Kontent qismiga oʻtish

Pesketarianizm

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Pesketarianizm (/ˌpɛskəˈtɛəriənɪzəm/; baʼzan peskatarianizm deb ham yoziladi)[1] dengiz mahsulotlarini vegetarian parhezga kiritish amaliyotidir. Pesketarlar tuxum va sut mahsulotlari kabi boshqa hayvonot mahsulotlarini isteʼmol qilishi yoki isteʼmol qilmasligi mumkin. Maʼlumotlar va tahlil kompaniyalari tomonidan 2017—2018-yillar davomida oʻtkazilgan tadqiqotlarga koʻra, butun dunyo boʻylab kattalarning taxminan 3 foizi pessetardir.

Taʼrif va etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Pescetarian“ — italyancha „pesce“ (baliq) va inglizcha „vegetarian“ soʻzlarining portmantosi sifatida shakllangan neologizm[2]. Bu atama AQShda 1990-yillarning boshida paydo boʻlgan[3]. „Pesko-vegetarian“ sinonimik atama boʻlib, akademik tadqiqotlardan tashqarida kamdan-kam qoʻllanadi, lekin u kamida 1980-yildan beri boshqa Amerika nashrlarida/adabiyotlarida paydo boʻlgan[4][5].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki tarix

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yozma Gʻarb tarixidagi birinchi vegetarianlar Pifagor teoremasining yaratuvchisi yunon faylasufi Pifagordan olingan unvon Pifagoriyaliklar boʻlishi mumkin. Pifagor oʻz ismini goʻshtsiz dietaga qoʻshgan boʻlsa-da, baʼzi biograflar u baʼzi nuqtalarda baliq isteʼmol qilgan boʻlishi mumkin deb taxmin qilishadi[6], bu esa uni bugungi meʼyorlarga koʻra vegetarian emas, balki peskatarian qilgan boʻlardi[7]. Pifagorning koʻplab falsafalari vegetarianlarga yoʻnaltirilgan parhezlarning axloqiy va ozuqaviy ustunligini himoya qilgan Platonni ilhomlantirgan. Platonning ideal respublikasida sogʻlom ovqatlanish don, urugʻlar, loviya, meva, sut, asal va baliqdan iborat boʻlar edi[8][9].

675-yilda buddizm taʼsiri tufayli Yaponiyada imperator Tenmu tomonidan chorva mollari va yovvoyi hayvonlarni isteʼmol qilish taqiqlangan[10]. Keyinchalik, Nara davrining 737-yilida imperator Seimu baliq va mollyuskalarni isteʼmol qilishni maʼqulladi. Nara davridan to 19-asrning ikkinchi yarmidagi Meydzi tiklanishigacha boʻlgan oʻn ikki yuz yil davomida yaponiyaliklar vegetarianlar uslubidagi taomlarni isteʼmol qilishgan va maxsus holatlarda dengiz mahsulotlari taqdim etilgan.

Oʻrta asrlardagi Yevropada rohiblarning bir nechta buyruqlari goʻsht isteʼmolini astsetik sabablarga koʻra cheklagan yoki taqiqlagan, ammo ularning hech biri baliq isteʼmol qilishdan bosh tortmagan; bu rohiblar vegetarianlar emas edi, lekin baʼzilari pessetivlar edi[11].

Sinopelik Marcion va uning izdoshlari baliq isteʼmol qilishdi, lekin qush yoki qizil goʻsht taomlarida yoʻq edi[12]. Markionitlar baliqni muqaddas taom sifatida bilishgan[13]. Ular non, baliq, asal, sut va sabzavotlarni isteʼmol qildilar[12][14].

Manixeizm cherkov ierarxiyasining „eshituvchilari“ baliq, don va sabzavotlarning dietasida yashashgan[15]. Manixiylarga „baliqlar suvda tugʻilib, boshqa baliqlar tomonidan jinsiy aloqada boʻlmagan holda, barcha hayvonlarni ifloslantiruvchi ifloslanishdan xoli“ degan eʼtiqodiga asoslanib, quruqlikdagi hayvonlarni isteʼmol qilish taqiqlangan.

