Pensiya

Pensiya (lotincha: pensio — toʻlov) — fuqarolarga davlat yoki boshqa subyektlar tomonidan qonunda belgilangan hollarda muntazam va, odatda, umr-bod toʻlanadigan toʻlovlar. Ijtimoiy taʼminot shakli hisoblanadi.

Tavsifi

Pensiya — fuqarolarning pensiya yoshiga yetganidan keyin, mehnatga layoqatsizlik, boquvchisini yoʻqotganlik yoki uzoq muddatli kasbiy faoliyat bilan bogʻliq holda taʼminlash uchun kafolatlangan oylik pul toʻlovidir..

Tarixi

Rimda

Rim imperiyasida birinchi marta harbiy pensiyalar Guy Yuliy Tsezar tomonidan kiritilgan.

Islom davlatida

VII asrda xalifa Umar tomonidan xalifalikda xayriya shakli sifatida pensiyalar joriy etildi. Hukumat xazinasiga yigʻilgan soliqlar (shu jumladan zakot va Jizya) muhtojlarga, shu jumladan kambagʻallarga, qariyalarga, yetimlarga, beva ayollarga va nogironlarga yordam berish uchun ishlatilgan.

Fransiyada

Birinchi marta "pensiya" soʻzi (lotin pensionidan — "to'lov") XV asrning ikkinchi yarmida Louis XI davrida Parij hisob palatasining hujjatlarida paydo boʻldi va har yili ingliz qiroli Eduard IV Uilyam Xastingsning birinchi palatasi va boshqa ingliz rasmiylari. Aslida, bu pora edi.

Louis XIVDA pensiyalarni toʻlash alohida ahamiyatga ega boʻldi, uning taxalluslaridan biri "boquvchi shoh"edi. Qirollik pensiyalarini tayinlash yoshi hech qanday rol oʻynamadi. Misol uchun, Louis XIV shoir Scarronning yosh beva ayoliga yiliga ikki ming livradan pensiya berdi, keyinchalik qirollikka aylandi va Marquis De Mentenon nomi bilan mashhur boʻldi[3].

1673 da Fransiyadagi dengiz kuchlari xodimlari uchun pensiya taʼminoti joriy etildi. Buyuk Fransiya inqilobi davrida 1790da oʻttiz yil xizmat qilgan va ellik yoshga toʻlgan davlat xizmatchilari uchun pensiya toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi. Prussiya 1825da rasmiy shaxslar uchun birinchi pensiya jamgʻarmasi tashkil etildi[4]. 1889-yilda Germaniyada, 1891-yilda Daniya, 1908-yilda Buyuk Britaniyada, 1910-yilda Fransiyada ommaviy va universal pensiya taʼminoti birinchi boʻlib Germaniyada paydo boʻldi. Bu sugʻurta mukofotlari hajmi va sugʻurta xodimlarining ish haqi, qarilik, nogironlik va boquvchisini yoʻqotishning majburiy pensiya sugʻurtasi ishchilar bilan pensiyalar hajmini bogʻlovchi nazarda tutilgan[6].

Shvetsiyada

Universal pensiya sugʻurtasi birinchi marta 1913-yilda Shvetsiyada qonuniy joriy etildi, lekin ularning vaqt uchun muhim edi-da, qonun bilan belgilangan toʻlov miqdori, lekin qariyalar uchun gʻamxoʻrlik davlat tizimining mavjudligini anglatadi qashshoqlik, chiqib olish uchun ruxsat yoʻq edi[7].

Avstriyada

Avstriyada pensiya taʼminoti 1906-yilda paydo boʻldi[8]: 1906-yilda Avstriyada oq yoqalar uchun pensiya sugʻurtasi joriy etildi[9] va 1928-yil iyul oyida oʻrmon va qishloq xoʻjaligi xodimlarini ijtimoiy sugʻurta qilish toʻg'risidagi qonun qabul qilindi [10].

Yaponiyada

Yaponiyada pensiyalar 1942-yilda kiritilgan, ammo aslida faqat 1954-yilda toʻlangan [16], janubiy Koreyada pensiyalar 1988-yilda kiritilgan [17]. Ayni paytda, Yaponiya hukumati yalpi ichki mahsulotga nisbatan davlat pensiyalar 2% subsidiya yuborish[18]. Qadimgi aholi muammosidan tashqari, Yaponiya pensiya jamgʻarmasi fond bozorlarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan investitsiyalar natijasida juda koʻp pul yoʻqotadi[19].

