 12 million dollar xayriya qildi va oʻz kompaniyasining pullari evaziga Bayrut koʻchalarini tozalashga yordam berdi va Livan urushidagi sukunat paytida dastlabki rekonstruksiya ishlariga hissa qoʻshdi. Urush paytida qarama-qarshi qoʻshinlarni katta miqdorda moliyalashtirgani aytilgan, uning sobiq oʻrinbosari Naja Vakim keyinchalik uni Bayrut markazini qayta tiklash va bu jarayonda milliardlab dollar ishlab chiqarish uchun uni vayron qilishga yordam berganlikda aybladi.  Mojarodan soʻng u Saudiya qirollik oilasining Livandagi vakili sifatida ishlagan. U Saudiya Arabistoni urushayotgan guruhlarni birlashtirish uchun tashkil qilgan 1989-yilgi Toif kelishuviga asos solgan. Toif fuqarolar urushiga chek qoʻydi, Haririy uchun siyosiy xayrixohlikni shakllantirish. Saudiya Arabistonining Livandagi vakili sifatida u Asad rejimiga oshiq boʻlgan Bayrutdan koʻra Damashqda koʻproq vaqt oʻtkazdi; Suriya diktatoriga sovgʻa sifatida Damashqda yangi prezident saroyini qurdirdi, lekin Asad undan shaxsan foydalanmadi.

Siyosiy faoliyat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Haririy 1980-yillarning boshida Livanga badavlat odam sifatida qaytib keldi va Livandagi turli guruhlarga katta xayriya va hissa qoʻshish orqali oʻz nomini qura boshladi. Biroq, u 1983-yilda shahzoda Bandar bin Sultonning siyosiy maslahatchisi boʻlib xizmat qilishda davom etdi[4]. U Saudiya Arabistonining kuchli odami sifatida FLOning qulashi va mamlakatda sunniy rahbarlik qobiliyatining kamligi, shuningdek, shia militsiyasi Amalning kuchayishiga javob sifatida kiritilgan. Saudiya Arabistonining sobiq diplomatik vakili sifatida u Livanning oʻn olti yillik fuqarolik urushini tugatgan 1990-yildagi Taif bitimini tuzishda muhim rol oʻynagan[5]. 1992-yilda Haririy Livan prezidenti Elias Xravi davrida fuqarolar urushidan keyingi birinchi bosh vazir boʻldi. Bundan tashqari, u moliya vaziri edi. 1996-yilgi saylovlardan keyin u pochta va telekommunikatsiyalar vaziri lavozimini ham egalladi[6]. Haririy yevroobligatsiyalar chiqarish orqali mamlakatni moliyaviy xaritaga qaytardi va mamlakatning qarzi dunyoda aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan eng katta qarzga aylanganligi sababli, qayta qurish uchun pul olish rejasi uchun Jahon bankining olqishiga sazovor boʻldi. 1992—1996-yillar oraligʻida davlat qarzi 3 milliard dollardan 9 milliard dollargacha oʻsdi[7][8]. Uning birinchi bosh vazirligi 1998-yilgacha davom etdi va Haririy oʻrniga Salim Xos bosh vazir etib tayinlandi. Aslida, Haririy va yangi saylangan prezident Emile Lahud oʻrtasidagi hokimiyat uchun kurash natijasida u oʻz lavozimini tark etdi[9].

2000-yil oktyabr oyida Haririy yana Salim Xoss oʻrniga bosh vazir etib tayinlandi va vazirlar mahkamasini tuzdi[10]. 2004-yil sentabrida Haririy BMT Xavfsizlik Kengashining 1559-sonli rezolyutsiyasini himoya qildi, bu rezolyutsiyada „qolgan barcha xorijiy kuchlarni Livandan olib chiqib ketish“ talab qilindi[11]. 2004-yil 20-oktabrda uning ikkinchi muddati oʻz lavozimidan isteʼfoga chiqishi bilan yakunlandi[12]. Umar Karamiy uning oʻrniga bosh vazir boʻldi[13][14].

Bosh Vazir

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1992-yil oktyabr oyida 46 yoshli tadbirkor Livan Bosh vaziri etib tayinlandi va 12 yil davomida xizmat qildi, 1998-2000-yillarda tanaffus bilan.

Saudiya Arabistonining sobiq qurilish magnati va „Odger Enterprises“ egasi Suriya bilan yaxshi munosabatlarga asoslangan holda dastlabki siyosiy martabasiga ega boʻldi. Globallashuv davridagi moliyaviy oqimlar yoʻoʻnalishini bilishi va metindek irodasi tufayli Haririy olti-yil ichida 1975-1990-yillardagi fuqarolar urushi natijasida 25 milliard dollardan oshiq zarar koʻrgan Livan iqtisodiyotini tikladi. . Shu bilan birga, Livanning tashqi qarzi 20 milliard dollarga koʻtarildi va Bosh vazirning shaxsiy boyligi ham keskin oʻsdi, bu esa uni korruptsiyada gumon qilinishiga sabab boʻldi. Haririy ilgari hijrat qilishga majbur boʻlgan Livanliklardan 2 milliard dollarlik shaxsiy jamgʻarmalarini qaytarib olishga yordam berdi.

Rafiq Haririy mamlakatda haqiqiy hokimiyatni oʻz qoʻllariga toʻpladi va mamlakatni yagona prezidentlik boshqaruviga oʻtqazdi. Uning qoʻl ostida Livan Saudiya Arabistoniga tobora koʻproq suyanishni boshladi va Suriya bilan aloqalar yomonlashdi.