Avliyo Benedictning qoidasi toʻrt oyoqli hayvonlarning goʻshtidan butunlay voz kechishni talab qildi[16]. Shunday qilib, Benediktin rohiblari sabzavot, tuxum, sut, sariyogʻ, pishloq va baliqlarga asoslangan parhezga rioya qilishdi[17]. Paul Deaconning taʼkidlashicha, pishloq, tuxum va baliq rohibning oddiy ovqatlanishining bir qismidir[17]. Benediktin rohibi Valafrid Strabon shunday degan: „Bir oz tuz, non, pirasa, baliq va sharob; bu bizning menyumiz“[18].

Kartusiyaliklar baliq, pishloq, tuxum va sabzavotlardan iborat qattiq dietaga rioya qilishdi, juma kunlari faqat non va suv isteʼmol qilishdi[16].

13-asrda sistersiy rohiblari baliq va tuxum isteʼmol qilganlar[19]. Baliq yetishtirish uchun hovuzlar yaratilgan[19]. 14-asrning boshidan beri Benediktin va Sistersiya rohiblari toʻrt oyoqli hayvonlarning goʻshtini isteʼmol qilishdan bosh tortdilar[19][20]. 1336-yilda Rim papasi Benedict XII rohiblarga oshxonada goʻsht berilmasa, roʻza mavsumidan tashqari haftada toʻrt kun ovqatlanishga ruxsat berdi[20].

Angliya anchoritlari olma va oʻtlar, loviya yoki noʻxat shoʻrva, sut, sariyog 'va yogʻ bilan ziravorlangan baliqdan pesketar taomlarini isteʼmol qilishdi[21][22].

19-asrdan hozirgacha

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1873-yildan 1883-yilgacha Vegetarianlar jamiyatining prezidenti boʻlgan Frensis Uilyam Nyuman pesketaryanlar kabi butunlay vegetarian boʻlmagan odamlarga assotsiatsiya aʼzoligini yaratdi[23][24]. Oxir-oqibat, 1890-yillarda Nyumanning oʻzi ovo-lakto-vegetarian dietadan pesketar dietaga oʻtdi, buning sababi shundaki, baliqlar yer maydonini isrof qilmaydi, koʻpayish tezligi yuqori, bolalariga gʻamxoʻrlik qilmaydi va ota-onasi yoʻq; minimal ogʻriq keltiradigan usullar bilan qoʻlga olinishi va soʻyish mumkin[25].

2016-yilda chop etilgan Seagan Eating kitobida dengiz maxsulotlari dietasi[26][27] targʻib qilingan, bu oddiy pesketar dietalaridan ajralib turadi, chunki u sut va tuxum isteʼmolini toʻxtatadi[28].

Demografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻsimlik oziq-ovqatlari, masalan, yangi mahsulotlar, pesketar dietaning koʻp qismini tashkil qiladi.

Global

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2018-yilda Ipsos MORI maʼlumotlariga koʻra, butun dunyo boʻylab odamlarning 73 foizi goʻsht va hayvonlardan tashqari mahsulotlar muntazam isteʼmol qilinadigan parhezga rioya qilgan, ularning 14 foizi flexitarianlar, 5 foizi vegetarianlar, 3 foizi veganlar va 3 foizi peseterianlar hisoblanadi. Bu GlobalData tomonidan atigi bir yil avval toʻplangan natijalarga oʻxshaydi; bu yerda namunaning 23 % oʻrtacha goʻsht isteʼmoli ostida edi, 5 % vegetarian dietalar, 2 % vegan dietalar va 3 % pesetaryan dietalariga ega edi[29]. Global miqyosda, pesketar dietasi yigirma oʻnlab yillar oʻrtalarida mashhurlikka erishgan koʻrinadi; Soʻrovda qatnashgan pesketarlarning atigi 40 foizi dietaga bir necha yildan koʻproq vaqt davomida rioya qilgan, yana 18 foizi esa taxminan bir yil davomida parhezga rioya qilganliklarini bildirgan[30].

Birlashgan Qirollik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dengiz mahsulotlari pesketar dietaning bir qismidir.

2018-yilda Buyuk Britaniyada 2000 nafar kattalar ishtirokida oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, kattalarning ≈12 % goʻshtsiz dietaga rioya qilgan; 2 % vegetarianlar, 6-7 % ovo-lakto-vegetarianlar va 4 % peseterianlardir[31][32][33]. Turli tadqiqotlar goʻshtdan voz kechishni koʻproq ekanligini topdi; 2021-yilda oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, britaniyaliklarning 10 foizi goʻshtdan voz kechishadi, aholining 3 foizi esa pesketeriandir[34].