Janubiy Amerikada

Pensiyalar 1928-yilda, Urugvayda — 1928-yilda, Braziliyada — 1934-yilda, Ekvadorda — 1935-yilda, Peruda — 1936-yilda, XMTning tavsiyalari va Uilyam Beverijning 1942-yilgi hisoboti taʼsiri ostida, pensiyalar Venesuelada (1940-yil), Panama (1941-yil), Kosta-Rika (1941-yil), Meksika (1943-yil), Paragvay (1943-yil), Kolumbiya (1946-yil), Dominikan Respublikasi (1947-yil), Salvador davlat tuzumi[tahrir] 1980-yillarda lotin Amerikasida pensiya tizimlarini isloh qilish boshlandi[21].

Irlandiyada

Irlandiyada bir qancha gaz. va jurnal nashr etiladi. yaxshiyamki, 1963gacha emas edi. 1990-xgacha Irlandiyada tugʻilish darajasi 1960-x dan keyin aniq bir avlod boʻlib, oddiy reproduktivlik darajasidan yuqori boʻlib, atrofdagi Yevropa mamlakatlaridan[23][haqiqatning ahamiyati].

Osiyoda

Xitoyda hali hech umumiy pensiya bor: endi Xitoyda pensiya aholi 66% qabul — "CEIC ko'ra, 60 yoshdan 230,8 million odamlar, davlat to'lovlar faqat 152,7 million kishini qabul" [24]. 1951-yilda Malayziyada deyarli barcha ishlaydigan aholini qamrab olgan ishchilar jamgʻarmasi paydo boʻldi. Shu kabi jamgʻarma mablagʻlari Hindiston, Indoneziya, Nepal va ayrim Afrika mamlakatlarida mavjud: Gambiya va Zambiya[25].

Miqdori

Pensiya miqdorini avtomatik oshirish tizimi birinchi marta 1922-yilda Daniya, keyin Islandiya va Lyuksemburgda — 1946-yilda, Fransiyada — 1948-yilda, Belgiya, Chili, Finlandiya, Isroil, Niderlandiya va Shvetsiyada 1950-yillarda kiritildi[26].

Murakkab demografik holat (bir ishchi 3 nafar pensionerni oʻz ichiga oladi va 2011-yilda oʻrtacha pensiya 500 evrodan pastga tushib ketgan) Italiyani pensiya islohotini oʻtkazishga majbur qildi[27]. 2012-yil 1-yanvardan boshlab Italiyada 20 yillik majburiy tajriba, erkaklar uchun bir xil pensiya muddati, shuningdek, 41 yil va 6 oylik ayollar va 42 yil va 6 oylik erkaklar uchun 2014-2015-yillar uchun mehnat stajiga ega boʻlgan taqdirda erta pensiyaga chiqish huquqi [28]

Oʻzbekiston qonunchiligida

Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasiga binoan, "har kim qariganda, mehnat layoqatini yoʻqotganda, shuningdek, boquvchisidan mahrum boʻlganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa xollarda ijtimoiy taʼminot olish huquqiga ega"dir. P., nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qoʻyilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz boʻlishi mumkin emas. Pensiya taʼminoti masalalari Oʻzbekiston Respublikasining "Fuqarolarning davlat pensiya taʼminoti toʻgʻrisida" qonuni (1993-yil 3-sentabr) bilan belgilangan. UzR da doimiy yashab turgan chet el fuqarolari va fuqaroligi boʻlmagan shaxslar, basharti davlatlararo bitimlar (shartnomalar)da oʻzgacha qoidalar nazarda tutilmagan boʻlsa, Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng ravishda P. olish huquqiga egadirlar. Harbiy xizmatchilar, shuningdek, ichki ishlar organlari boshliqlari va oddiy xodimlar tarkibidan boʻlgan shaxslarni hamda ularning oila aʼzolarini P. bilan taʼminlash shartlari, normalari va tar-tibi UzR qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ayni vaqtda ularga "Fuqarolarning davlat pensiya taʼminoti toʻgʻrisida"gi qonun asosida pensiya olish huquqi ham beriladi. P.ning turli xillarini olish huquqiga ega boʻlgan fuqarolarga ularning tanlashiga qarab bitta pensiya tayinlanadi.

