Kontent qismiga oʻtish

Petrichor

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Yomgʻir tomchisi tufayli sachrayotgan suv va tuproq

Petrichor (/ˈpɛtrɪˌkɔːr/)[1] — yomgʻir yogʻganda quruq tuproqdan taraladigan yer hidi, qadimgi yunoncha pthtra (pétra) yoki pthros (pétros) — tosh va ἰχώr (ikhṓr) — suyuqlik, yunon afsonalaridagi xudolar qoni soʻzlaridan tashkil topgan

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu hodisa 1964-yilda oʻz nomini olishidan ancha oldin, ilmiy doiralarda eʼtibor markazida boʻlgan va muhokama qilingan.

1891-yil 17-aprelda Thomas Lambe Phipson [fr] (1833-1908) tomonidan ushbu hodisaga qisqacha berilgan izoh The Chemical News[2] da paydo boʻldi, bir oy oʻtgach esa toʻliq holidaThe Scientific American[3] da qayta nashr etildi. Unda olim tomonidan shunday deyilgan edi: "Yigirma besh yildan koʻproq vaqtimni olgan ushbu mavzu yaqinda professor Berthelot va Monsieur G. Andrening eʼtiborini tortgan „Kimyoviy yangiliklar“[4] ning oxirgi sonidagi sahifalarida paydo boʻldi".

Phipson 1891-yil 23-aprelda Fransiya fanlar akademiyasining yigʻilishida Berthelot va Andre tomonidan oʻqilgan va Comptes Rendusning 112-jildida (1891) chop etilgan „Sur l’Odeur propre de la Terre“ („Yerning toza hidi haqida“) nomli qisqa maqolani nazarda tutgan edi[5][6].

Phipson davom etadi: „1865-yilga oid eski eslatmalarimni kuzatar ekanman, qachonlardir nashr qildirgan bu kuzatishlar natijalari shubhali boʻlib tuyuldi; chunki hozirgina nomlarini tilga olgan taniqli kimyogarlarim muammoni toʻliq yechishmagan edi va men esa ancha oldin topgan natijalarni berishga shoshildim“. Uning nazariyasiga koʻra ushbu hid „… oʻsimliklarning efir moylari bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan organik moddalar mavjudligi sababli kelib chiqadi …“ va bu moddalar tuproqqa singib ketgan „… minglab gullar chiqaradigan xushboʻy hidlar …“ dan iborat va faqat yomgʻir tushgandagina bilinadi. Uni ajratib olishga ketgan bir qancha urinishlardan soʻng, u „… sadr daraxtidan olinadigan bromo-sedren bilan bir xil boʻlmasa ham, juda oʻxshashligini“ aniqlaydi.

Bu hodisa birinchi marta 1964-yil mart oyida avstraliyalik tadqiqotchilar Isabel Bear va Dick Thomas tomonidan Nature jurnalida chop etilgan maqolada ilmiy jihatdan tasvirlanadi[7][8][9][10]. Thomas „petrichor“ atamasini ilgari „shirali hid“ tarzida maʼlum boʻlgan hodisaga ishora qilish uchun kiritadi[11]. Maqolada mualliflar hidning yogʻingarchil boʻlmagan davrda baʼzi oʻsimliklar chiqaradigan yogʻdan qanday kelib chiqishini, shundan soʻng asosan loydan tashkil topgan tuproq va toshlarga singib ketishini tushuntiradilar. Yomgʻir paytida yogʻ boshqa birikma, geosmin bilan birga havoga chiqib ketadi, bu esa baʼzi aktinobakteriyalarning metabolik qoʻshimcha mahsuloti, jumladan, streptomitslar[12] nam tuproq tomonidan chiqariladi va oʻziga xos hid hosil qiladi; chaqmoq boʻlsa, ozon ham mavjud boʻlishi mumkin.[13] Jurnalning keyingi sahifalarida Bear va Thomas (1965) yogʻ urugʻlarning unib chiqishini va oʻsimliklarning erta oʻsishini sekinlashtirishini koʻrsatib beradi[13].

Mexanizm

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yomgʻir tomchisi gʻovakli sirtga tushganda, gʻovaklardagi havo kichik pufakchalar hosil qiladi, ular sirtga suzib chiqadi va aerozollarni hosil qiladi[14]. Bunday aerozollar hid, shuningdek, tuproq tarkibidagi bakteriyalar va viruslarni ham olib yuradi[14]. Sekinroq harakatlanadigan yomgʻir tomchilari koʻproq aerozol hosil qiladi; bu yengil yomgʻirdan keyin nega petrikor koʻproq taralishini tushuntirishga xizmat qiladi. Ushbu aerozollarni ishlab chiqarish uchun bakteriyalarning Aktinomisetlar guruhi aʼzolari javobgardir[14][12].