Buyuk Britaniyada 2019-yil yanvar holatiga koʻra, 18 yoshdan 24 yoshgacha boʻlgan ayollar pesetariya dietasiga rioya qilishlari mumkin boʻlgan demografik guruh boʻlgan. Umuman olganda, erkaklar pesketarizmga unchalik qiziqmagan, 35 va undan yuqori yoshdagi erkaklar esa pesketarlik parheziga eng kam rioya qilganlar[35].

Boshqa hududlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2018-yilda bir tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Afrika va Yaqin Sharqdagi odamlar dunyoning boshqa hududlari bilan solishtirganda pessetar dietasi bilan kasallanish darajasi yuqori (5 %). 2020-yilgi soʻrovga koʻra, Yevropada pesketarizm bilan kasallanish mamlakatlarga qarab oʻzgarib turardi, 2020-yilda Yevropaning yettita davlatida yashovchilarning ovqatlanish amaliyotini hujjatlashtirgan: oʻrtacha hisobda pesketarizm Yevropa Ittifoqi aholisining taxminan 3 foizini tashkil etdi, Germaniya va Belgiyada esa bu biroz yuqoriroq natijani berdi[36].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Luna, Taryn. „Legal Sea Foods launches 'Pescatarianism' ad campaign“. The Boston Globe (2015-yil 1-iyul). 2015-yil 7-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 6-iyul.
  2. ↑ "Definition of Pescatarian by Merriam-Webster" Merriam-Webster archived from the original on 9-iyun 2021 https://web.archive.org/web/20210609022539/https://www.merriam-webster.com/dictionary/pescatarian. Qaraldi: 5-sentabr 2016. 
  3. ↑ „Pescaterian“. Merriam-Webster Dictionary (2022-yil 31-may). Qaraldi: 2022-yil 29-iyun.
  4. ↑ Journal of Nursing Care (en). Health Science Division of Technomic Publishing Company, Incorporated, 1980. Qaraldi: 2021-yil 24-oktyabr. 
  5. ↑ Inc, Active Interest Media. Vegetarian Times (en). Active Interest Media, Inc., February 1982. Qaraldi: 2021-yil 3-dekabr. 
  6. ↑ „Pythagoras“ (en). World History Encyclopedia. Qaraldi: 2022-yil 19-fevral.
  7. ↑ Avey. „From Pythagorean to Pescatarian – The Evolution of Vegetarianism“. PBS (2014-yil 28-yanvar). 2018-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-avgust.
  8. ↑ „The Republic Of Plato: An Ideal Commonwealth by Jowett, Benjamin (Translator): Very Good Hardcover (1901) | Back Lane Books“ (en-GB). www.abebooks.co.uk. Qaraldi: 2022-yil 11-fevral.
  9. ↑ Skiadas, P. K.; Lascaratos, J. G. (Iyul 2001). „Dietetics in ancient Greek philosophy: Plato's concepts of healthy diet“. European Journal of Clinical Nutrition. 55-jild, № 7. 532–537-bet. doi:10.1038/sj.ejcn.1601179. PMID 11464226. {{cite magazine}}: Andozada hech qanday qiymat berilmagan (boʻsh) nomaʼlum parametr mavjud: |seperator= (yordam)
  10. ↑ Hisao Nagayama. 「たべもの江戸史」 新人物往来社, 1976. ISBN 4309473105 p. 66. 『、「牛馬犬猿鶏の宍(肉)を食うことなかれ」の殺生禁断の令は有名拍車をかけたのが仏教の影響である。』
  11. ↑ Lutterbach, Hubertus: Der Fleischverzicht im Christentum, in: Saeculum 50/II (1999) p. 202.
  12. ↑ 12,0 12,1 May, Gerhard; Greschat, Katharina. (2013). Marcion und seine kirchengeschichtliche Wirkung / Marcion and His Impact on Church History. De Gruyter. pp. 213-216. ISBN 978-3-11-017599-8
  13. ↑ Fontaine, Petrus Franciscus Maria. (1994). Gnostic Dualism in Asia Minor During the First Centuries, A.D. II. Brill Academic Publishing. p. 84. ISBN 978-90-5063-346-8
  14. ↑ Tyson, Joseph B. (2006). Marcion and Luke-Acts: A Defining Struggle. University of South Carolina Press. p. 35. ISBN 978-1-57003-650-7
  15. ↑ Spencer, Colin. (2002). Vegetarianism: A History. Four Walls Eight Windows. pp. 135-136. ISBN 1-56858-238-2
