Paxta tolasi

Paxta tolasi — chigit qobigʻida yetiladigan ingichka, uzun, silliq va pishiqtabiiy tola. Asosan, paxta sellyulozasidan iborat. Paxta tozalash korxonalarida chigitdan ajratib olinadi. Ip va toʻqimachilik mahsulotlari tayyorlashda ishlatiladi. Paxta tolasidan, asosan, toʻqimachilik sanoatida turli ip gazlama (satin, batist, zefir, toʻr, poplin va hakozo), trikotaj va boshqa ishlab chiqariladi, yigirilgan ip tayyorlanadi. Undan aviatsiya, elektrotexnika va avtomobil sanoatida parashyut, maxsus qistirmalar, izolyasiya materiallari, transportyor lentalari, avtoshinalar, yuritma tasmalari va boshqa ishlab chiqariladi. Bundan tashqari, momiq paxta, toʻqilmagan materiallar va boshqa olishda ham ishlatiladi.

Chigit qobigʻida rivojlanib boradigan Paxta tolasi urugʻkurtak poʻstidagi boʻyiga juda oʻsib ketgan hujayradir (hujay-ratola). Gʻoʻzaning qaysi turiga mansubligiga, hujayralarning rivojlanish davri va funksiyalariga qarab, chigit qobigʻi tarkibiga kiradigan hujayralarning tuzilishi, kattakichikligi har xil boʻladi. Paxta tolasining ichki boʻshligʻi kanal shaklida boʻlib, hujay-ra shirasi va yupqa protoplazma qatlami bilan toʻlib turadi. Paxta tolasining kanali xdm, tolaning oʻzi singari, rivojlanishning boshlangʻich fazalarida shaklan silindrga oʻxshagan boʻladi. Tola yetilib borgan sayin, uning devorlari kalinlashadi va boʻyiga choʻziladi, kanali esa juda kisilib, yassilangan shaklga kirib qoladi. Tola kanalining kattakichikligi gʻoʻzaning tur va nav xususiyatlariga, shunin-gdek, agrotexnika shart-sharoitlariga bogʻliq, chunki gʻoʻza parvarishi sellyuloza toʻplanib borishiga taʼsir koʻrsatadi. Hozir ekiladigan gʻoʻza navlarida har bir chigitda hosil boʻladigan tola soni 10— 15 ming va undan ham koʻproq. Gʻoʻzaning madaniy shakllarida tola diametri uning oʻrta qismida 15—20 mk atrofida, yovvoyi shakllarida 8,3—10,4 mk keladi (NA. Vlasova, 1974), tola uzunligi madaniy navlarda 42 mm gacha, ay-rim turlarida, xatto, 60 mm ga boradi. Gʻoʻza navlari va muhit sharoitlariga qarab koʻsakdagi tola 50—60—80 kunda pishib yetiladi.

Paxta tolasi tarkibi (%): sellyuloza — 90,35— 94,6; suv — 7; suvda eriydigan moddalar — 0,5; inkrustatsiya moddalari — 0,75; yogʻ va mum — 0,4; azot moddalari —0,5; kul — 0,12. Tola devori bir necha katlamli tuzilishga ega (rasmga q.). Qalinligi 1 mk dan kichik boʻlgan tashki katlam birinchi devor yoki kutikula (1—3) deyiladi. Kutikula kimyoviy tarkibi va tuzilishi boʻyicha asosiy sellyuloza devoridan jiddiy farq qilib, tarkibida (% hisobida) sellyuloza —54, oqsil —14, pektin moddalari —9, mum —8, kul —3, kutin —4 bor. Turli sanoat navlarining kimyoviy tarkibi ham turlicha. Tola tarkibida gidrofob xossali mum borligi uchun tola yaxshi hoʻllanmaydi. Paxta tolasi, asosan, shaffof moddalar (sellyuloza, yogʻ, mum) dan tashkil topsada xira boʻladi, chunki tarkibida har xil mayda qoʻshimchalar bor. Yorugʻlik birinchi devor sirtidan notekis kaytishi tufayli tola oq boʻlib koʻrinadi. Tolaning birinchi navi oqroq, past navlari toʻqroqsariq yoki jigarrang boʻladi.

Tola kuyidagi fizik-mexanik va texnologik (sellyuloza miqdori va tuzilishiga bogʻliq holda) xossalarga ega: chiziqli zichlik, yetilganlik, tolaning uzilish kuchi va hakozo Hozir qabul qilingan standartga koʻra tola yetilganligi hamda rangi va tashki koʻrinishga koʻra 5 navga, tolaning shtapel massa-uzunligi yoki yuqori oʻrta uzunligi boʻyicha 9 tipiga boʻlinadi. Gʻoʻzaning uzun tolali navlaridan olinadigan tola 1a, 16, 1, 2 va 3 tiplarga, oʻrta tolali navlaridan olinaditani 4—7 tipiga kiradi. Paxtaga dastlabki ishlov berish jarayonida tola mexanik shi-kastlanishi mumkin. Bundan tashkari, tolaning oʻz nuqsonlari ham boʻladi.

Tolaning sifati, namligi, nuqsonlari va iflos aralashmalar miqdori tegishli standartlarga moye boʻlishi kerak. Paxta tolasi tozalash korxonalarida presslab toylanadi.

Adabiyot

• Kanash M., M irxoʻjayev M., Paxta tolasi, 1976; Popova G.Ya., Biologiya razvitiya xlopkovogo volokna i yego texnologicheskiye svoystva, T., 1975; Kogan M. I., Texnicheskiy progress i kachestvo xlopkovogo volokna, T., 1977; Paxta sifa-tini yaxshilash omillari, T., 1977.

Akmal Ahmedov.