Livanni oʻz taʼsir doirasiga qaytarish uchun Suriya 1998-yildagi prezidentlik saylovlarida Émile Lahoudning nomzodini qoʻllab-quvvatladi, u saylovlarda gʻalaba qozonib, hukumat boshligʻi boʻlgan Haririyni zudlik bilan almashtiradi va uni muvaffaqiyatsiz iqtisodiy siyosat olib borishda xususan, tashqi qarzlarning keskin oshishida ayblaydi. 2000-yilda Haririy boshchiligidagi siyosiy blok parlament saylovlarida gʻalaba qozonadi va prezident Lahoud uni hukumat rahbari sifatida tasdiqlashga majbur boʻladi.

Boyligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1980-yillardan beri Haririy Amerikaning Forbes jurnali tomonidan tuzilgan dunyodagi eng boy odamlar roʻyxatida boʻlib kelgan. Uning shaxsiy boyligi 3.15 milliard dollarga baholangan. U „Tele-Liban“ davlat kompaniyasining 50 % aktsiyasiga egalik qilgan va baʼzi milliy ommaviy axborot vositalarini nazorat qilgan.

Uning xususiy nashriyoti Qur’onni nashr etgan. „Haririy“ nomidagi iqtisodiy tadqiqotlar markazi faoliyatini moliyalashtirgan. Haririy „Solider“ (Livanning qurilishidagi yetakchi kompaniyasi) tomonidan amalga oshirilgan koʻchmas mulk bilan bogʻliq amalga oshirilgan operatsiyalar uchun bir necha bor tanqid qilingan.

Kitoblar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Sallam, Qasim (1980). Al-Baath wal Watan Al-Arabi [Arabic, with French translation] („The Baath and the Arab Homeland“). Paris: EMA. ISBN 2-86584-003-4
  • Stephan, Joseph S. (2006) Oeuvres et performances du president martyr Rafic Hariri, les performances economico-financieres avant Paris 2 et apres, le philanthrope batisseur
  • Blandford, Nicholas (2006). Killing Mr Lebanon: The Assassination of Rafik Hariri and Its Impact on the Middle East
  • Vloeberghs, Ward (2015). Architecture, Power and Religion in Lebanon: Rafiq Hariri and the Politics of Sacred Space in Beirut

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „Rafik Hariri tribunal: Guilty verdict over assassination of Lebanon ex-PM“. BBC News (2020-yil 18-avgust).
  2. ↑ „Rafik Hariri: Billionaire politician“. BBC. Qaraldi: 2020-yil 18-avgust.
  3. ↑ „Forbes says Hariri ranks fourth among wealthy politicians“. Qaraldi: 2020-yil 18-avgust.
  4. ↑ Mehio, Saad. „Prime Minister Alwaleed bin Talal? For what?“ (2002-yil 9-iyul). Qaraldi: 2013-yil 18-iyul.
  5. ↑ Neal, Mark W.; Richard Tansey (2010). "The dynamics of effective corrupt leadership: Lessons from Rafik Hariri's political career in Lebanon". The Leadership Quarterly 21: 33–49. doi:10.1016/j.leaqua.2009.10.003. https://archive.org/details/sim_leadership-quarterly_2010-02_21_1/page/33. 
  6. ↑ „Former Ministers“ (2019-yil 18-dekabr). 2019-yil 18-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  7. ↑ Middle East Review. Kogan Page Publishers, November 2003 — 113-bet. ISBN 978-0-7494-4066-4. Qaraldi: 2013-yil 19-mart. 
  8. ↑ Knudsen, Are (2007). "The Law, the Loss and the Lives of Palestinian Refugees in Lebanon". CMI 1. http://bora.cmi.no/dspace/bitstream/10202/24/1/WP%202007-1.pdf. Qaraldi: 20 March 2013. Rafiq Haririy]]
  9. ↑ Fakih, Mohalhel (17–23 February 2005). "A city mourns". Al Ahram Weekly 730. Archived from the original on 2013-03-25. https://web.archive.org/web/20130325062137/http://weekly.ahram.org.eg/2005/730/re21.htm. Qaraldi: 15 April 2013. Rafiq Haririy]]
  10. ↑ Makhzoumi, Fouad (2010). "Lebanon's Crisis of Sovereignty". Survival: Global Politics and Strategy 52 (2): 5–12. doi:10.1080/00396331003764298. 
  11. ↑ Harris, William (Summer 2005). "Bashar al-Assad's Lebanon Gamble". Middle East Quarterly XII (3): 33–44. http://www.meforum.org/730/bashar-al-assads-lebanon-gamble. Qaraldi: 17 March 2013. Rafiq Haririy]]
  12. ↑ „Hariri Forms Govt“. APS Diplomat Recorder (2000-yil 28-oktyabr). Qaraldi: 2013-yil 19-mart.
  13. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named safa06jan
  14. ↑ „Hezbollah ignored as Lebanon's top three leaders get major government shares“. Lebanon Wire (2004-yil 27-oktyabr). 2013-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 25-mart.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Rafiq Haririy
haqida turkum mavjud
Vikiiqtibosda Rafiq Haririyga tegishli iqtiboslar mavjud. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Rafiq_Haririy&oldid=4169761" dan olindi