  16. ↑ 16,0 16,1 Keevill, Graham; Aston, Mick; Hall, Teresa. (2017). Monastic Archaeology. Oxbow Books. p. 54. ISBN 978-1-78570-567-0
  17. ↑ 17,0 17,1 Butler, Edward Cuthbert. (1919). Benedictine Monachism: Studies in Benedictine Life and Rule. London: Longmans, Green. p. 44
  18. ↑ Riché, Pierre. (1978). Daily Life in the World of Charlemagne. University of Pennsylvania Press. p. 171. ISBN 0-8122-1096-4
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Barber, Bruno. (2004). The Cistercian Abbey of St Mary Stratford Langthorne, Essex. Museum of London Archaeology Service. p. 158. ISBN 978-1-901992-38-0
  20. ↑ 20,0 20,1 Kerr, Julie. (2006). Life in the Medieval Cloister. Continuum. pp. 48-50. ISBN 978-1-84725-161-9
  21. ↑ Clay, Rotha Mary. (1914). The Hermits and Anchorites of England. London: Methuen. p. 104
  22. ↑ Anson, Peter F. (1932). The Quest of Solitude. London: J. M. Dent. p. 232. "The food of an anchorite or an anchoress was mainly vegetarian. They could have soups or „pottages“ made of herbs, peas, or beans; or "furmity, „ sweetened with milk, butter, or oil, and fish seasoned with apples or herbs.“
  23. ↑ Spencer, Colin. (1995). The Heretic’s Feast: A History of Vegetarianism. University Press of New England. pp. 274-276. ISBN 0-87451-708-7
  24. ↑ Yeh, Hsin-Yi. (2013). „Boundaries, Entities, and Modern Vegetarianism: Examining the Emergence of the First Vegetarian Organization“. Qualitative Inquiry. 19-jild. 298–309-bet. doi:10.1177/1077800412471516. „Moreover, at the early phase of vegetarianism, while some adherents avoided eating flesh of land animals and birds, they ate fish (Newman, 1874)“
  25. ↑ May Vegetarians Eat Fish?. Dundee Evening Telegraph (11-sentabr 1895).
  26. ↑ „Fishy business: should we all be seagans?“. The Guardian. Qaraldi: 18-yanvar 2022.
  27. ↑ Erbentraut, Joseph. (2017). „'Seaganʼ Diet Suggests Itʼs Not A Crazy Idea For Vegans To Eat Seafood“. huffingtonpost.co.uk. Qaraldi: 18-yanvar 2022.
  28. ↑ „Seaganism“. macmillandictionary.com. Qaraldi: 18-yanvar 2022.
  29. ↑ „Flexitarian diet on trend, says GlobalData“ (en-US). Fitness Magazine (2018-yil 12-sentyabr). 2021-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 6-fevral.
  30. ↑ „An exploration into diets around the world“. Ipsos 2, 10, 11 (2018-yil avgust). 2019-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 12-may.
  31. ↑ Tatum. „12% of Brits follow meat-free diet, The Grocer research shows“ (en). The Grocer (2018-yil 13-aprel). 2021-yil 22-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-avgust.
  32. ↑ „Consumer Focus: the rise of plant-based food products and implications for meat and dairy“. Agriculture and Horticulture Development Board (ADHB) (2018-yil iyul). 2021-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-fevral.
  33. ↑ Johnson. „UK diet trends“ (en-gb). Finder UK (2019-yil 30-yanvar). 2019-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 12-may.
  34. ↑ „What share of people say they are vegetarian, vegan, or flexitarian?“. Our World in Data. Qaraldi: 2022-yil 13-iyun.
  35. ↑ „Adults following pescatarian diet GB 2019“ (en). Statista. 2021-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-yanvar.
  36. ↑ „The results of the Veganz nutrition study 2020 are here!“ (en-US). Veganz (2020-yil 30-oktyabr). 2021-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 26-avgust. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Pesketarianizm&oldid=5188002" dan olindi