Inson burni geosminga juda taʼsirchan va uni milliardga 0,4 qismdan past konsentratsiyalarda aniqlay oladi[15]. Baʼzi olimlarning fikriga koʻra insonlarning yomgʻir hidini yaxshi koʻrishiga sabab qadimda odamlar omon qolishi uchun yomgʻirga ishonganligi boʻlishi mumkin[16]. Choʻldagi tuyalar ham suv manbarini topishda petrikorga, yaʼni nam tuproq hidiga tayanishadi. 

Shuningdek

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Dimethyl sulfide — One of the molecules responsible for the odour of the sea
  • Geosmin — Chemical compound responsible for the characteristic odour of earth

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „petrichor“. Dictionary.com Unabridged. Random House.
  2. ↑ Phipson, T.L., Cause of the Odour Emitted by the Soil of a Garden after a Summer Shower", The Chemical News, Vol.63, No.1638, (17 April 1891, p.179.
  3. ↑ Phipson, T.L. (16-may 1891-yil). „The Odor of the Soil after a Shower“. Scientific American. 64-jild, № 20. 308-bet. JSTOR 26100386.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  4. ↑ Specific Odour of Soil", The Chemical News, Vol.63, No.1637, (10 April 1891), p.179.
  5. ↑ „Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'Académie des sciences“. 1891/01 (Tome 112)-jild. 598–599-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  6. ↑ Logan. „Why You Can Smell Rain“. The Conversation (27-avgust 2018-yil). — „A weather expert explains petrichor – that pleasant, earthy scent that accompanies a storm's first raindrops.“. Qaraldi: 14-iyul 2020-yil.
  7. ↑ Bear, Isabel Joy; Thomas, Richard G. (March 1964). „Nature of argillaceous odour“. Nature. 201-jild, № 4923. 993–995-bet. Bibcode:1964Natur.201..993B. doi:10.1038/201993a0. „The diverse nature of the host materials has led us to propose the name 'petrichor' for this apparently unique odour which can be regarded as an 'ichor' or 'tenuous essence' derived from rock or stone […] it does not imply that petrichor is necessarily a fixed chemical entity but rather it denotes an integral odour, variable within a certain easily recognizable osmic latitude.“
  8. ↑ „The Smell of Rain“. Weatherwise. 33-jild, № 2. 1980. 91-bet. doi:10.1080/00431672.1980.9931898. Apparently, the printed text is a copy from CSIRO journal Ecos, issue February 1976, p. 32.
  9. ↑ Garg, Anu. The Dord, the Diglot, and an Avocado Or Two: The Hidden Lives and Strange Origins of Words. Penguin, 2007 — 399-bet. ISBN 9780452288614. .
  10. ↑ Poynton, Howard (31-mart 2015-yil). „The smell of rain: how CSIRO invented a new word“. The Conversation.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  11. ↑ Ward, Colin. „Isabel 'Joy' Bear“. CSIROpedia. CSIRO (11-aprel 2014-yil). Qaraldi: 9-may 2020-yil. „Thomas gave the name 'petrichor' to this odour.“.
  12. ↑ 12,0 12,1 Becher, Paul G.; Verschut, Vasiliki; Bibb, Maureen J.; Bush, Matthew J.; Molnár, Béla P.; Barane, Elisabeth; Al-Bassam, Mahmoud M.; Chandra, Govind; Song, Lijiang (2020-06-01). „Developmentally regulated volatiles geosmin and 2-methylisoborneol attract a soil arthropod to Streptomyces bacteria promoting spore dispersal“. Nature Microbiology. 5-jild, № 6. 821–829-bet. doi:10.1038/s41564-020-0697-x. ISSN 2058-5276. Qaraldi: 2022-01-01.
  13. ↑ Bear, Isabel Joy; Thomas, Richard G. (September 1965). „Petrichor and plant growth“. Nature. 207-jild, № 5005. 1415–1416-bet. Bibcode:1965Natur.207.1415B. doi:10.1038/2071415a0.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Chu. „Rainfall can release aerosols, study finds“. MIT News (14-yanvar 2015-yil). Qaraldi: 17-yanvar 2015-yil.
  15. ↑ Polak, E.H.; Provasi, J. (1992). „Odor sensitivity to geosmin enantiomers“. Chemical Senses. 17-jild. 23–26-bet. doi:10.1093/chemse/17.1.23.
  16. ↑ Palermo. „Why Does Rain Smell Good?“. Live Science. LiveScience.com (21-iyun 2013-yil). Qaraldi: 17-yanvar 2015-yil.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Bear, IJ & Thomas, RG (sentabr 1966), „Genesis of Petrichor“, Geochimica et Cosmochimica Acta, Vol. 30, № 9, bet. 869-879.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Petrichor&oldid=3122275" dan olindi