Pensiya turlari

Pensiyaning 3 xil turi mavjud:

• Yoshga doir pensiya;
• Nogironlik pensiyasi;
• Boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasi.

Yoshga doir pensiya

Yoshga doir pensiya ham oʻz navbatida, 2 xil boʻladi:

• Umumiy asoslarda tayinlanadigan;
• Imtiyozli asoslarda tayinlanadigan pensiya.

Umumiy asoslarda tayinlanadigan yoshga doir pensiya

Umumiy asoslarda tayinlanadigan yoshga doir pensiya — erkaklar 60 yoshga toʻlganda va kamida 25 i. mehnat stajiga ega boʻlganda, ayollar 55 yoshga toʻlganda va kamida 20 yillik mehnat stajiga ega boʻlganda tayinlanadigan P.dir. Bolalarni tarbiyalash uchun shart-sharoit yaratish hamda ayollarning oʻz mehnatidan manfaatdorligini oshirish maqsadida UzR ning "Xotinqizlarga qoʻshimcha imtiyozlar toʻgʻrisida" (1999 i. 14-aprel) dagi qonuniga asosan, kamida 20 yillik mehnat stajiga ega boʻlgan ayollar 54 yoshda pensiyaga cYoshga doir pensiya.,hiqib, toʻliq pensiya olishlari mumkin. Bu qonun 1999-yil 1-iyuldan kuchga kirgan. UzR Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 12-maydagi 250sonli qarori bilan tasdiklangan 1, 2, 3 roʻyxatlarga muvofiq, fuqarolarning ayrim toifalari imtiyozli asoslarda tayinlanadigan yoshga doir P. olish huquqiga ega boʻladilar. Masalan, ayrim toifa fuqarolar, yoshidan katʼi nazar, yoshga doir pensiyaga chiqishi yoki 10 yilga, boshqalari, uchun pensiya yoshi, talab etiladigan mehnat staji 5 yilga qisqartirilgan, baʼzi guruh shaxslar uchun yanada imti-yozliroq shartlar belgilangandir (liliputlar va pakanalar uchun).

Texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi oʻzgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining oʻzgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqargani yoxud korxonaning tugatilgani munosabati bilan ishdan ozod etilgan va ishsiz deb eʼtirof etilgan shaxslarga:

• erkaklar — 58 yoshga toʻlganda va ish staji kamida 25 yil boʻlgan taqdirda;
• ayollar — 53 yoshga toʻlganda va ish staji kamida 20 yil boʻlgan taqdirda pensiya olish huquqiga ega boʻladi.

Yoshga doir P. ishlamaydigan pensionerlarga ular istiqomat qilib turgan joydagi ijtimoiy taʼminot organlari tomonidan toʻliq miqdorda toʻlanadi. Ishlab turgan pensionerlarga ularning ish joyida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda toʻlanadi. Qoidaga koʻra, ishlayotgan pensionerlarga yoshga doir P.ning 50% miqdorida toʻlanadi. Bundan istisno tariqasida ayrim toifa xodimlarga yoshga doir P. toʻliq miqdorda toʻlanadi. UzR Pre-zidentining "Xotinqizlarning ijtimoiy muhofazasini kuchaytirishga oid qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisi-da"gi farmoni (1999-yil 17-mart)ga muvofiq, yoshga doir pensiyaga chiqqandan keyin oʻrta va kichik tibbiyot xodimlari, provizorlar, nogiron bolalarning internat uylari, "Mehribonlik" uylaridagi tarbiyachilar, shuningdek, kutubxonachilar sifatida ishni davom ettirayotgan va pensiyaga chiqish oldidan mazkur mutaxassisliklar boʻyicha kamida 10 yil stajga ega boʻlgan ayollarga 1999-yil 1-iyuldan boshlab P. toʻliq miqdorda toʻlanadi.

Nogironlik pensiyasi

Mehnat qobiliyatini amalda uzok, muddatga yoki bu-tunlay yoʻqotish (nogironlik) munosabati bilan tayinlanadi. Nogironlik P.i nogironlik qachon boshlanganidan: ish davridami, ishga kirguncha yoki ishni toʻxtatgandan keyinmi, bundam qatʼi nazar, quyidagi shaxslarga tayinlanadi: mulkchilik shakli, xoʻjalik yuritish usuli va turidan qatʼi nazar, korxonalarda, mu-assasalar, tashkilotlarda mehnat shartnomasi asosida ishlayotgan xo-dimlarga; jamoa, kooperativ, ak-siyadorlik, jamoa korxonalari aʼzosi boʻlgan xrlda u yerda mehnat qilgan shaxslarga; qarbiy xizmatchilarga; byudjetdan tashqari pensiya jamgʻarmasip belgilangan badallarni mun-tazam toʻlab kelgan yuridik shaxs tashkil etmasdan faoliyat yuritayotgan tadbirkorlarga, dehqon xoʻjaligi aʼzolariga; pensiya jamgʻarmasiga tegishli badallar toʻlangani holda ij-timoiy davlat sugʻurtasi bilan sugurtalanmagan boʻlsada, qonun hujjatlariga muvofiq pensiya taʼminoti xu-susida xodimlarga tenglashtirilgan boshqa shaxslarga. Qonunga muvofiq, nogironlik pensiyasi mehnatda ma-yib boʻlgan yoxud kasb kasalligiga chalinganda meqnat stajidan qatʼi nazar toʻlanadi. Umumiy kasallik tufayli nogiron boʻlib qolganda nogironlik pensiyalari tayinlash uchun muayyan umumiy mehnat staji talab etiladi. "Fuqarolarning davlat pensiya taʼminoti toʻgʻrisida"gi qonunning 17moddasida ana shu mehnat stajlari koʻrsatib oʻtilgan. Ushbu konunga binoan, 20 yoshga toʻlgunga qadar umumiy kasallik tufayli ish davrida yoki ishlash toʻxtatilgandan keyin nogiron boʻlib qolgan shaxslarga P. mehnat stajidan qatʼi nazar tayinlanadi. Pensiyani tayinlash Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Maqkamasining 1994-yil 11-maydagi 249qarori bilan tasdiklangan "Pensiyalar tayinlash uchun zarur boʻlgan hujjatlarni takdim etish va rasmiylashtirish sharti toʻgʻrisida"gi nizomga muvofiq amalga oshiriladi.

Boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasi

Boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasi — pensiya jamgʻarmasi mablagʻi hisobidan har oyda beriladigan toʻlovlardan iborat boʻlib, uning miqdori vafot etgan boquvchining ish haqiga, uning qaramogʻida boʻlib kelgan meh-natga krbiliyatsiz oila aʼzolari soniga bogʻliqdir. Bularga daxldor masalalar "Fukarolarning davlat pensiya taʼminoti toʻgʻrisida"gi qonunda koʻrsatilgan (19, 20moddalar). Er (xotin)ning vafot etganligi sababli tayinlangan boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasi pensioner boshqa nikohga kirganda ham saqlab qoli-nadi. Biroq yangi nikoqga kirgandan keyin pensiya tayinlash uchun muro-jaat qilinsa, pensiya tayinlanmaydi. Mehnatga qobiliyatsiz, yaʼni 60 va 55 yoshga kirgan yoki nogiron boʻlgan buva va buvilar, agar qonunga muvo-fiq, ularni boqishi shart boʻlgan kishilari boʻlmasa, boquvchisini yoʻqotganlik pensiyasini olish huquqiga ega boʻladilar.

Qonunda P. ni tayinlash, hisoblash, qayta hisoblash va toʻlash tartibi koʻrsatib oʻtilgan. P. miqdori mehnat staji muddatiga bogʻliq boʻlib, u: pensiyaningtayanch miqdori; mehnat staji uchun pensiyaning oshirilgan qis-mi; pensiyaga qoʻshiladigan ustama haqlardan tashkil topadi. Qonunga muvofiq, P. tuman (shahar) ijtimoiy taʼminot boʻlimlari tomonidan tayinlanadi. Pensiya tayinlash toʻgʻrisidagi hujjatlar ular tushgan kundan eʼti-boran 10 kundan kechiktirmay koʻrib chiqiladi. Yoshga doyr pensiya — agar pensiya olish huquqi paydo boʻlgan kundan boshlab 3 oy ichida uni soʻrab murojaat etilgan boʻlsa, pensiya yoshiga toʻlgan kundan eʼtiboran tayinlanadi. Ushbu pensiya umrbod tayinlanadi. Nogironlik pensiyasi — agar nogironlik belgilangan kundan boshlab 3 oy ichida pensiya soʻrab murojaat etilgan boʻlsa, Tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyasi (TMEK) tomonidan nogironlik belgilangan kundan eʼtiboran tayinlanadi. Ushbu pensiya butun nogironlik davri uchun, 60 yoshdan oshgan erkak va 55 yoshdan oshgan ayol nogironlarga — umrbod tayinlanadi. Pensioner nogironlarni kayta tib-biy koʻrikdan oʻtkazish faqat ularning arizasiga binoan amalga oshiriladi. Boquvchisini yoʻqotganlik P.i — pensiya olish huquqi paydo boʻlgan kundan boshlab, lekin pensiya tayinlanishi uchun murojaat etishdan oldingi 6 oydan oshmagan muddatdan eʼtiboran tayinlanadi. Pensiya mar-humning oila aʼzosi mehnatga qobiliyatsiz deb hisoblangan butun davr uchun: oilaning erkaklar —60 yoshga, ayollar —55 yoshga toʻlgan aʼzolari uchun esa umrbod tayinlanadi.

Xorijda ishlayotganlarga pensiya hisoblash uchun ish haqi quyidagicha:

• 2019-yil 1-yanvarga qadar boʻlgan davr uchun — Pensiya jamgʻarmasiga toʻlangan sugʻurta badallarining miqdoridan;
• 2019-yil 1-yanvardan 2019-yil 31-dekabrga qadar boʻlgan davr uchun — toʻlangan yagona ijtimoiy toʻlov miqdoridan;
• 2020-yil 1-yanvardan — toʻlangan ijtimoiy soliq miqdoridan kelib chiqqan holda aniqlanadi.

Chet elda ishlayotgan fuqaro ixtiyoriy tarzda Pensiya jamgʻarmasiga oʻz hissasini qoʻshsa, qonunchilikda belgilangan miqdorda ijtimoiy soliqlarni oʻtkazgan taqdirda, ushbu fuqaroning ish staji hisoblanadi. Shuningdek, toʻlangan mablagʻlaridan kelib chiqib, pensiya miqdori belgilanadi.

Pensionerlar soni

Oʻzbekistonda 2021-yil 1-fevral holatiga koʻra 3 million 845 ming 462 nafar shaxs pensiya va nafaqa oladi.

Soʻnggi 4 yilda pensiya va nafaqa oluvchilar soni qariyb 20 foizga oshgan:

• 2017-yilda – 3 million 141 ming 100 nafar;
• 2018-yilda – 3 million 296 ming 700 nafar;
• 2019-yilda – 3 million 484 ming 800 nafar;
• 2020-yilda – 3 million 677 ming 700 nafarni tashkil etgan.

Pensiya tayinlashda yangi tizim

Oʻzbekistonda fuqarolarga pensiya tayinlashda yangi elektron shakldagi tizim yoʻlga qoʻyiladi. Bu boʻyicha „Fuqarolarga davlat pensiyasini tayinlash jarayonini soddalashtirish hamda pensiya va nafaqalarni fuqarolarga yetkazish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida“gi qaror loyihasida eʼlon qilindi.

Joriy qilinayotgan qarorga binoan, 2022-yil 1-apreldan boshlab pensiyalarni hisoblash fuqarolarning „Yagona mehnat milliy tizimi“ idoralararo dasturiy-apparat kompleksi (keyingi oʻrinlarda – YAMMT IDAK)ga kiritilgan mehnat staji, oliy oʻquv yurtlaridagi kunduzgi taʼlim va harbiy xizmat davri toʻgʻrisidagi elektron maʼlumotlar asosida amalga oshiriladi.

Adabiyot

• "Fuqarolarning davlat pensiya taʼminoti toʻgʻrisida"gi Oʻzbekiston Respublikasining qonuniga sharhlar, T., 1995; Oʻzbekiston Respublikasining imtiyozli pensiya taʼminoti va mehnatni muhofaza qilish boʻyicha normativ hujjatlari, T., 2000; Oʻzbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qoʻmitalari va idoralarining normativ hujjatlari axborotnomasi, T., 2000.

Anvar Inoyatov.